Op het voetspoor van de dichter

De ontstaansgeschiedenis van J.H. Leopolds ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’

[p. 23]

Het materiaal

P.N. van Eyck heeft in de ‘Toelichting’ bij de uitgave van het Verzameld werk uiteengezet in welke staat zich de dichterlijke nalatenschap van Leopold bevond, op het ogenblik dat ze hem ter hand werd gesteld:

talloze, grotendeels losse bladzijden, blaadjes en snippers, waarvan de dichter zelf enkele groepen in enveloppe, omslag of portefeuille bij elkaar gehouden had, en waarvan ik het tussen deze groepen liggende met behoud van de volgorde eveneens groepsgewijs in enveloppen afgezonderd heb. (Deel 11, blz. 649)

Toen ze mij in handen kwamen, waren de groepen weer - voorzover valt na te gaan: nog steeds met behoud van dezelfde volgorde - ondergebracht in een aantal mappen. In de map met het nummer 1,3 bevond zich als bundeltje d het materiaal van ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’. Ten dele was het voorzien van een door Van Eyck aangebrachte nummering. Afgezien van enkele stukken van afwijkende aard (twee kranteartikelen en een blocnoteblaadje met een naam en adres), heb ik de ongenummerde stukken in de volgorde waarin ik ze aantrof, doorgenummerd, en wel van 22 tot en met 38, zoals hieronder nader is verantwoord.

Het zal uit de analyse en interpretatie van de documenten duidelijk worden dat deze volgorde in het geheel niets te maken heeft met de chronologie van het ontstaansproces. Wel is na de vaststelling hiervan aan het licht gekomen dat gelijksoortig materiaal (: velletjes van één blocnote, delen van één enveloppe) chronologisch dicht bijeen ligt; iets dat op zichzelf ook heel plausibel is. In het ‘Schema van de relaties tussen de documenten’ is deze gelijksoortigheid aangegeven.

De maten van de werkpapieren, uitgedrukt in millimeters, zijn zodanig opgegeven dat de eerstvermelde afmeting de schrijfrichting aanduidt (: 122 × 75 betekent dus dat het velletje in de breedte beschreven is).

[p. 24]

Map 1,3

Bundeltje d: d1; d2, 1-11; 12-38; d3. Drie ongenummerde stukken: A, B, C.

A: Alfred Lichtenstein: ‘Die Flöte - ein Soloinstrument’. Uit: Berliner Tageblatt. Ongedateerd, aaneengeplakt knipsel. Eind november of begin december 1922.

De datering is afgeleid uit de achterzijde van het artikel. Er wordt daarop een weerbericht gegeven, geldig tot vrijdagmiddag. De krant is dus van een donderdag. In een advertentie voor passagiersverbindingen Bremen-New York met stoomschepen, worden als eerstkomende vertrekdata vermeld: 13 december, 3 en 6 januari. Het tijdstip van plaatsing zal dus eind november of begin december zijn. Blijkens een bericht verdienen jonge onderwijzers bijna 500.000 Mark per jaar; een bed in een slaaptrein kost met ingang van 1 januari 5000 Mark 1e klasse, reserveringskosten zijn 500 Mark. Gezien de waarde van de Mark komt alleen 1922 in aanmerking als jaar van verschijnen. Dit wordt nader bevestigd door het verslag over een oplichtingsaffaire: ‘im September 1921’ is het vooronderzoek geopend; a.s. maandag komt de zaak waarnaar door het publiek ‘seit langer Zeit’ met spanning wordt uitgezien, voor. Het is onaannemelijk dat deze mededeling op een ander moment dan eind 1922 kan zijn gedaan.

B: Carl Franz Endres: ‘Türkische Musik’. Uit: Berliner Tageblatt Nr. 480 van donderdag 9 oktober 1924. Knipsel.

C: blocnoteblaadje 101 × 67 (ongenummerd), met de door Leopold geschreven tekst: Fluitist: ❘ H. de Meyer ❘ N. Binnenweg 438 II.
elfde blocnote als 26.

d1: blad gelig papier 274 × 215, in de breedte gevouwen
alleen voorzijde beschreven

d2, i-iiv: drie halve doorgesneden bladen schrijfpapier - iets gladder en witter dan d1 - 209 × 147-150, in de breedte gevouwen en in elkaar gelegd bladzijden genummerd i-ii; iiv is niet beschreven

12, 13: een half, doorgesneden blad schrijfpapier - gelijkend op d1 -

[p. 25]

207 × 145, in de breedte gevouwen
alleen voorzijde en rechterbinnenbladzij beschreven; genummerd 12 resp. 13

14: half velletje gelinieerd gevergeerd postpapier met onduidelijk watermerk 110-112 × 180
eenzijdig beschreven

15: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand en -strook 84 × 133 eenzijdig beschreven
gelijk aan 19 en 20

16: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand 120 × 75 eenzijdig beschreven
gelijk aan 35 en 37

17: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand 122 × 75 eenzijdig beschreven
gelijk aan 38; de maten van 34 en 36 zijn identiek, maar de perforatierand is niet gelijk getand

18: afgescheurd half vel postpapier met linnenpersing en cirkelvormig watermerk 128 × 169
tweezijdig beschreven; 18 r is kennelijk vervolg op 18v

19: blocnotevelletje als 15
eenzijdig beschreven

20: blocnotevelletje als 15
eenzijdig beschreven

21: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand 117 × 75
tweezijdig beschreven

De rest van d2 is door mij van een nummer voorzien in de volgorde waarin ik de papieren heb aangetroffen.

22: bovenklep van een enveloppe Hollands papier 86 × 134-184

[p. 26]

tweezijdig beschreven
behoort tot dezelfde enveloppe als 23 en 33

23: onderklep van een enveloppe 87 × 129-184 eenzijdig beschreven
zie 22

24: half vel postpapier met linnenpersing met watermerk SA[?]❘John[?] 112 × 175
eenzijdig beschreven

25: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand 106 × 154 eenzijdig beschreven
het strookje 32 is wellicht afkomstig van hetzelfde blocnote

26: blocnotevelletje met geperforeerde rand 67 × 101 eenzijdig beschreven
gelijk aan document C

27: driehoekig stukje enveloppe Hollands papier 108 × 77 × 65 eenzijdig beschreven

28: trapeziumvormig stukje enveloppe Hollands papier 88-102 × 38-33 eenzijdig beschreven

29: strookje enveloppe Hollands papier 103 × 15-43 eenzijdig beschreven

30: stukje enveloppe Hollands papier 80 × 42-63 eenzijdig beschreven

31: onderstrookje blocnotevelletje 84 × 17-20 eenzijdig beschreven

32: onderstrookje blocnotevelletje 106 × 51-55 eenzijdig beschreven
gelijk aan 25

[p. 27]

33: voorzijde enveloppe Hollands papier Van Gelder 186 × 126, in de breedte gevouwen, adreszijde beschreven: Den WelEdelen Heer ❘ Dr. J.H. Leopold ❘ Van Oldenbarneveldtstraat 101b. ❘ Rotterdam; gefrankeerd met jubileumzegel Koningin Wilhelmina 1898-1923; afgestempeld Rotterdam 7.x. 1924
alleen versozijde door Leopold beschreven in twee helften zie 22

34: blocnotevelletje met geperforeerde bovenrand 122 × 75 eenzijdig beschreven
gelijk aan 36; zie 17

35: blocnotevelletje als 16
tweezijdig beschreven; versozijde hoort niet bij dit gedicht, evenmin als één woord in rechterbovenhoek op rectozijde

36: blocnotevelletje als 34
eenzijdig beschreven

37: blocnotevelletje als 16
eenzijdig beschreven

38: blocnotevelletje als 17
eenzijdig beschreven

d3: (door Van Eyck genummerd)
half vel gelig schrijfpapier van vergelijkbare soort als 12/13 (niet identiek) 205-207 × 142, in de breedte gevouwen, aan boven- en onderzijde afgesneden
alleen voorzijde beschreven

[p. 28]

[p. 29]

schema van de relaties tussen de documenten van ‘naast ons, naast ons...’

Het schema moet worden gelezen van links naar rechts.

Doorgetrokken lijnen geven rechtstreekse relaties tussen tekstgedeelten aan, stippellijnen betekenen dat woorden of noties zijn overgenomen.

De documenten zijn genummerd: d1; d2 (1-11); 12-38; d3.

Vijf snippers met elk slechts één of enkele woorden ontbreken in dit overzicht, t.w. 27, 28, 29, 30 en 31.

Door superieure cijfertjes is aangegeven dat groepjes documenten van dezelfde herkomst zijn:

1 C en 26 komen van éénzelfde blocnote.

2 32 is een strookje van hetzelfde blocnote als het velletje 25.

3 34 en 36 komen van éénzelfde blocnote.

4 38 en 17 komen van éénzelfde blocnote.

5 15, 19 en 20 komen van éénzelfde blocnote.

6 35, 37 en 16 komen van éénzelfde blocnote.

7 22, 23 en 33 zijn delen van éénzelfde enveloppe; op 33 v staat een datumstempel: 7 Okt. 1924.

d2, 1-11 vormen een katern van drie dubbelgevouwen, ineengelegde, halve bladen schrijfpapier. De laatste bladzijde is niet genummerd.

12 en 13 zijn de rectozijden van een eveneens dubbelgevouwen half blad schrijfpapier.

d3 is de voorzijde van een dergelijk dubbelgevouwen half blad schrijfpapier.

d1 is de voorzijde van een dubbelgevouwen heel blad schrijfpapier.

De overige documenten verschillen onderling en van de bovenstaande.