De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 413]

Hoofdstuk 29
Wezep

Inleiding

In de vorige eeuw grensde de burgerlijke gemeente Oldebroek ten noorden aan het Overijsselse Kamperveen, ten oosten aan Hattem, ten zuiden aan Heerde en Epe, en ten westen aan Doornspijk. Oldebroek omvatte het dorp van die naam, benevens twaalf buurtschappen waarvan we slechts noemen Hattemerbroek, Voskuil en Wezep (verdeeld in Hattemer- en Heerder-Wezep). In 1846 telde men 568 huizen, bewoond door 738 huisgezinnen en 4200 inwoners. Het voornaamste middel van bestaan was de landbouw. ‘Ook heeft men er eene papierfabrijk, eene steenbakkerij, eene calicotweverij, eenige wolspinnerijen en weverijen, benevens vier korenmolens...’. Wat de godsdienstige verhoudingen betreft: in genoemd jaar woonden er ongeveer 3800 Hervormden, 300 Afgescheidenen en 100 Rooms-Katholieken.¹

De aandacht trekt de sterke groei van de bevolking gedurende het tijdvak 1809-1849, namelijk van 1751 naar 4142.²

Op 11 november 1855 werd de Afgescheiden gemeente te Wezep geïnstitueerd, zoals we reeds aanstipten aan het eind van hoofdstuk 23 (Hattem). Daarvóór, dat wil zeggen reeds sedert 21 november 1835, waren de Afgescheidenen die burgerlijk tot Oldebroek behoorden, lid van de Afgescheiden gemeente te Hattem. In dit opzicht werd een situatie die vóór 1834 bestond, voortgezet, want ook de Hervormden, wonende te Hattemerbroek en Wezep c.a. waren van ouds lid van de kerk te Hattem. Daarnaast bestond een Hervormde gemeente in het dorp Oldebroek; aldaar heeft zich nagenoeg niemand afgescheiden.³ De ‘ligging’ van Oldebroek was orthodox.⁴

Van belang is te lezen wat H. Boeve over de kerkelijke relatie Hattem-Wezep schrijft.

‘In 1855 besloten de gereformeerden in Wezep een eigen kerk te bouwen. Meerdere hervormden gingen na de ingebruikname van die kerk niet meer naar Hattem... en bezochten de gereformeerde prediking. Dit ziende besloten de hervormden in Wezep ook een eigen kerk te bouwen.’⁵

1 Van der Aa XIII (1846) 401-405. Dit werk noemt slechts 4120 Hervormden - en geen Afgescheidenen.

2 De Kok, Nederland op de breuklijn 422-423. Voor drie peildata - 1809: 1751, 1829: 3367, 1849: 4142. Wel bedenke men bij het beschouwen van deze groei dat in 1817 een deel van Hattemer-Wezep en een deel van Heerder-Wezep bij Oldebroek werden gevoegd.

3 In 1888 ontstond in het dorp Oldebroek een Doleantiegemeente. Men zie: H. Boeve, Gereformeerden in Oldebroek vroeger en nu, Oldebroek 1984.

4 Van 1822 tot aan zijn overlijden in 1849 stond te Oldebroek J. Montijn; van 1851 tot 1856 de eveneens orthodoxe A.P.A. du Cloux en van 1865 tot 1868 Chr. Knap (vader van de bekende predikant en publicist J.J. Knap Jr.)

5 Boeve, a.w. 20.

[p. 414]

De Hervormde kerk te Wezep dateert van 1862. Degenen die de Afgescheiden gemeente te Wezep vormden, woonden voornamelijk in de buurtschappen Hattemerbroek, Voskuil en Wezep,⁶ dat wil zeggen aan de Hattemse zijde van Oldebroek.

6 Zoals vermeld in een te noemen request aan de Koning van het jaar 1855.

1. Voorgeschiedenis

In het ‘Verslag van den Staat der Gemeente Oldebroek over den jare 1835’⁷ schrijft de burgemeester J.G. Luyken Glashorst onder meer het volgende.

‘In sommige gedeelten dezer gemeente heeft zich de thans zoo geruchtmakende sektegeest, onder de minste klassen der Ingezetenen vertoond, begunstigd en aangestookt door den afgezetten predikant A. Brummelkamp. Ook hebben er ongeoorloofde vereenigingen tot Godsdienstoefening plaats gehad, waarvan in der tijd proces-verbaal is opgemaakt en aan de bevoegde autoriteiten verzonden. De invloed van de godsdienstoefening alhier werkt op de verlichting en beschaving eer nadeelig dan voordeelig.’

We komen terug op de ‘ongeoorloofde vereenigingen’, waarbij de Afgescheidenen waren betrokken; maar in 1835 had de burgemeester het nodig geoordeeld aan de officier van justitie te Arnhem een proces-verbaal te zenden betreffende ‘een gezelschap van eenige landlieden hetwelk gewoon is om den anderen Zondag des avonds tezamen te komen ten huize van zekeren Arend van de Weg, timmerman, woonende alhier op het Dorp’. Men houdt zich bezig met ‘het spreken over de leerredenen, welke zij dien dag hebben gehoord...’. Men begint en eindigt met het zingen van een psalm of gezang. Het aantal bezoekers schommelt om de twintig. ‘Dit gezelschap is opgerigt onder medewerking van den Heer predikant dezer gemeente, en wordt... zoms ook door ZWE. bijgewoond’. Zij die dit gezelschap uitmaken

‘staan in geene de minste betrekking tot of met hen die in andere gedeeltens dezer gemeente of elders, ongeoorloofde vereenigingen tot Godsdienstuitoefening houden of wier doel het is zich van het Hervormd Kerkgenootschap af te scheiden.’.

Tenslotte vraagt de burgemeester raad, hoe ten aanzien van dit gezelschap te handelen.⁸ We lezen hierna in de annalen van Oldebroek niet meer over deze zaak. De conclusie ligt voor de hand dat men het gezelschap ongemoeid heeft gelaten. Een uitloper naar de Afscheiding heeft het niet opgeleverd: de leden hebben behoord tot ‘Zij die bleven’.

7 Bewaard in GA Oldebroek: ‘Algemeene Correspondentie 11 Augustus 1834-31 December 1836’, verder aan te halen als ‘Brievenboek’.

8 Brievenboek 15 okt. 1835.

2. Ongeoorloofde godsdienstoefeningen; inkwartiering⁹

Op 12 oktober 1835 werd voor de eerste maal door de 7 oktober afgezette

9 Voor de onderwerpen genoemd in deze en de volgende paragraaf willen we gaarne verwijzen naar het uitnemende artikel van de hand van H. Hille te Staphorst ‘Derk van Enk, de vergeten “Kruisdominee” van Wezep’ in De Hoeksteen 13 (1984) 24-35.

[p. 415]

predikant A. Brummelkamp te Hattem, een godsdienstoefening geleid te Wezep, en wel ten huize van weduwe Jan Boer, de moeder van Hendrik Boer, wonende in de buurtschap Wezep. Laatstgenoemde zou enige weken later worden bevestigd als diaken van de Afgescheiden gemeente te Hattem; hij fungeerde, zoals we zullen zien, na 1855 jaren lang als ouderling. De burgemeester zich naar het huis van weduwe Boer begeven hebbende, bevond dat ‘in hetzelve behalve het huisgezin tegenwoordig waren negentien personen, doch dat voor de deur bovendien circa vijftig personen waren verzameld.’. Op 12 november 1835 sprak de rechtbank te Arnhem de weduwe Boer vrij, aangezien het kritieke aantal van twintig personen, in artikel 291 van het wetboek van strafrecht genoemd, niet was overschreden.¹⁰

Op zondag 24 januari 1836 was Brummelkamp opnieuw te Wezep; deze maal werd door hem een godsdienstoefening geleid in het huis van Jannes van Werven, wagenmaker. Aanwezig waren circa 150 mensen ‘zoo mannen als vrouwen’. Het gehoor, aldus de burgemeester in zijn procesverbaal, bevond zich grotendeels ‘op den dorschvloer of zoogenaamden deel’ maar ook dienden... ‘de slieten¹¹ en zelfs de hanenbalken den geloovigen tot zit-, staan- en hangplaatsen’. Er werden twee kinderen gedoopt; één van de smid Jan Hendrik Mentz en zijn vrouw Elisabeth Boon en één van Berend Bastiaan en zijn vrouw Janna van Raalte, dagloners. De ‘dienst van diaken... was uitgeoefend’ door Hendrik Boer, landbouwer en Jannes van Werven.¹² A. Brummelkamp, J. van Werven en H. Boer werden op 1 maart 1836 vanwege deze samenkomst èn vanwege de diensten die werden gehouden 31 januari alsmede 7 februari, door de rechtbank te Arnhem veroordeeld, ieder tot betaling van ƒ 100,- boete. In hoger beroep te Amsterdam volgde op 7 juli 1836 vrijspraak.¹³ De aanwezigen die behalve bovengenoemden in het proces-verbaal worden genoemd, komen we allen tegen in de lijst der Afgescheidenen vermeld in hoofdstuk 23, paragraaf 5.

We stipten reeds aan dat ook op zondag 31 januari en zondag 7 februari ‘ongeoorloofde godsdienstoefeningen’ werden gehouden, en wel eveneens in de wagenmakerij - gebouwd als boerderij - van Jannes van Werven. Op beide data waren meer dan 200 personen bijeen; Brummelkamp leidde de dienst. Het trekt de aandacht dat dan ook personen aanwezig zijn, die we (later) niet onder de Afgescheidenen aantreffen; zij waren blijkbaar belangstellenden of nieuwsgierigen.¹⁴

De geschetste ontwikkeling doet de eerste assessor F.T. Engelenburg - de burgemeester verbleef te 's-Gravenhage - verwachten dat zondag 14 februari 1836 weer een ‘ongeoorloofde godsdienstoefening’ zal worden gehouden, te meer daar hem het gerucht bereikt dat zulks 7 februari

10 RA Gelderland, Archief rechtbank van eerste aanleg te Arnhem, Correctionele vonissen 1835, 12 nov.

11 Een sliet was in een stal een paal, die de scheiding vormde tussen de koeien (of tussen de paarden); ook: de ruimte tussen twee slieten.

12 Brievenboek 25 en 29 jan. 1836. Jannus van Werven ‘fungeerde’ wel als diaken, maar was slechts collectant.

13 GA Amsterdam, Rechterlijke archieven 1811-1838, inv. no.'s 210 en 548.

14 Brievenboek 1 febr. en 8 febr. 1836.

[p. 416]

door Brummelkamp is aangekondigd. De assessor vraagt met het oog hierop een detachement militairen uit Kampen.¹⁵ Deze groep, sterk 35 man, arriveert zaterdag 13 februari 1836. Nog niet gerust, worden op dezelfde dag 76 militairen uit Zwolle gerecruteerd,¹⁶ Aangezien het zondag 14 februari ‘rustig’ blijft in Wezep - Brummelkamp preekt die dag te Wapenveld - vertrekken de soldaten uit Zwolle, reeds op maandag 15 februari naar hun garnizoen. Die uit Kampen verlaten Wezep pas 6 maart 1836.¹⁷ Uitsluitend de Afgescheidenen - het betrof 43 adressen -worden met de inkwartiering belast. Bij de weduwe Boer worden gedurende enige dagen twaalf soldaten ondergebracht.¹⁸ Klachten over ‘ongeregeldheden’ door de militairen bedreven, worden afgewezen.¹⁹ Een request over de wijze van inkwartiering etc. van weduwe Jan Boer en haar zoon Hendrik Boer heeft slechts dit gevolg dat de burgemeester hen typeert als ‘belhamels’. De weduwe Jan Boer is volgens laatstgenoemde ‘eene oude kwezel’; haar zoon ‘een onbeschofte vlegel van wien ik reeds meer onaangenaamheden heb moeten afwachten als van eenig ander lid uit mijne gemeente...’.²⁰ Zoals reeds vermeld was Hendrik Boer jaren lang ouderling; in 1855 is hij lid van de raad van de gemeente Oldebroek.

Over de uitbetaling van de inkwartieringsgelden rezen dezelfde moeilijkheden als door ons opgesomd in hoofdstuk 23, paragraaf 4. In Wezep werden de desbetreffende bedragen pas uitbetaald in 1838, zoals een in het gemeentearchief Oldebroek bewaarde ‘Staat van uitbetaalde Inkwartieringsgelden...’ laat zien.²¹

15 Idem 11 febr. 1836.

16 Idem 13 febr. 1836.

17 Idem 15 febr. en 5 maart 1836.

18 Idem 11 maart 1836.

19 Als vorige noot.

20 Brievenboek 10 maart 1836.

21 Voor de inkwartiering te Wezep (Oldebroek) verwijzen we, behalve naar het artikel van H. Hille (a.a.) naar de volgende literatuur: Ref.1e S. I (1837) 121, II (1837) 130-131 en III (1838) 184-185; Bos, Archiefstukken III, 63-64, 72, 185; idem IV, 85,88.

3. De Kruisgemeente te Wezep; Derk van Enk

In hoofdstuk 23 (Hattem), paragraaf 6 hebben we uitvoerig geschetst dat in 1838-1839 enige leden van de Afgescheiden gemeente te Hattem, wonende te Wezep, braken met hun kerkverband. De meest op de voorgrond tredenden in deze zaak waren: Derk van Enk, Jan van Ommen -beiden waren ouderling; alsmede Hendrik van Ommen en Jan Everts Puttenstein - diaken. Aangaande eerstgenoemde - die in 1820 te Wezep reeds als oefenaar en catechiseermeester optrad²² - noteren we het volgende.

Derk van Enk werd in 1786 te Heerde geboren. In 1837 huwde hij Petertje Hardlooper, in 1796 geboren te Doornspijk. Zijn beroep was timmerman. Eerder was Van Enk gehuwd geweest met Gerrigje Brummel. Op grond van de geboorteplaatsen van de kinderen kan worden bepaald dat het gezin Van Enk

22 Hoofdst. 23, par.1.

[p. 417]

De eerste bladzijde van de ‘Staat van uitbetaalde Inkwartieringsgelden... 13 Februarij tot en met 6 Maart 1836...’

[p. 418]

bij herhaling is verhuisd, zij het ook binnen een klein gebied. In 1818 is Hattem de woonplaats, in 1819 Wezep, in 1825 Heerde, en 1826 Doornspijk, in 1828 Zwollerkerspel (Langenholte) en tenslotte na 1837 Wezep (Oldebroek).²³

Vermoedelijk hebben de Afgescheidenen te Wezep, af en toe afzonderlijk van de gemeente te Hattem vergaderd, maar men bleef - zij het ook met ‘eigen’ ouderlingen en diakenen - deel uitmaken van laatstgenoemde organisatie. De groep Van Enk voegt zich bij de Kruisgezinden; deze kwamen voor het eerst op 28 juni 1838 te Zwolle in een regionaal-getint convent bijeen. Op de voorgrond traden daarin aanstonds D. Hoksbergen uit Kampen, A. Schouwenburg uit Zwolle en W.W. Smitt, eveneens uit Zwolle.²⁴

‘Voor de verdere gang van zaken in de Kruisgemeente te Wezep zijn de bronnen uiterst schaars’. We weten dat Van Enk zich vooral verbonden gevoelde met de voorganger van de Kruisgemeente te Kampen, Derk Hoksbergen. In 1839, als Van Enk het voornemen uit, de doop te bedienen aan de pas-geboren kinderen van zijn gemeente, wordt hij door de classis Overijssel van de Kruiskerken geschorst. De anderen, Hoksbergen uitgezonderd, zijn nog niet zo ver! Toch zet Van Enk door, maar ook in zijn eigen gemeente ontstaat hierover verdeeldheid. Het uiteindelijke gevolg hiervan is dat in 1841 H. Boer, J. van Ommen, J.E. Puttenstein, R.M. van As en enige anderen met berouw terugkeren tot de Afgescheiden gemeente te Hattem.²⁵
De gemeente-Van Enk blijft, hoewel gehavend, nog een kleine twintig jaren bestaan. De doopinschrijvingen beslaan het tijdvak 1839-1860; we tellen 42 dopelingen.²⁶ Van Enk legaliseert de inschrijving met ‘ouderling’ of ‘voorganger’. ‘Evenals Derk Hoksbergen in Kampen eigende Van Enk zich de titel predikant niet toe. Het bedienen van het sacrament was voor hem slechts een noodmaatregel.’
In de jaren na 1841 stonden er naast Van Enk nòg twee ouderlingen: H. van Ommen en J. Brouwer. Diaken waren: H. van Enk en P. Lans. Gezien het aantal kinderen dat in een tijdvak van twintig jaren werd gedoopt, wordt de omvang van de groep geschat op ruim honderd personen. Gezegd moet worden dat de gemeente na 1841 buiten elk kerkverband stond.
‘Na 1860 vinden er geen doopinschrijvingen meer plaats. Derk van Enk is dan 73 jaar. Kon hij wellicht door ouderdomsgebreken niet langer voorgaan? Zekerheid hierover bestaat niet. Wat we weten is dat hij op 7 maart 1867 op 80-jarige leeftijd te Wezep is overleden. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de meeste leden van zijn gemeente naar de in 1862 geïnstitueerde Nederlandse Hervormde Kerk van Wezep overgegaan. Verschillende gegevens wijzen in die richting. Zo werd het gezin Van Enk in 1860 nog in het volkstellingsregister ingeschreven als christelijk afgescheiden. Later is dit “christelijk afgescheiden” doorgehaald en veranderd in “nederlands hervormd”. Ook de aanwezigheid van het schriftje met doopinschrijvingen van Van Enks gemeente in het Hervormd archief van Wezep wijst in die richting.’²⁷

23 Hille, a.a. 29.

24 Men zie voor deze personen Bos, Kruisdominees register.

25 Hoofdst.23, par.8.

26 Schrift bewaard in archief Hervormde gemeente te Wezep.

27 Geput uit Hille, a.a. De citaten zijn genomen van de bladzijden 32 en 34.

4. Instituering Christelijke Afgescheiden gemeente te Wezep; erkenning

Met verwijzing naar hoofdstuk 23, paragraaf 8, herhalen we dat de Afgescheiden gemeente te Wezep²⁸ werd geïnstitueerd 11 november

28 Literatuur: G. Prins e.a., ‘Dit zoek ik...’ - Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Wezep vanaf de afscheiding, Wezep 1984.

[p. 419]

1855; deze kerkelijke handeling werd verricht door ds. E. Weers te Hattem (en vanaf genoemde datum tot 12 september 1859 ook te Wezep).²⁹ Op 11 november werden als ouderling bevestigd: Gerrit Boer Fz., Hendrik Boer Jz., Goossen Groen en Gerrit Kroeze. Tot diaken: Stijn Immeker, Jacob Klumpje, Hendrik Uitslag en Jan van Wijhe.²⁹

Nog vóór de datum van de instituering, namelijk op 25 februari 1855 richt de gemeente in statu nascendi zich tot de Koning met een request waarin onder meer wordt verzocht ‘de toelating tot het oprichten van eene Christelijke Afgescheidene gemeente in de buurtschap Wezep’,³⁰ De ondertekenaars zijn ‘allen van beroep landbouwers, wonende in de buurtschappen Wezep, Hattemerbroek en Voskuil, gemeente Oldebroek, en ledematen der Afgescheiden Christelijke Kerk’ - namelijk te Hattem. Zij verklaren dat in de plaats van hun inwoning geen geschikt lokaal voor het waarnemen van de godsdienst is en dat zij daardoor verplicht zijn zich ‘eenen weg van 1 1/4 uur afstands te getroosten en zich naar Hattem te begeven...’.

Het request werd ondertekend door 28 personen, op twee na gezinshoofden; we zullen hun namen in de volgende paragraaf vermelden. De omvang van de gemeente in staat van wording was aanmerkelijk groter dan die welke de ondertekening doet vermoeden. Maar anno 1855 was deze partiële ondertekening voldoende; zien we het goed, dan hebben uitsluitend de beter-gesitueerden getekend.

De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 20 april 1855, no.71.³¹ Hierin wordt onder meer vermeld

‘Deze gemeente zal hare openbare Eeredienst uitoefenen in het te stichten gebouw te WEZEP, gemeente Oldebroek, op het perceel sectie M No. 480 en 481.’.

Deze locatie is ongeveer die van het huidige bedehuis aan de Zuiderzeestraatweg; het huidige (tweede) kerkgebouw is ten opzichte van de straat meer naar achteren gebouwd.

Het is niet bekend, en kan uit de notulen van de kerkeraad niet worden afgelezen, wanneer het kerkgebouw in gebruik werd genomen. Wel weten we dat 9 oktober 1855 vergunning werd ontvangen, voorbereidende werkzaamheden te verrichten op het voor de bouw van kerk en pastorie aangekochte terrein. De ‘bouwcommissie’ werd gevormd door Hendrik Boer Jz., landbouwer en raadslid, Goossen Groen, landbouwer en Gerrit Kroeze, timmerman.³²

29 De instituering wordt gememoreerd voorin het eerste notulenboek: ‘Handelingen des Kerkeraads der Christelijke Afgescheidene gereformeerde Gemeente van Wezep’ (1855-1870). Verder putten we voor de rest van dit hoofdstuk uit ‘Ledenregister 1855-1874’ en ‘Doopboek 1855-1874’. Deze boeken behoren tot het archief van de Nederlands Gereformeerde kerk te Wezep.

29 De instituering wordt gememoreerd voorin het eerste notulenboek: ‘Handelingen des Kerkeraads der Christelijke Afgescheidene gereformeerde Gemeente van Wezep’ (1855-1870). Verder putten we voor de rest van dit hoofdstuk uit ‘Ledenregister 1855-1874’ en ‘Doopboek 1855-1874’. Deze boeken behoren tot het archief van de Nederlands Gereformeerde kerk te Wezep.

30 Herv. Ered. 18 april 1855, no.14.

31 Herv. Ered. 27 april 1855, no.9.

32 G. Prins, a.w. 3-4.

[p. 420]

Bovengenoemd koninklijk besluit heeft in 1859 een uitloper verkregen, en wel vanwege artikel 3. We lezen daarin:

‘De voornoemde Christelijke Afgescheidene gemeente is onderworpen aan alle wettelijke bepalingen en Gouvernementsverordeningen welke met betrekking tot alle andere Kerkgenootschappen in dit Rijk in het algemeen thans bestaan, of in het vervolg mogten worden vastgesteld.’.

Als begin 1859 de kerkeraad besluit het beroepingswerk ter hand te nemen - dat wil zeggen de combinatie voor de dienst des Woords met Hattem te verbreken³³ - zien de broeders de financiële toestand der gemeente blijkbaar somer (wellicht te somber?) in. Hoewel de notulen van de kerkeraad er niet van gewagen, weten we dat er in deze tijd een adres wordt gericht aan de minister van Hervormde Eredienst met het volgende verzoek.

‘Aan de Christelijke Afgescheiden Gemeente te Wezep een jaarlijksche toelage te verleenen ten behoeve van den te Wezep te beroepen Leeraar dier gemeente, tot aanvulling van het tekort dat niet uit de eigen middelen dier gemeente kan worden bijeengebracht... zich bereid verklarende, om, indien Uwe Excellentie zoodanige voorwaarde mogt vermeenen aan het verleenen dier toelage te moeten verbinden, de wederhelft tot een bedrag van ƒ 400,- 's jaars, te zullen beschikbaar stellen...’.³⁴

In hetzelfde stuk schrijft de kerkeraad

‘... dat de... Gemeente te Wezep is erkend en toegelaten bij Kon. Besluit van den 20 April 1855, No.71, en dientengevolge wettig bestaat, zoodat zij, evenals andere gemeenten onderworpen aan alle wettelijke bepalingen en Gouvernementsverordeningen, ook evenals alle andere gemeenten, aanspraak mag maken op de bevoegdheid tot het vragen van eenig gunstbewijs, wanneer zij redelijkerwijze daarop aanspraak mag maken...’.

De kerkeraad meende dat het ‘een kwestie van recht’ zou zijn, dat aan de gemeente een subsidie van ƒ 400,- per jaar, zijnde de helft van het bedrag van het predikantstractement, zou worden verleend.³⁵ Bij dispositie van 25 februari 1855 wordt het verzoek afgewezen.³⁶ Het request leert ons nog het volgende aangaande de toestand der gemeente begin 1859:

‘... dat de Christelijke Afgescheidene Gemeente te Wezep een aantal ledematen telt van 325,³⁷ verdeeld over 64 huisgezinnen, waarvan slechts 27 behooren tot den eenigszins gegoede boerenstand,

33 Zoals we zagen stond E. Weers tot 12 september 1859 zowel te Hattem als te Wezep; hij vertrok op deze datum naar Rouveen.

34 Herv. Ered. 25 febr. 1859, no.13.

35 Uitvoerig: G. Prins, a.w. 7-13. De kerkeraad heeft getracht, na de afwijzende beschikking van de minister, via C.T. baron Lijnden van Sandenburg te 's-Gravenhage, de gevraagde subsidie alsnog te verkrijgen.

36 Als noot 34. Ook enige andere Afgescheiden gemeenten vroegen in deze jaren subsidie aan de overheid. De synode van 1860 gehouden te Hoogeveen wees deze pogingen af; de afgevaardigden ter synode van de ‘Vereenigde Presbyteriaansche Kerk van Schotland’ sloten zich daarbij aan. (Handelingen en Verslagen 1860, 13, 799, 801)

37 In de volgende paragraaf komen we - op grond van het eerste ledenregister voor 1855-1856 - tot 343 zielen.

[p. 421]

terwijl de overige 37 tot de arbeidende of dagloonersklasse behooren, en gedeeltelijk zelfs niet in hun eigen onderhoud kunnen voorzien; dat het echter niettegenstaande deze bekrompenheid van finantieele krachten, door groote opofferingen heeft mogen gelukken, zonder eenige subsidie, hoe ook genaamd, een kerkgebouw en pastorij te stigten, waarvan de kosten ongeveer ƒ 6000 hebben bedragen, welke geheel in den boezem der gemeente zijn gevonden, doch waaronder men nog jarenlang door den last der jaarlijksche aflossing gebukt gaat...’.³⁸

38 De uitdrukking ‘in den boezem der gemeente’ lijkt ons niet geheel in overeenstemming met de werkelijkheid. Op 30 mei 1855 verklaarden enige leden (dan nog behorende tot de gemeente te Hattem) dat de burgemeester van Oldebroek voor een aanzienlijk bedrag had ingetekend op de obligatie-lening uitgeschreven ten behoeve van kerkbouw etc. (NCH 30 mei 1855, art.5; hoofdst.23, par.8.) We komen op de houding van bedoelde burgemeester terug in paragraaf 6.

5. Samenstelling der gemeente in de jaren 1855-1856

Op grond van de gegevens van het eerste ledenregister komen we tot onderstaande samenstelling der gemeente ten tijde van en kort na haar instituering.³⁹ Het totaal van de belijdende leden bedraagt volgens deze lijst 145. Volgens het register waren er 198 doopleden. Totaal 343 zielen.⁴⁰

H = reeds genoemd in hoofdstuk 23 (Hattem)
O = Oldebroek
cursief = tekent request aan de Koning 1855
		geb.j.	geb.pl.
	Hendrik Albers en zijn vrouw:	1823	Zutphen
	Maria Johanna van der Valck	1829	Utrecht
	Adriaan Willem van Apeldoorn	1813	Heerde
	Hendrik Jan Bastiaan en zijn vrouw:	1827	O	dagloner
	Jantje de Ruiter	1831	O
	Jan Bastiaan Bz. en zijn vrouw:	1830	O	dagloner
	Dirkje van der Veen	1834	O	dagloonster
H	Timen Beekman en zijn vrouw:	1805	Heerde	landbouwer
H	Grietje van Ommen	1809	O
	Aalt Boer	1789	O	dagloner
	Fennetje Boer	1804	O	landbouwster
	Gerrit Boer Fz. en zijn vrouw:	1815	Hattem	landbouwer
	Jannetje van den Bosch	1804	O
	Gerrit Boer Jz. en zijn vrouw:
	Lubbigje Duim
H	Hendrik Boer Fz. en zijn vrouw:	1804	Hattem
	Lubbertje Boer
H	Hendrik Boer Jz. en zijn vrouw:	1807	Hattem	landbouwer
H	Marrigje van den Bosch	1806	Hattem
	Everdina Boon	1807	Wezep

39 Genoemd register vertoont weinig systematiek. Daardoor is het mogelijk dat enige personen worden genoemd die zich eerst kort na 1855-1856 hebben aangesloten. Het totaal van 343 zielen zou dan iets te hoog zijn uitgevallen. In 1859 spreekt de kerkeraad van 325 zielen (men zie de vorige par.)

40 Onderstaande gegevens zijn ten opzichte van het ledenregister aangevuld met die van het eerste doopboek, van het request aan de Koning 1855 en van de bevolkingsregisters van Oldebroek.

[p. 422]

		geb.j.	geb.pl.
	Reijer Willem Boon en zijn vrouw:	1821	O	landbouwer
	Gerritje Brosius	1822	O	dagloonster
	Gerrit van Boven en zijn vrouw:	1831	O	dagloner
	Lubbigje Limburg	1833	Doornspijk
H	Jan van Boven en zijn vrouw:	1803	O	dagloner
H	Jannetje Winen	1805	Hattem
	Judith Brosius (vrouw van Jan Lindeboom, dagloner)	1795	Heerde
H	Gerrit Bultman	1792	Hattem	dagloner
H	Jan Bultman en zijn vrouw:	1826	Zwoller kerspel	dagloner
	Fennetje van Wijhe	1828	O
H	Annigje (Anna) Duim			arbeidster
	Hendrik Duim en zijn vrouw:	1817	O	landbouwer
	Trijntje Mulder	1828	O
	Lubbert Duim en zijn vrouw:	1812	Hattem
	Aaltje Mulder	1835	O
H	Martin Duim Az. en zijn vrouw:			landbouwer
	Hendrieka Jonker
H	Martin Duim Jz. en zijn vrouw:	1797		landbouwer
	Trijntje Fijn	1801	Hattem
	Gerrit Elzerman Gz. en zijn vrouw:	1802	Heerde	boerenknecht
	Annetje Boer	1807
	Gerrit van 't Ende
	Hendrik van 't Ende en zijn vrouw:	1826	O	dagloner
	Jannetje Wolf	1817	O	meid
	Trijntje Evink		O
	Hendrik Fijn Jz.	1831	O
	Albert Jan Goudbeek en zijn vrouw:	1807	Zalk	dagloner
	Fenna van der Veen	1823	O	dienstmeid
H	Frank Groen en zijn vrouw:	1813	O	boerenknecht
	Geertje IJzerman	1814	O
	Goossen Groen en zijn vrouw:	1807	O	boerenknecht
	Oetje Boer Fd.	1814	Hattem
	Jan Groen	1810	O	knecht
	Gerrit Gijgas en zijn vrouw:	1777	O
	Jannetje Lauwrens	1781	Veessen
	Dries de Haas en zijn vrouw:	1816	Hattem	dagloner
	Fennigje van der Waa	1815	O
	Gerrit Hendriksen en zijn vrouw:	1822	Heerde	dagloner
	Jannigje Wolf	1823	O
	Jacob Hes	1811	Hattem	kleermaker
	Albert van 't Hul	1776	O	dagloner
	Stein Immeker en zijn vrouw:	1817	Hattem	landbouwer
	Oetje Boer Jd.	1816	Hattem	landbouwster
	Hendrik Klein en zijn vrouw:	1830	Doornspijk	landbouwer
	Jannetje van Boven
	Jacob Klumpje en zijn vrouw:	1812	Hattem	landbouwer
	Cornelisje de Hen	1814	O
	Aart Knul en zijn vrouw:	1808	O	dagloner
	Geertje Mulder	1818	Doornspijk	dagloonster
H	Gerrit Kroeze en zijn vrouw:	1813	Hattem	timmerman
H	Zwiertje van Ommen	1811	Hattem
	Annetje Lans (vrouw van Harmen van Ommen, knecht)	1834	O	meid
	Willempje Luigies	1829	O
	Jan van der Maaten en zijn vrouw:	1810	O	landbouwer
	Geertje Boer	1806	O	landbouwster
	Gerrit Mulder en zijn vrouw:	1807	Hattem	dagloner

[p. 423]

		geb.j.	geb.pl.
	Jannetje van het Hul	1815	O
	Hendrik Mulder Lz.
	Kornelis van Oene en zijn vrouw:	1819	O	dagloner
	Hendrika Snikker	1807	Zwolle
	Lambertus van Olst en zijn vrouw:	1822	Hattem	dagloner
	Geesje Duim	1807	Hattem	boerenmeid
H	Gerrit van Ommen Dz. en zijn vrouw:	1824	O	knecht
	Fennetje Boer	1824	O
H	Gerrit van Ommen Jz. en zijn vrouw:	1791	Hattem	landbouwer
	Hendrikje van Keulen	1795	Heerde
H	Gerrit van Ommen J.A.z.	1816	Hattem	dagloner
	en zijn vrouw: Annetje Bultman	1825	O	dienstmeid
H	Hendrik van Ommen Bz. en zijn vrouw:	1817
	Grietje Uitslag	1816	O
	Jan van Ommen Gz. en zijn vrouw:	1823	O	dagloner
	Jantje van Ommen	1822	O	landbouwster
	Jan van Ommen Jz.
	Jan van Ommen J.A.z.
	Cornelis Pleiter en zijn vrouw:	1823	Heerde	knecht
	Marrigje uit de Bulten	1826	O	landbouwster
	Geurd Pleiter	1834	Heerde	knecht
	Jan Pol en zijn vrouw:	1818	O	landbouwer
	Hendrikje Puttenstein	1816	O
	Harm Prins
	Geurt Puttenstein Jz.	1817	O	landbouwer
H	Jan Everts Puttenstein en zijn vrouw:	1793	O	landbouwer
H	Aartje Geurs
	Willem Puttenstein en zijn vrouw:	1821	O	landbouwer
	Geertje van Ommen	1818	O	landbouwster
H	Derk van Pijkeren en zijn vrouw: Marritje Karsien	1784	Doornspijk	varkensslagter
	Frank van Pijkeren en zijn vrouw:	1823	O	dagloner
	Aaltje Duim	1829	O
	Gerrit van Pijkeren en zijn vrouw:	1810	O	dagloner
	Grietje Koops	1811	Kampen
	Hendrik van Pijkeren en zijn vrouw:
	Aaltje Brands
	Wolter van Pijkeren en zijn vrouw:	1807	O	dagloner
	Fennetje Uitslag	1807	O	landbouwster
H	Harmpje van Rijssen	1780	O	arbeidster
H	Willempje van Rijssen	1777	O	arbeidster
	Albert Sanders en zijn vrouw:	1819	O	knecht
	Gerritje van de Waa	1824	O	dagloonster
	Gerritje Schoonderbeek (vrouw van Hendrik Bultman, landbouwer)	1792
H	Klaas Tromp	1811	Heerde	dagloner
	Hendrik Uitslag en zijn vrouw:	1803	O	landbouwer
	Fennetje Puttenstein	1814	O
	Evert Veluwenkamp en zijn vrouw:
	Maggeltje Hulsbergen
	Jantje Visscher (vrouw van Derk Westhof, landbouwer)
H	Steven Visser en zijn vrouw:	1807	O	bakker
H	Geesje Scholten	1814	O
H	Willem van Weeghel en zijn vrouw:	1811	Zwollerkerspel	dagloner
	Gerritje van Winen	1820	Zalk
	Hendrikje de Weerd
	Teuntje van Werven (vrouw van Jan van der Veen, dagloner)	1792	Veessen

[p. 424]

		geb.j.	geb.pl.
	Jannigje Wolf Dd.	1823	O
	Lubbert Wolf Bz. en zijn vrouw:	1823	O	landbouwer
	Jannetje Bultman	1827	O
	Willem Beerts de Wolf en zijn vrouw:	1825	O	molenaarsknecht
	Maria Hendriks uit de Bulten	1820	O
	Jan van Wijhe en zijn vrouw:
	Hendrikje Mulder
H	Willem van Wijhe en zijn vrouw:	1797	Hattem	landbouwer
H	Jan van Wijhe	1803	Hattem
	Anna van Putten (vrouw van
	Jan van Wijhe), en haar zoon:
	Jan van Wijhe Jz.
	Bessel van Wijnkoop en zijn vrouw:	1824	Nijkerk	timmerman
	Gerrigje Bultman	1819	O

6. Gemeentelijk leven 1855-1869

De gemeente heeft gedurende deze jaren een rustig bestaan gekend; zij vertoonde - volgens de statistiek - een constante grootte. In de samenstelling van de kerkeraad treedt weinig verandering op. Haar eerste predikant was Wietze Feddes Postmus⁴¹ - hij stond te Wezep van 29 april 1860 tot 9 oktober 1864; de tweede Frans Sipkes Rederus,⁴² van 4 december 1864 tot 4 april 1869 en de derde Korstiaan Kleinendorst.⁴³ van 3 oktober 1869 tot 9 juli 1871.

Tenslotte: voor de Afgescheidenen te Wezep was - de eerste dertig jaren van hun bestaan overziende - ‘het einde van een ding beter dan het begin’ (Prediker 7 vers 8a), namelijk als we letten op hun verhouding tot het gemeentebestuur. Zoals we vonden, stonden in 1835 en 1836 de burgemeester van Oldebroek en de eerste assessor vijandig tegenover wat zij noemden ‘de nieuwe sekte’. Geheel anders rond 1862. Burgemeester is dan mr. Carel Johan Righard Nobel, wonende op huize IJsselvliedt.⁴⁴ We weten⁴⁵ dat hij in 1855 voor een aanzienlijk bedrag intekende op de obligatie-lening ten behoeve van de bouw van kerk en pastorie der Afgescheiden gemeente. In 1862 lezen we aangaande hem:

‘Daar is voornoemde Praeses en Scriba ook opgedragen om onze Hoogachtbaare Burgemeester per brief te bedanken voor zijn Muntbiljet van tien gulden ten geschenke voor dat wij hen zitplaatzen in de kerk verlenen.’.⁴⁶

Uit deze formulering blijkt dat rond 1862 niet alleen mr. Nobel, maar ook zijn echtgenote jonkvrouw Sandberg, de kerkdiensten van de Afgescheidenen bezocht.

41 Men zie voor hem De Haas I, 212.

42 Ibidem 222.

43 Ibidem 154-155.

44 C.J.R. Nobel (1820-1885) was de zoon van R.A.L. Nobel en J.A. Gockinga. Hij huwde in 1845 jkvr. J.P. Sandberg (overl.1876) en in 1879 F. Koopmans. Mr. C.J.R Nobel was burgemeester van Oldebroek van 1851-1881; lid van de Provinciale Staten van Gelderland 1853-1862, van de Eerste Kamer der Staten-Generaal 1862-1864. Men zie voor hem en zijn geslacht: K.L. van Schouwenburg, ‘Over de Nobel's. Genealogie en geschiedenis’ in De Nederlandsche Leeuw 1986, 5-53.

45 Noot. 38.

46 Not. kerker. 8 mei 1862,