Werken. Deel 19. Karakters en silhouetten

[p. 133]

V. De oude heer Smits.

C'est un beau luxe que le luxe d'esprit, zegt prins de Ligne ergens en dat mogen wij zeggen, bij het lezen der werken van den Ouden Heer Smits. Vooral sedert de laatste kunstfeesten te Antwerpen, is de naam van den voortreffelijken Nederlandschen schrijver, aan een goed deel van ons lezend publiek eigen en, onder ander, in zijn verhaal Clementine, in Vlaamsch-België een druk gevraagd boek geworden. Noord en Zuid is er fier op dien, in Nederland, en door vertalingen in Engeland en Amerika, gevierden auteur, inniger bij zijne Vlaamsche lezers bekend te mogen maken: hem bij dezen als een aangenaam en denkend verteller, bij genen als een voorbeeld van stijl en vorm, te kunnen aanbevelen.

Over het algemeen behandelt deze geestige schrijver den verhalenden trant in kleine omtrekken, doch binnen welke enge grenzen, meer opmerking, gedachte, diepte en kennis van het menschelijk hart gelegen zijn, dan in menig lijvig boekdeel. Clementine maakt, in wat den omvang betreft,

[p. 134]

hierop eene uitzondering: doch is de kader in dit verhaal tot op eenige honderden bladzijden uitgerekt, de fijne humour, de scherpzichtige opmerking, de fiks geteekende karakters, de grondig gedachte levensbeschouwingen verdringen zich als het ware zoowel op de eerste als op de laatste bladzijde.

Echte geest, wezenlijk sel attique is voorwaar eene uitzondering; het pointu en het pincé, het grotesque en het triviale nemen niet zelden onbeschaamd zijne plaats in, en men mocht in Nederland, na den dood van Van Effen, bijna zeggen wat men op het laatst der XVIII^e eeuw, sedert den dood van Fontenelle, over den fijnen geest, zegde: On a fait des lois somptuaires pour l'exclure. De Oude Heer Smits heeft de gouden dagen van Van Effen in ons midden terug gebracht.

Van waar komt, zal men ongetwijfeld vragen, die zonderlinge naam van ‘Oude Heer Smits’.

Vóór dat wij het genoegen hadden den schrijver tusschen onze vrienden te tellen, en zelfs vóór dat wij wisten wie zich achter dien innemenden naam verborg, hadden wij ons - 't gaat immers altijd zoo! - onder het lezen, in onze verbeelding, eene figuur voorgesteld die, naar ons inzien, het beste met zijne schriften overeen kwam. Wij verbeeldden ons zoo'n deftig oud man, met een grijsachtigen haarbos, scherp geteekende trekken, geestige oogen en iets spotzieks om de lippen, hoewel het geheel van zijn wezen iets goedhartigs liet blijken; iemand met veel levenswijsheid, die de dingen langs allen kant bezien en een scherpen blik in de donkere plooien van het menschelijk hart geworpen had; iemand voor wien men eerbied, en - rechtuit gezegd - wel wat vrees koestert, doch wiens goedkeuring men op onmeetlijken prijs stelt.

Ter gelegenheid dat wij, in eene der Nederlandsche steden, eene letterkundige verhandeling voordroegen, dachten wij onder het woordvoeren niet, dat de Oude Heer

[p. 135]

een plaatsje onder onze toehoorders was komen bezetten, en wij waren aangenaam verrast, toen, bij het verlaten van het spreekgestoelte, een toehoorder zich tot ons wendde en ons recht hartelijk dank zegde voor een oogenblik verschaft genot. Dat was iets - maar 't werd veel, toen hij zich kennen deed, als ‘de Oude Heer Smits’.

In zijn uiterlijk hadden wij ons hemelsbreed bedrogen: de Oude Heer Smits is een man in den vollen bloei des levens en die nog eenige jaren voor zich heeft, eer de door ons hem toegedachte witte haarkroon zijn hoofd versieren zal. Overigens het origineel was ons in alles liever dan het droombeeld, en in plaats van eene ontgoocheling, hadden wij integendeel menige illusie te meer, die, welke de omgang met een man van verstand en hart onmisbaar rond zich verspreidt.

Van hem zelve vernamen wij, wat de Vlaamsche lezer gaarne van ons weten zou en het moge dan ook zijne nederigheid kwetsen, wij zijn het onzen Vlaamschen vrienden verschuldigd.

Over eenige jaren ontstond er in Nederland een hevige pennetwist, als wij ons niet vergissen, over het onderwijs en wel ter gelegenheid van de eene of andere wetshervorming. Voorname schrijvers, van verschillende denkwijzen, traden in het strijdperk en onder hen de gekende Mr. Groen van Prinsterer. Onze jonge schrijver had de beide partijen nauwkeurig gewikt en gewogen, en nam op zijne beurt de pen op, zonder nog te vermoeden dat zij nadien eene zoo gewichtige rol in de Nederlandsche letterkunde vervullen zou. Mr. Groen verweet den schrijver zijne jeugd en weinige ondervinding, en overtuigde hem dat het alleen aan ouden en rijpen in ondervinding paste, met hem eene lans te breken.

Het besluit was spoedig genomen: onder den naam van ‘de Oude Heer Smits’ - een deftig, statig en bejaard koopman, die van tijd tot tijd eens eene letterkundige

[p. 136]

onderneming waagde, zooals hij er geregeld waagde in degelijke, renteerende koloniale waren, - trad er plotseling een schrijver op, die onmiddellijk door zijne fijne scherts, zijn scherp doorzicht, door een helder hoofd en een rechtgeaard hart, de aandacht des publieks boeide en dit laatste meer en meer voor zijne denkwijze innam.

Wie toch was die Oude Heer Smits?

De gewaande koopman vond het geheimzinnige, dat over zijnen persoon gespreid lag, zoo koddig; het gaf in den omgang, tot zelfs met zijne intieme vrienden, aanleiding tot zulke wonderlijke toestanden, dat hij besloot de maskerade en intrigue voort te zetten, en alzoo ongehinderd zijne denkwijze over menschen en dingen te doen kennen.

Alsdan verschenen in de Arnhemsche Courant die geestige letterkundige bijdragen, waarin het leven en de daden der Nederlanders met zooveel treffende waarheid werden afgeschilderd; waarin het belachelijke zoo scherp werd gehekeld, het miskende goede zoo glansrijk werd vooruit gezet. Onder deze stukken tellen wij Het Concertstuk, De Burgelijke Parvenu, Over de Fatsoenlijkheid, eenige tafereelen uit het Hollandsche huiselijke leven, die men met volle recht met den naam van Daguereotypen mag bestempelen, en nu nog onder de keurigste pennevruchten der Nederlandsche litteratuur gerangschikt worden.

Maar wie is toch die Smits, vroeg men alom, die zulke ‘malle brieven’ schrijft? - en toen de uitgever Thieme, van Arnhem, eindelijk besloot de verspreide stukken in een bundeltje te vereenigen, versierde hij dit met een gesteendrukt portret van den schrijver: het portret van een oud man, zoo omtrent als wij, in onze verbeelding, het ons hadden voorgesteld. ‘Nu,’ zegde de geestige auteur, ‘zal zich niemand meer omtrent mijne persoonlijkheid kunnen vergissen: men ziet er op, dat ik nog al fiksch er uit zie voor mijne jaren - dat ik noch ridder ben van den Nederlandschen Leeuw, noch van den Deenschen

[p. 137]

Olifant, noch van eenig ander dergelijk aardig en ongerijmd beestje: anders zou ik natuurlijk aan het ordeteeken vastgemaakt, geprijkt hebben.’

Het portret geleek echter op niemand, en wie de Oude Heer Smits was, bleef een geheim gelijk te voren, en het was toen recht aardig te hooren hoe zekere verwaande menschen - men telt ze immers in massa! - in tegenwoordigheid van den schrijver hun best deden om te doen verstaan, te insinueeren, dat zij in het publiek voor dien wonderlijken Ouden Heer gehouden werden - en Smits zat naast hen en hij glimlachte gewis even als zij! Zoo hoorde de schrijver soms een uitbundigen lof, ofwel eene bitsige hekeling over zijne schriften; deze vond den schrijver overheerlijk schoon, een ander, die misschien zijn portret in een der scherp geteekende karakters herkend had, vond hem een hatelijk mensch - en Smits hekelde in koor met de laatsten.

Jaren lang bleef de sluier onopgelicht; maar ‘de eigenliefde bracht het eindelijk, zoo als gewoonlijk gaat, aan het licht,’ zegde glimlachend de geachte schrijver en welhaast wist iedereen dat de Oude Heer Smits Dr. Lindo was, een Engelschman van oorsprong en thans hoogleeraar aan de Koninklijke Militaire Akademie, te Breda. Wij zullen in geene verdere bijzonderheden treden; het zal hem gewis genoegen doen, dat wij genegen zijn de pen neêr te leggen. Tot den Vlaamschen lezer zeggen wij echter voor het oogenblik en later: Je veux ne vous rien dire... si je puis.

Nog een woord:

De Oude Heer Smits werkt veel en gemakkelijk: het onderwerp vloeit op het papier gelijk de fontein uit den grond spat, en weegt het eene stuk niet tegen het andere in letterkundige gehalte op, dan toch merkt men tot in de zwakste zijner producten, iets van dat petillante, hetwelk zijne artikels in den Nederlandschen Spectator, door hem

[p. 138]

gesticht in navolging van dien van Van Effen, in zijne drie of vier deeltjes Brieven en Ontboezemingen en vooral in zijne voortreffelijke Clementine, zoo schitterend in het licht treedt.

1863.