De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 589]

Hoofdstuk 52
Oudewater

In 1846 stonden er te Oudewater - dat in het tijdvak dat wij behandelen tot Zuid-Holland behoorde - 280 huizen, bewoond door 473 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van circa 2050 personen. De voornaamste middelen van bestaan waren de handel in kaas, de ‘garenbanen’ (touwslagerijen) en andere nijverheid - er stonden: een leerlooierij, twee aardappelstroopfabrieken, een bierbrouwerij en een korenmolen. Godsdienstig was de verdeling ongeveer als volgt: 1000 Hervormden, 50 Afgescheidenen, 970 Rooms-Katholieken, 40 Oud-Roomsen en 20 Israëlieten. De Hervormde gemeente te Oudewater omvatte 1600 zielen; van hen woonden er 600 in ‘de burgerlijke gemeenten Hekendorp, Papekop-en-Diemerbroek, Lange Linschoten, Ho(e)nkoop en de heerlijkheid Vliet en Rosendaal’.¹

Hoewel de Afgescheidenen, in tegenstelling met vele andere plaatsen, worden genoemd, is aangaande hun gemeente uitermate weinig bekend. Zoals we in het vorige hoofdstuk zagen is, binnen het kerkverband der Afgescheidenen ongeveer van 1837 tot 1838, sprake geweest van een ‘classis Oudewater’ (ook classis Woerden genoemd), maar twee van de drie gemeenten die er toe behoorden, kiezen in laatstgenoemd jaar een andere weg. Voor de te Oudewater wonende Afgescheidenen wordt dit de Ledeboeriaanse. Het archief van ‘Oudewater’ is verloren gegaan; het zal wel niet omvangrijk zijn geweest, want het maken van notulen was niet het sterkste punt van Ledeboeriaanse gemeenten.

1 Van der Aa VIII, 700-711. Optelling van laatstgenoemde aantallen levert op: 2080 inwoners. Wellicht is het getal der Hervormden iets te hoog opgegeven.

1. Afscheiding van de Hervormde kerk²

De eersten die zich van de Hervormde gemeente te Oudewater afscheiden zijn

Gerrit Linschoten en zijn vrouw Aaltje de Vries met hun kinderen, wonende te Hoenkoop.

Zij doen het bij schrijven van 28 december 1835.³ Dit gezin wordt 18 januari 1836 gevolgd door

2 Niet van alle in deze paragraaf genoemde personen kon de woonplaats worden vastgesteld.

3 ‘Kerkeraads-Acten 1829-1856’ (verder te noemen: Not. kerker.) 29 dec. 1835, art. 6.

[p. 590]

Cornelis de Hoop en zijn vrouw Lena Verschoor te Oudewater.⁴

Het echtpaar schrijft aan de kerkeraad onder meer: dat ‘wij’ - door te breken met het Hervormd genootschap -

‘uit- en inwendig te samen vereenigt God de Heere kunnen dienen even als onzen in den Heere ontslapen voorvaderen daar wij met hun van harten gelooven dat alle onze formulieren van Eenheid op Gods onfeilbaar Woord gegrond zijn’.

Op 3 februari 1836 scheidt zich schriftelijk af

Robertus Treels te Oudewater.⁵

Midden 1836 wordt van een kleine stroom leden hetzelfde genotuleerd.⁶ Hun namen zijn⁷

Gijsbert Boer en zijn vrouw Duifje Roest te Hekendorp

Willem de Groot en zijn vrouw Sofia Bergshoef te Hekendorp

Anna Catharina Krieger te Snelrewaard

haar ouders Jan Gerrit Krieger en Catharina van Gent te Snelrewaard

Maria Magdalena Lis

Gerard Roelof Minderop te Snelrewaard

Ernst Evert Otten

Jacob Verdouw en zijn vrouw Jannigje de Haan

Eerst in 1843 vermelden de notulen opnieuw afscheidingen.⁸

Arie van den Heuvel en zijn vrouw Johanna Hogervorst

Tenslotte in 1844⁹

Hermanus Treels

Maria Vos

Deze schaarse gegevens kunnen uiteraard het gemis aan notulenboeken en ledenregisters van de Afgescheiden (Ledeboeriaanse) gemeente te Oudewater niet vergoeden. Toch geven zij enig houvast voor het verdere gedeelte van dit korte hoofdstuk.

4 Not. kerker. 19 jan. 1836, art. 2.

5 Idem 20 maart 1836, art. 9; Treels schrijft ongeveer gelijkluidend als het echtpaar De Hoop-Verschoor.

6 Idem 27 juni 1836, art. 4.

7 De personen van wie de naam cursief is gedrukt, worden genoemd VIERDE DEEL 312, als aanwezig in godsdienstoefeningen te Linschoten in de maanden mei tot juli 1836.

8 Not. kerker. 29 juni 1843, art. 2.

9 Idem 20 mei 1844, art. 4.

[p. 591]

2. Samenkomst te Hekendorp 21-22 maart 1837¹⁰

Als het kerkverband nog ‘ongeschonden’ is - wij menen vóór het optreden van Kruisgezinden en Ledeboerianen - wordt er in het ongeveer drie kilometer ten westen van Oudewater gelegen Hekendorp, een godsdienstige samenkomst gehouden in de nacht van 21 op 22 maart 1837, ten huize van Gijsbert Boer, 36 jaar, bouwman, geboren te Hekendorp. Volgens het proces-verbaal van de burgemeester van Hekendorp, van 27 maart 1837 waren er meer dan zeventig personen aanwezig. Voorganger was ds. A.C. van Raalte te Genemuiden; deze bediende de sacramenten - een kind van Huibert Veenendaal en Teuntje Bergshoef, wonende te Linschoten, werd gedoopt.¹¹ Behalve de reeds genoemden, waren aanwezig: Willem de Groot, te Hekendorp; Gerrit de Heer, Willescop; Gerrit Smit, te Snelrewaard; Aart de Heer, Jan Bergshoef, Pieter Bergshoef, Johannes Gersie, Sijmen Niermeijer en zijn vrouw Elizabeth Hulscher, te Linschoten.¹² De rechtbank van eerste aanleg te Leiden velt vonnis 19 mei 1837. Van Raalte wordt veroordeeld tot ƒ 50,- boete; Gijsbert Boer, daar hij zijn huis heeft geleend tot de samenkomst, tot ƒ 25,-; Willem de Groot, 34, bouwman en Johannes Gersie, 45 jaar, klompenmaker, ieder tot ƒ 25 - aangezien zij ‘zich kwalificeerende diakenen te zijn, met eene bus hebben rondgegaan ter inzameling van giften’. De proceskosten bedragen ƒ 54, 47.

Wat de aandacht trekt is, dat zowel Willem de Groot als Johannes Gersie hebben verklaard diaken te zijn. Zowel van laatstgenoemde als van De Groot is niet bekend op welke datum zij in het ambt zijn bevestigd en door wie dit is gebeurd.

10 De inhoud van deze paragraaf ontlenen we aan het proces-verbaal van de burgemeester van Hekendorp, 27 maart 1837 en zijn nader bericht van 24 april 1837 (beide gezonden aan de officier van justitie te Leiden), GA Hekendorp ‘Copieboek 1835-1838’, de nummers 23 en 31; alsmede aan GA Leiden, Arch, rechtbank van eerste aanleg, Vonnissen 1837. Het gehele vonnis is afgedrukt in De Lange, De Afscheiding te Leiden 38-39.

11 Men zie voor dit echtpaar VIERDE DEEL 312.

12 Voor de meeste van deze personen VIERDE DEEL 312. Men zie voor J. Gersie: VIERDE DEEL register. In zijn woning te Linschoten werd in 1844 de eerste ‘Algemeene vergadering van de (Oud-) Gereformeerde Kerk in Nederland’ gehouden.

3. Ledeboeriaanse gemeente

In het eerste notulenboek van de Gereformeerde gemeente te Oudewater, gevestigd aan het Rodezand en geïnstitueerd 8 september 1937, vinden we als ‘preambule’ onder meer het volgende vermeld.

‘In Januari 1930 kwamen ten huize van... te Oudewater eenige vrienden bijeen om met elkander te bespreken kerkelijke zaken... De aanleiding tot deze bijeenkomst was het volgende.
De kerkelijke gemeente ontstaan uit de actie van wijlen Ds. Ledeboer bezat sinds 1871 een kerkgebouw staande aan het Rodezand te Oudewater. Deze gemeente

[p. 592]

was al vele jaren in verval zoodat het kerkverband geheel gebroken was.¹³ Zelfs werden de laatste jaren geen Godsdienstoefeningen meer gehouden.’¹⁴

In 1850 schrijft ds. Ledeboer een lange brief aan ‘opziener [Cornelis] de Hoop te Oudewater’,¹⁵ maar deze wordt niet vermeld in een hieronder te noemen lijst van eerste ambtsdragers; het epistel bevat geen mededelingen die betrekking hebben op de gemeente aldaar of op één van haar leden.

Op 30 november 1869 verkoopt ‘Maria Magdalena Lis, vroeger weduwe van Mijndert Houtkamp, thans echtgenoote van- en bijgestaan door... Cornelis de Haan Hendrikszoon,¹⁶ timmerman, beiden wonende te IJsselstein’ aan Robertus Treels, koopman te Oudewater en Matthijs Poirot, broodbakker te Kockengen ‘die in hunne betrekking van ouderlingen bij de Gereformeerde Gemeente te Oudewater en ten behoeve dier gemeente in koop aannemen’: een huis getekend nr. 401 en erf, staande en gelegen te Oudewater ‘in de Roode Zandstraat’. Kadastraal wordt dit onroerend goed aangeduid: ‘zonder Sectie onder no. 1024 als huis en erf groot negen en negentig ellen’. De verkoopster heeft het geheel aangekocht ‘op den last van een sedert vervallen vruchtgebruik van nu wijlen Lena Verschoor weduwe van Cornelis de Hoop’ op 12 februari 1859. De koopsom bedraagt ƒ 400,-.¹⁷ Zoals uit de kadastrale legger blijkt wordt de opstal in 1871 afgebroken en verrijzen op het terrein een kerkgebouw en een kosterswoning, die ook thans als zodanig dienst doen voor de Gereformeerde gemeente te Oudewater.

Het enige dat we verder weten aangaande ‘Oudewater’ is het onderstaande. We vinden het op folio 12 en 13 van het reeds genoemde eerste notulenboek van de (huidige) Gereformeerde gemeente.¹⁸

‘Enkele gegevens verzameld uit een zeer onvolledig Doopboek betreffende de gemeente welke bijeenkwam in het Kerkgebouw Rodezand te Oudewater.

1841	H. Schoenmaker, Ouderling^19

13 Hieruit blijkt dat deze gemeente niet is meegegaan in de ‘vereniging van 1907’ van een aantal Kruis- en Ledeboeriaanse gemeenten. Door deze vereniging ontstond in genoemd jaar het kerkverband van de Gereformeerde gemeenten in Nederland, waarvan de ‘Algemeene Vergadering’ in 1907 uitsprak ‘dat te Oudewater geen gemeente meer bestaat, volgens het laatste besluit der Classe Rotterdam...’ (C. de Jongste, Klacht en Jubel 449).

14 Verder wordt dan gehandeld over de ver- en aankoop van het kerkgebouw. Het komt op naam van de Gereformeerde gemeente te Gouda tot de (hernieuwde) instituering in 1937.

15 Natzijl, Ledeboer II, 509-514.

16 Cornelis de Haan was in het tijdvak 1853-1868 diaken van de Ledeboeriaanse gemeente te IJsselstein en in de jaren 1874-1875 ouderling. Men zie voor hem Vermeulen, Toen hij 't ambt ontvangen zou register.

17 Kadaster Rotterdam; Gouda c.a. deel 490, acte nr. 94.

18 Vermeulen, a.w. vinden we aangaande enigen van de te noemen ambtsdragers vermeldingen van hun aanwezig-zijn op classicale of algemene vergaderingen van de Ledeboerianen, in het tijdvak 1853-1892.

19 Vermeulen, a.w. 489. H. Schoenmaker, ouderling te Oudewater 1875.

[p. 593]

1835-1875	W. de Groot, Ouderling^20
1847-1875	H. de Koning, Diaken
1851-1875	M. Poirot, Ouderling^21
1858-1879	H. Stofberg, Diaken^22
	P. van den Toorn, Diaken^23
1896	J. Derksen, Ouderling
1897	P. Vermeer, Diaken'

In deze opsomming worden niet genoemd:

J. van den Briel^24

R. Treels^25

Verder vinden we op genoemde bladzijden vermeld dat ds. L.G.C. Ledeboer in het tijdvak 1850 tot 1861 drie kinderen doopt met familienamen:

De Pater, Schoenmaker, Stofberg

In de jaren 1865 tot 1869 ds. P. van Dijke kinderen met de familienamen:

Van den Briel, Schoenmaker, Stofberg

Van 1871 tot 1879 ds. P. Los Gzn.:

Van den Briel, Buitenhuis, De Pater, Stofberg, Van den Toorn, Treels, Van Vliet

Van 1851 tot 1885 ds. D. Wijting:²⁶

Buitenhuis, Van den Toorn

In 1897 ds. D. Janse:²⁷

Stekelenburg

In 1903 ds. N.H. Beversluis:

Maaswinkel

In 1910 ds. L. Boone:²⁸

Ross.

20 De reeds in paragraaf 1 en 2 genoemde Willem de Groot, vermeld als ouderling over de jaren 1853-1874 in: Vermeulen, a.w. register (deze toevoeging geldt ook voor de noten 21 t/m 25).

21 Woont te Kockengen. Genoemd over de jaren 1868-1892, aanvankelijk als diaken, daarna als ouderling.

22 Diaken in de jaren 1874 en 1875.

23 Woont te Zegveld. In 1875 gekwalificeerd als diaken, in 1882 als ouderling.

24 Genoemd als diaken in de jaren 1865-1868.

25 Ouderling in de jaren 1868-1875.

26 De Haas II, 383-384. Diedericus Wijting (1884-1892).

27 De Haas I, 144-146. David Janse (1828-1902).

28 De Haas III, 30-32; Laurens Boone (1869-1935). Boone ging in 1907 niet mee met de vereniging van dit jaar. Het verwondert derhalve niet dat Boone ook na 1907 te Oudewater voorging; immers, we zagen dat het verenigd kerkverband de gemeente in deze plaats voor ontbonden had verklaard, en er dus geen bemoeienis meer mee had.