De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 362]

Hoofdstuk 29
Vrijhoeve Capelle

De in het vorige hoofdstuk bij herhaling genoemde Afgescheiden gemeente te Vrijhoeve Capelle,¹ werd 1 maart 1837 geïnstitueerd. Zij omvatte gedurende de eerste decennia van haar bestaan inwoners van Vrijhoeve Capelle, Capelle, Loon op Zand alsmede (tot 1869) van 's-Gravenmoer en Dongen.²

Vrijhoeve Capelle telde in 1848 circa 70 huizen, bewoond door 75 huisgezinnen en 440 inwoners. De voornaamste middelen van bestaan waren de akker- en hooibouw alsmede de schoenmakerij. Er waren 360 Hervormden, 70 Rooms-Katholieken en enige Afgescheidenen.³

Capelle omvatte in 1841 onder andere de heerlijkheid 's-Grevelduin-Capelle met daarin het dorp Capelle en enige gehuchten. Er stonden 295 huizen, bewoond door 1900 inwoners. Dezen vonden voor het merendeel hun bestaan in de hooibouw en in de handel van runderen en paarden. Ongeveer 1700 personen waren Rooms-Katholiek, circa 200 Hervormd. De Hervormden van Vrijhoeve Capelle en van Capelle behoorden tot één Hervormde gemeente, waarvan het kerkgebouw stond en nog staat in laatstgenoemd dorp.⁴

Loon op Zand was in 1846 een gemeente met een oppervlakte van 5112 hectare. Dat wil zeggen, van een grootte 11 à 12 maal die van Sprang en bijna 30 maal die van Vrijhoeve Capelle. Zij omvatte onder meer de dorpen Kaatsheuvel en Loon op Zand. Men telde 767 huizen, bewoond door 990 huisgezinnen en 5000 ingezetenen.

De voornaamste middelen van bestaan waren landbouw en veeteelt; sommigen hielden zich bezig met

‘wolspoelen, spinnen, matten-, manden-, schoenen, muilen- en zwavelstokkenmaken, welke laatsten, voornamelijk op den Kaatsheuvel, een uithoek van deze gemeente, digt bij de Langstraat, in groote hoeveelheid gemaakt en van hier allerwege vervoerd worden’.

De plaats was overwegend Rooms-Katholiek: 4600 zielen.

1 Enige gegevens aangaande deze gemeente dienden in het vorige hoofdstuk te worden genoemd; we mogen inzonderheid verwijzen naar paragraaf 6.

2 Men zie voor 's-Gravenmoer en Dongen ook het volgende hoofdstuk.

3 Van der Aa XI (1848) 936.

4 Van der Aa III (1841) 19-20.

[p. 363]

De Hervormden - circa 400 in getal - bezaten (en bezitten nog) een kerkgebouw in Kaatsheuvel.⁵

5 Van der Aa VII (1846) 422-426. Het woord ‘uithoek’ heeft hier niet een ongunstige betekenis, maar die van excentrisch gelegen deel. In Kaatsheuvel woonde meer dan de helft der bevolking.

1. Archief Hervormde gemeenten

In het archief van de Hervormde gemeente 's-Grevelduin en Vrijhoeve Capelle vinden we aangaande ons onderwerp slechts dat 28 december 1835 de volgende personen zich afscheiden.⁶

Jenneke van Beek

Goverdina Boogers

Cornelia van Diemen

Wouter Geenen

Adriaan Kruijf

Pieter Kruijf

Cornelia van Mastbergen

Jan de Ruijter

Jan Snijders

Alijda Zwijgers^7

Uit het archief van de Hervormde gemeente te Loon op Zand blijkt dat zich in september 1835 aldaar afscheiden⁸

Antonie Kruijf

Gelder Nieuwenhuizen

Joost Nieuwenhuizen

6 Notulen kerkeraad 3 jan. 1836 (geen art.)

7 Van deze personen woonden C. van Diemen, Α. Kruijf, J. de Ruijter en J. Snijders te Capelle; de anderen voor zover we konden nagaan te Vrijhoeve.

8 Not. kerker. 27 sept. 1835 (geen art.)

2. Eerste Afgescheidenen

De inrichting van de eerste leden-administratie van de Afgescheiden gemeente te Vrijhoeve Capelle⁹ is primitief.

Toch kunnen we ons een beeld vormen van het geheel der eerste Afgescheidenen, namelijk met behulp van het ledenregister van Sprang; 23 van de hierna te noemen 30 personen komen daarin voor met vermelding ‘attestatie naar Vrijhoeve 1837’ - de namen van de 7 anderen zijn cursief gedrukt. Acht van de dertien Afgescheidenen van paragraaf 1 vinden we in Vrijhoeve terug.¹⁰

9 In het eerste notulenboek: ‘Aantekening Boek der Herstelde gereformeerde gemeente te Vrijhoeve Cappel enz. benevens de Handelingen des Kerkeraads begonnen in het jaar onzes Heeren 1837’, vinden we ‘Naamlijst der herstelde gereformeerde Gemeente van Vrijhoeven Cappel enz.’. Dit eerste notulenboek omvat het tijdvak 1 maart 1837 tot 22 mei 1849; het tweede boek is dat van Sprang (zie vorige hoofdstuk) en loopt van 20 juli 1835 tot 7 dec. 1853; het derde 4 jan. 1854 tot 13 dec. 1859; het vierde 11 jan. 1860 tot 18 juni 1876.

10 Van de dertig hierna te noemen personen tekenen slechts zes het request aan de Koning van 1839 (vorige hoofdstuk, paragraaf 6).

[p. 364]

Goverdina Boogers S

Elizabeth de Bruijn

Willem Dank S

Cornelia van Diemen S

Adrianus van Driel

Charlotta Frederika Fredevolt

Wouter Geenen en zijn vrouw Alida Quirijns

Antonius van der Hammen en zijn vrouw Christina van Bockel

Hendrik Hoevenaars

Cornelia Hulst

Adriaan Kruijf^11

Antonie Kruijf

Gerrit Kruijf

Johannes Kruijf

Antonij van Kuijk

Cornelia Laarhoven

Anne Johannes Leegstra en zijn vrouw Maria Hendrina Kruijf

Cornelia van Mastbergen

Gelder Nieuwenhuizen^12

Joost Nieuwenhuizen en zijn vrouw Alida Gouda

Simon van Oosterhout en zijn vrouw Antonia van Rijswijk

Arij Pruijssen

Anna de Rooij

Jan de Ruijter^12

Jan Snijders^11

11 Wordt diaken bij instituering (1837).

12 Wordt ouderling bij instituering (1837).

12 Wordt ouderling bij instituering (1837).

11 Wordt diaken bij instituering (1837).

3. Gemeentelijk leven 1837 tot 1870¹³

De notulen van de kerkeraad worden voorafgegaan door de volgende vermelding.¹⁴

‘Door de Herstelde gereformeerde gemeente van Vrijhoeve Cappel en de omstreeke is met Algemeen genoegen volgens Gods Woort en de Formulieren van eenheid der gereformeerde Kerke in Nederland verkoren geworden nevens den ouderling Gelder Nieuwenhuizen tot ouderling Jan de Ruijter; tot diakenen Adriaan Kruijf en Jan Snijders, welke Broeders deze bedieningen in de vreeze des Heeren hebben aan genomen en op den 1 Maart 1837 door Ds. G.F. Gezelle Meerburg in de bediening zijn bevestigt geworden met het gewone Formulier ter bevestiging van ouderlinge en diakene.
Vrijhoeve Cappel den 1 Maart 1837’.

Nieuwenhuizen was landbouwer, evenals Jan de Ruijter; Adriaan Kruijf hooi- en akkerbouwer.¹⁵

Behalve mededelingen over nieuwe ambtsdragers bevatten de notulen van de kerkeraad, hoewel volledig, weinig bijzonderheden aangaande het gemeentelijk leven die optekening waard zijn.

In 1845 is er een incident dat ons doet glimlachen.

We lezen

‘Ouderling Jan de Ruijter kon niet dienen... vermits hij zig hadt schuldig gemaakt aan het spreken onder de godsdienst onder het Lezen van eene predicatie door Pieter

13 Voor de erkenning: hoofdstuk 28, paragraaf 6.

14 Notulenboek 1 maart 1837 tot 22 mei 1849.

15 We vonden de beroepen in de bevolkingsregisters van de diverse woonplaatsen; die van Vrijhoeve Capelle (Jan Snijders!) van vóór 1850 zijn echter verloren gaan.

[p. 365]

Spuijbroek¹⁶ en gezegt: Piet, Gij moest het allegaar lezen. Welke broeder veel oversloeg. Waar over met broeder J. de Ruijter gehandeld is. Welke broeder voldoende belijdenis gedaan heeft van die misdaat, daarover verzoening zoekende in het bloed van Jezus Christus. Waarom de vergadering heeft geoordeeld de tucht daar over niet behoeft uit te oefenen volgens Mattheus 18’.¹⁷

In 1847 wordt diaken Jan Snijders gekozen tot ouderling in plaats van de 8 maart overleden Gelder Nieuwenhuizen. Heiliger de Rooij volgt Snijders op.¹⁸

De eerste predikant Hessel Meinderts Wiersma¹⁹ die te Vrijhoeve staat van 20 november 1849 tot 10 juni 1856, brengt meer eenheid in de gemeente, zoals door ons reeds één en andermaal werd opgemerkt.

Begin 1854 heeft de kerkeraad de volgende samenstelling: ds. H.M. Wiersma; Gerardus de Graaf (Sprang), Gerrit Kruijf (Vrijhoeve), Jan de Ruijter (Capelle), ouderlingen; Adriaan de Bie (Sprang), Adriaan Kruijf (Capelle), Heiliger de Rooij (Capelle), diakenen.

De vacature na het vertrek van ds. Wiersma wordt na korte tijd vervuld: Willem Hissink van den Bosch²⁰ staat in deze gemeente van 14 december 1856 tot 30 april 1859.

Midden 1858 telt de kerkeraad als leden: ds. W.H. van den Bosch; Gerardus de Graaf, Gerrit Kruijf, Jan Leenen, Jan de Ruijter, ouderlingen; Adriaan de Bie, Cornelis Maijers, Heiliger de Rooij, J. Smits, diakenen.²¹

Bij verkiezing voor ambtsdragers wordt, zoveel mogelijk, de verdeling van de leden over enige plaatsen in rekening gebracht. Zo lezen we in de notulen van begin 1859

‘Dewijl de vergadering geene geschikte personen in ieder gedeelte der gemeente kan vinden, om als dubbeltal tot Ouderlingen aan de gemeente voor te stellen, zoo is zij... overgegaan tot het verkiezen van Ouderlingen.
Voor Sprang: M. van Esch in plaats van G. de Graaf, die uit kracht van ouderdom niet meer kan dienen;
Voor Capelle: herkozen G. Kruijf,²² die dit jaar staat af te gaan;
Voor 's-Gravenmoer: P.J. van Dongen, dewijl de vergadering het noodzakelijk acht, dat over de aldaar wonende leden ook toezigt is’.²³

Wat de diakenen betreft:

16 Uit Sprang.

17 Not. kerker. 1 april 1845 (geen art.).

18 Idem 4 april 1847.

19 Hessel Meinderts Wiersma werd 3 okt. 1817 te Dantumawoude geboren; hij overleed te Leiden 23 nov. 1856. Predikant te Thesinge 1844, Giessendam 1848, Vrijhoeve Capelle 1849, Leiden 6 juli 1856. Hij overleed toen hij nog slechts vijf en een halve maand te Leiden stond. De Haas I, 289.

20 Willem Hissink van den Bosch werd 30 april 1814 te Zwolle geboren en overleed aldaar 1 nov. 1881. Predikant te Joure 1852, Teuge 1854, Vrijhoeve Capelle 1856, Hasselt 7 mei 1859, Enter 1861, Wapenveld 1866, emeritus 1874, De Haas I, 45-46.

21 Not. kerker. 13 juli 1858. Aangaande J. Smits werden geen personalia gevonden.

22 Onzes inziens is bedoeld: Vrijhoeve Capelle. Wellicht werden Vrijhoeve Capelle en 's-Grevelduin Capelle tezamen met “Capelle” aangeduid.

23 Not. kerker. 3 jan. 1859, art. 6.

[p. 366]

‘Voor Sprang: A. de Bie, die dit jaar staat af te gaan, tegen A. van der Hoeven; Voor Capelle: H. de Rooij, die dit jaar staat af te gaan tegen A. Snijders’.²⁴

Dat de 6 januari 1850 geïnstitueerde Kruisgemeente te 's-Gravenmoer aantrekkingskracht uitoefent - vermoedelijk ook vanwege het kerkgebouw aldaar - blijkt uit het volgende.

‘Dewijl onderscheidene leden die onder en in den omtrek van 's-Gravenmoer wonen, dikwerf bij de Kruisgezinden ter kerk gaan, en dus onder ons de godsdienst verzuimen, zoo zullen deze nogmaals door den Ouderling aldaar, vermaand worden, daar hij sommigen van hen reeds vermaand heeft’.²⁵

De derde predikant is Jacob Verweij,²⁶ die 4 december 1859 als candidaat te Vrijhoeve komt en 15 mei 1864 afscheid neemt. Begin 1860 voelt de meerderheid van de kerkeraad weinig voor het aftreden van ouderlingen en diakenen ‘daar men wel weet wat men heeft, doch niet wat men zal krijgen’.²⁷

Ds. Verweij wordt opgevolgd door Maas van Apeldoorn²⁸: 7 mei 1865 tot 26 november 1871. Tijdens zijn predikantschap komt, landelijk, de vereniging met de Kruisgezinden tot stand. Ook de Kruisgemeente te 's-Gravenmoer treedt toe tot het kerkverband van de Afgescheidenen. Ouderling Pieter Jan van Dongen en diaken Tieleman Versteeg alsmede enige andere leden te 's-Gravenmoer woonachtig, sluiten zich bij de gemeente aldaar aan. Aangezien dit een financiële aderlating voor Vrijhoeve Capelle betekent, spreekt de classis Genderen en de provinciale vergadering uit dat 's-Gravenmoer aan Vrijhoeve per jaar ƒ 25,- zal dienen uit te keren, zolang ds. van Apeldoorn in deze gemeente staat.²⁹

24 Als vorige noot.

25 Idem 2 maart 1859, art. 9.

26 Jacob Verweij werd 11 sept. 1831 te Veenendaal geboren en overleed in 1916. Hij werd opgeleid aan de school van A. Brummelkamp te Arnhem. Vrijhoeve Capelle 1859, Scharnegoutum 22 mei 1864. Hij arbeidde in laatstgenoemde plaats tot 2 nov. 1868, waarna hij overging tot de Hervormde kerk. De Haas II, 350.

27 Not. kerker. 11 jan. 1860, art. 2.

28 Maas van Apeldoorn werd 16 jan. 1811 te Heerde geboren; hij overleed te Goes 23 jan. 1898. Was aanvankelijk timmerman. Predikant te Amersfoort 1853, Vrijhoeve Capelle 1865, Kapelle-Biezelinge 3 dec. 1871, emeritus 1892. De Haas I, 18.

29 Not. kerker. 4 mei; 3 aug. 1869; 3 mei 1870.