De Afscheiding van 1834. Deel 7. Classes Rotterdam en Leiden

[p. 439]

Hoofdstuk 36
Katwijk aan Zee

Katwijk aan Zee behoorde in 1845 tot de burgerlijke gemeente ‘Beide-Katwijken-en-het Zand’. Er stonden in dit dorp 194 huizen, ‘elf bokkingrookerijen’ en er woonden 3200 personen - dezen waren Nederlands Hervormd op een klein getal Afgescheidenen na.¹ De middelen van bestaan waren voornamelijk de visvangst en de schelpenvisserij. Er woonde een flink aantal zeelieden ter koopvaardij.²

Over de eerste jaren van de in 1838 geïnstitueerde Afgescheiden gemeente, is uiterst weinig bekend.³ In het boekje 75 jaar Vredeskerk⁴ vinden we: ‘In ons kerkelijk archief is geen enkel stuk te vinden uit de jaren van voor 1850, zodat we voor de ontstaansjaren van onze kerk zijn aangewezen op de mondelinge overlevering en op een enkele spaarzame aantekening elders’.(7)

1 In 1851 omvatte de Afgescheiden gemeente 160 zielen. Men bedenke echter dat een deel van hen te Valkenburg en wellicht te Noordwijk woonde.

2 We ontlenen het bovenstaande aan Van der Aa VI, 349-352.

3 Ook het archief van de Hervormde gemeente èn te Katwijk aan Zee èn te Katwijk aan den Rijn, bewaard in het archief van de (burgerlijke) gemeente Katwijk, bevat nagenoeg geen gegevens over de Afscheiding. In het ‘Lidmatenregister 1761-1864’ van Katwijk aan Zee, vinden we dat in 1838 Jacoba Haasnoot zich afscheidt, in 1845 Floris Parlevliet. Verder wordt er over de jaren 1836-1838 weliswaar vermeld dat een klein aantal leden met de Hervormde kerk breekt, maar er worden geen namen genoemd.

4 P. van der Horst e.a., 75 jaar Vredeskerk s.l.e.a [Katwijk 1980], uitgegeven ‘ter gelegenheid van de ingebruikneming van de gerenoveerde Vredeskerk 31 oktober 1980’.

1. Ontstaan der gemeente; plaatsen van samenkomst

Zoals we in het vorige hoofdstuk zagen sloten de eerste Afgescheidenen zich aanvankelijk aan bij de gemeente van Noordwijk aan Zee. Maar toen Cors Noorduin daar eigenmachtig werd bevestigd tot dienaar des Woords, brak een deel van de Katwijkers met deze groepering.⁵ Op 4 mei 1837 schreef Nicolaas Haasnoot mede namens anderen:

‘Zoo is het dan noodzakelijk dat de bevestiging plaats vind volgens het schrijven van Brakel⁶ en de instelling onzer formulieren van eenheid door gewettigde leeraars moet geschieden met oplegging der hande... Neen, mijne broeders, niet

5 Men zie ook VIJFDE DEEL 340, 343, 350.

6 Wilhelmus à Brakel, Redelijke Godsdienst I, Rotterdam 1700, hoofdstuk 27 “Van de regeringe der Kerke, ende bijzonder van de sendinge der Dienaren” (wij raadpleegden de 17e druk, 648-649).

[p. 440]

alzoo. Og dat de almagtige God mogte geven, dat gij tog in deze uwe handeling terug moog keeren... maar zoo dit de weg niet is dan zoude wij u alle verzoeken dat gijliede onzer aller aansluyting terug bezorgde...’.⁷

Het is niet duidelijk hoe deze briefschrijvers kerkelijk hebben geleefd tussen mei 1837 en de instituering van hun gemeente circa 1838. Wellicht hebben zij af en toe de godsdienstoefeningen te Leiden bezocht. In de notulen der vergadering van de classis Leiden van 7 februari 1838 lezen we:

‘Daar waaren Broederen van Katwijk die wilde daar eene gemeente stigten en vraagde daar eenig onderrigt en zoude nader aan dominee H.P. Scholte daarover schrijven...’.⁸

We kunnen uit deze formulering niet met zekerheid vaststellen of de ‘Broederen’ ter vergadering waren, of dat dit namens hun werd medegedeeld. ‘Katwijk’ zendt vervolgens een brief naar de provinciale vergadering, gehouden te Utrecht 19 april 1838:

‘Is ingekomen een brief uit de Gemeente van Katwijk, waaruit bleek, dat de broeders door voorkomende omstandigheden verhinderd zijn ter vergadering te komen’.⁹

Wij menen uit deze regels te mogen concluderen dat er 19 april 1838 te Katwijk een gemeente bestond, want indien dit niet het geval zou zijn geweest, zou men niet hebben gemeld te zijn verhinderd. Evenwel lezen we niet dat Katwijk vertegenwoordigd is op de eerste classicale vergadering, gehouden na 19 april 1838, maar wel:

‘Te Katwijk is niet[s] voor te stellen dat alhier behandelt moet worden. De aldaar verkoren ouderling en diaken zijn door de WelEerwaarde do. A. Brummelkamp in hunne bedieninge bevestigd.’¹⁰

De eerste ouderling was Nicolaas Haasnoot, van beroep schipper; de eerste diaken Jacob (Willems) Pronk, kleermaker. Beiden hadden behoord tot de gemeente van Cors Noorduin te Noordwijk aan Zee.¹¹ Haasnoot is voor het eerst aanwezig op de classicale vergadering van 13 oktober 1838. Uit het bovenstaande kan geen andere gevolgtrekking worden gemaakt dan dat de Afgescheiden gemeente te Katwijk aan Zee is geïnstitueerd tussen 7 februari en 19 april 1838.¹²

7 Van der Horst, a.w. 14.

8 NCL, 7 febr. 1838, art. 5.

9 HO Utrecht en gedeelte Zuid-Holland, 19 april 1838, art. 7.

10 NCL,3 aug. 1838, art. 12.

11 Door het ontbreken van de eerste ledenregisters kan, behalve van deze twee personen, nog slechts van Cornelia de Best, Neeltje Parlevliet en Cornelis van der Zwan met zekerheid worden gezegd dat zij hebben behoord tot de gemeente van Cors Noorduin.

12 Van der Horst, a.w. 7-8, 14 komt tot ongeveer dezelfde conclusie. Hij vermeldt dat in de notulen van een kerkeraadsvergadering van 1868 vaag staat aangegeven dat het ‘stichtingsjaar’ 1837 was en dat in 1891 wordt gesproken van instituering in 1839. Beide jaartallen - 1837 en 1839 - worden door Van der Horst van de hand gewezen.

[p. 441]

Nicolaas Haasnoot (1809-1868)

[p. 442]

‘Aanvankelijk’ - zo lezen we - ‘was het groepje nog erg klein, niet meer dan 20 à 30 man’. Men kerkte in de schuren van Haasnoot. Daarna verhuisde men naar de werkplaats van mandenmaker Varkevisser, vervolgens naar de Noordstraat, tot men circa 1850 een schuur kocht aan de Baljuwstraat.¹³ Door uitbreiding van de gemeente werd het circa 1855 gewenst een grotere, maar ook ‘echte’ kerk te bouwen. Na het overlijden van Teunis van Duijvenbode in 1855 deed zich een goede gelegenheid voor, van de erfgenamen grond te kopen die aansloot op die van de schuur aan de Baljuwstraat. De koopsom bedroeg ƒ 3.000,-. Het bestaande huis op dit terrein, aan de Voorstraat gelegen, werd bestemd voor pastorie. De bouwkosten van de kerk bedroegen ƒ 2.000,-. De voor het gehele project benodigde gelden werden geleend van Nicolaas Haasnoot.¹⁴

13 Van der Horst, a.w. 14.

14 Ibidem 21-23.

2. Gemeentelijk leven 1841-1869; erkenning (1856)

Door groei van de gemeente na 1840, en ook wellicht vanwege de vele afwezigheid van de enige ouderling, schipper Haasnoot, is er blijkbaar begin 1841 behoefte geweest aan het benoemen van een tweede ouderling. Tegen de verkiezing van diaken Jacob Pronk tot dit ambt is er verzet gerezen van de zijde van enige gemeenteleden onder leiding van schipper Willem Geervliet. Maar de classicale vergadering adviseert voort te varen¹⁵ en we zien Pronk daarna gedurende vele jaren als ouderling vermeld. Vermoedelijk is Cornelis van der Zwan hem opgevolgd als diaken.¹⁶

Voor zover we kunnen nagaan, kiest ‘Katwijk’ in de jaren 1842-1843, bij de breuk in de gemeenschap der Afgescheiden gemeenten in Zuid-Holland (en in enige andere provincies) aanstonds voor het kerkverband. Maar het duurt tot 17 juni 1845, aleer we afgevaardigden van deze gemeente zien verschijnen in de vergaderingen van de gereconstrueerde classis Rotterdam, waartoe - zoals we zagen - tot 1850 ook de kerken van de voormalige classis Leiden behoorden. Zal deze absentie moeten worden verklaard uit aarzeling, of uit het ontbreken van gelegenheid de vergaderingen te bezoeken?

In de jaren 1841 tot 1857 - en ook daarna - doen zich in de gemeente weinig moeilijkheden voor: in de classicale notulen lezen we slechts van een enkele tuchtzaak en een paar zaken van grensafbakening met de gemeente te Rijnsburg. Als praeses ds. S.O. Los in oktober 1846 aan ouderling Jacob Pronk vraagt, hoe de gemeente te Katwijk reilt en zeilt, antwoordt laatstgenoemde:

‘...dat alles wel gaat, maar dat hij in het huisbezoek onvrijmoedig is en er leden zijn die hem wel konden leeren. De Praeses zegt dat zijn kleinheid hem niet mag terughouden om den last die hij van den Heere ontvangen heeft uit te voeren, te

15 NCL, 5 febr. 1841, art. 17.

16 In NCL, 1 sept. 1841 vinden we echter bij de presentie C. van der Zwan vermeld als ouderling, maar dit lijkt ons een verschrijving.

[p. 443]

meer daar de Heere hem een bijzondere mate van Zijn genade had mede gedeelt’.¹⁷

Situatieschets circa 1880

Eind 1849 zijn er geen diakenen. De classicale vergadering wekt de ouderling Pronk op ‘daarin te voorzien hetwelk door hem is aangenomen’ en hij belooft ‘met zijn medebroeder Haasnoot daarin naar Gods Woord werkzaam te zijn’.¹⁸ Deze belofte is blijkbaar gestand gedaan, want de eerste notulen - die bewaard zijn gebleven¹⁹ - namelijk van een vergadering gehouden 12 augustus 1850, vermelden als samenstelling van de kerkeraad: N. Haasnoot, J. Pronk, ouderlingen; Pieter Berkheij, Nicolaas Hazebroek, Willem Spierenburg, diakenen.

In het tijdvak 1850 tot 1870 zien we verder, onder anderen, als ambtsdrager optreden: Dirk Dorrepaal, Jacob Vooijs, ouderlingen; Arie van der Horst en Cornelis de Jong, diakenen.²⁰ In 1850 ontvangt N. Haasnoot van de classis Leiden toestemming te oefenen, doch uitsluitend in eigen gemeente.²¹ Hij heeft

17 NCR, 6 okt, 1846, art. 15.

18 NCR, 5 dec. 1849, art. 8.

19 ‘Notulen van de kerkeraad 1850-1872’.

20 NCVL, presentie gedurende de jaren 1850-1870.

21 NCVL, 27 aug. 1850, art. 10.

[p. 444]

dit gedaan tot begin 1857 toen ademhalingsmoeilijkheden hem dit onmogelijk maakten.²²

Met een request gedateerd 30 juni 1856 vraagt de gemeente erkenning aan de Koning.²³ Als ‘huishoudelijk reglement’ wordt dat van Rijnsburg overgelegd (bijlage III). B. en W. van Katwijk verklaren op 23 juni 1856 dat het gebouw dat ‘de Christelijk Afgescheidenen voornemens zijn tot de uitoefening hunner openbare eeredienst op te rigten, en waarvan de grond nu kortelings in eigendom bij hun is verkregen..., te plaatsen op het perceel bij het Kadaster bekend in Sectie A no. 433, wat deszelfs ligging aangaat, geschikt zal zijn voor de openbare eeredienst...’. De gouverneur van Zuid-Holland voegt hieraan toe dat de gemeente leden telt gedeeltelijk te Katwijk aan Zee en gedeeltelijk te Katwijk aan den Rijn woonachtig; zij omvat 260 zielen. Hoewel de godsdienstoefeningen nimmer door de overheid werden gestoord, is het duidelijk dat thans erkenning wordt gevraagd met het oog op de wenselijkheid het kerkgebouw op naam der gemeente te plaatsen. Het verzoekschrift wordt gehonoreerd bij koninklijk besluit van 3 augustus 1856, no. 75.²⁴ Onzes inziens hebben niet alle belijdende leden getekend, want het request bevat slechts de volgende 22 namen.²⁵

N. Haasnoot, ouderling

J. Pronk, ouderling

J. Vooijs, ouderling

P. Berkheij, diaken

A. van der Horst, diaken

C. de Jong, diaken

weduwe J. van Delft

Dirk Dorrepaal

Gijsbert van Duijn

Dirkje van Duijvenbode (vrouw van Nicolaas Haasnoot)

K. van Egmond

Naatje van Egmond

Jan de Groot

Klaas Haasenoot

Cornelis van Hoek

P. Houweling

Justus Hendrik Imthoven

A. de Jong

Dirk de Jong

C. Kromhout

Hendrik van Tongeren

Hendrik van der Werf

22 Van der Horst, a.w. 19.

23 Herv. Ered. 1 aug. 1856, no. 6.

24 Idem 9 aug. 1856, no. 10.

25 Immers, de gouverneur noemde een omvang van de gemeente van 260 zielen. Ook met deze lijst van 22 namen krijgen we niet een goed inzicht in haar samenstelling midden 1856. Daarom voegen we aan de ondertekenaars toe enige personen die onder de eerste 24 leden worden vermeld in het ‘Lidmatenboek 1850-1870’ en die in dit hoofdstuk verder niet worden genoemd: Adriana van Beelen (vrouw van Jacob Pronk), Teunis van Beelen, Neeltje Boon, Neeltje van der Boon (vrouw van Willem Spierenburg), Jan Dorrepaal en zijn vrouw Maartje van Velzen, Teunis Dorrepaal, Jeroen den Hollander, Leuntje Hus, Bertus van der Meij, Gerrit Spierenburg en zijn vrouw Neesje Meurs, Heiltje Stokram (vrouw van Pieter Berkheij), Jansje Wiel (vrouw van Gijsbert van Duijn).

[p. 445]

De eerste predikant was Hermannus op 't Holt; deze stond te Katwijk aan Zee van 27 november 1857 tot 30 november 1861.²⁶ Hij heeft te Katwijk veel vrucht op zijn arbeid mogen zien; tijdens zijn ambtsperiode steeg het aantal belijdende leden van 100 naar 200.²⁷

Op 't Holt werd opgevolgd door Jan Hendrik Schoemakers; hij stond te Katwijk van 15 december 1861 tot 30 april 1865.²⁸ De derde predikant Jan Hendrik Vos werd 1 oktober 1865 bevestigd en vertrok naar Lutten 27 september 1870.²⁹ Tijdens zijn predikantschap overleed Nicolaas Haasnoot. We lezen over deze in de notulen van de kerkeraad van 5 februari 1868 (art. 5):

‘Wordt in herinnering gebragt dat onze broeder en ouderling Nicolaas Haasnoot den 25 January jl. in den Heere is ontslapen in den ouderdom van ruim 58 jaren. De kerkeraad beseft eenigermate wat hij in de Gemeente in broeder Haasnoot heeft verloren. Van zijne jeugd, het 18e jaar zijns levens af, wijdde hij zich den Heere. In het jaar 1836 was hij alhier onder de eersten die zich van het Hervormde genootschap afscheidden en toen er in het volgende jaar³⁰ onder leiding van Do. A. Brummelkamp te Katwijk een Gemeente werd gesticht, werd Haasnoot tot ouderling benoemd. In die betrekking is hij steeds gebleven en schoon de Gemeente in de laatste jaren wegens zwakheid minder dienst van hem kon trekken, werd hij evenwel in December 1867 met algemene stemmen herkozen. Bijzonder was hij in gezonde dagen en toen de gemeente nog herderloos was nuttig als oefenaar...’.

26 Hermannus op 't Holt werd geboren te Borger 20 dec. 1830; hij overleed te Stadskanaal 6 dec. 1890; opgeleid door J. Bavinck en W.A. Kok (te Hoogeveen). Predikant te Dalfsen 1855, Veldhausen (Bentheim) 1856, Katwijk aan Zee 1857, Den Helder 1861, Leeuwarden 1864, Heemse 1870, Stadskanaal 1875.
In Veldhausen werd Op 't Holt aangeklaagd wegens kritiek op de organisatie van de staatskerk in het koninkrijk Hannover. Het proces leidde er toe dat hij te Osnabrück de doodstraf tegen zich hoorde uitspreken wegens majesteitsschennis ten opzichte van koning George V. Hij werd echter veroordeeld tot verbanning. Hij huwde 2 mei 1855 Hendrikje ten Cate; uit het huwelijk zijn elf kinderen geboren. Men zie verder voor zijn leven en arbeid: De Haas I, 138-139.

27 Van der Horst, a.w. 23.

28 Jan Hendrik Schoemakers werd geboren te Haftenkamp (Bentheim) 14 okt. 1826; overleden te Hillegersberg 7 sept. 1855. Stond te Wilsum (Bentheim) 1855, Apeldoorn 1857, Katwijk aan Zee 1861, Pernis 1865, Dedemsvaart 1870. Men zie voor hem De Haas I, 230.

29 Jan Hendrik Vos werd geboren te Oosterwald, bij Veldhausen (Bentheim) 18 maart 1826 en overleed te Graafschap, Michigan 17 febr. 1913. De Haas I, 275. Hij werd te Katwijk aan Zee opgevolgd door Abraham Verheij (25 juni 1871-29 aug. 1875); men zie voor hem De Haas I, 270-271 en TWEEDE DEEL register.

30 Moet zijn 1838; vgl. noot 12.

3. Valkenburg (Z.-H.)

Tenslotte: in de notulen van 4 oktober 1869 (art. 5) lezen we

‘Daar door de vereeniging met de vroegere Kruis- of Gereformeerde Gemeente te Valkenburg een Gemeente onzer Kerk is ontstaan, wordt besloten de lidmaten

[p. 446]

dezer Gemeente die in de burgerlijke Gemeente Valkenburg wonen, hunne Attestatie aan te bieden om die aldaar af te geven. In geval echter onder hen zijn die bezwaar mogten hebben met hun lidmaatschap zich aldaar te begeven zal men hen, volgens het besluit der Klassis j.l. daarover niet moeijelijk vallen.³¹

In het naburige Valkenburg³² werd in 1866 een Kruisgemeente gesticht door ds. J.W.A. Notten, dan te Hazerswoude.³³ In het volgende jaar schrijft de kerkeraad te Valkenburg een lastbrief voor de algemene vergadering van de Kruisgezinden ondertekend door C.F. Daudeij,³⁴ ouderling en W. van Egmond, N. Hoogstraten, diakenen; in 1869 en 1870 verschijnen in de vergadering van de classis Leiden de eerstgenoemde en B. van Smalen.³⁵ In 1868 wordt ‘Valkenburg’ ingedeeld bij de classis 's-Gravenhage.³⁶ Nadat ook deze gemeente is meegegaan met de vereniging van 1869, wordt zij vermeld in het Jaarboekje van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Valkenburg telt van 1870 tot 1874 vijftig zielen.³⁷; zij wordt in 1875 opgeheven.³⁸ Door het verloren-gaan van haar archief zijn aangaande deze gemeente geen verdere bijzonderheden bekend.

In de jaren 1863-1866 heeft er vermoedelijk te Katwijk een Kruisgemeente bestaan - of was het slechts een gezelschap van Kruisgezinden? - waar ds. W. Eichhorn af en toe zou zijn voorgegaan.³⁹

Te Katwijk aan den Rijn wordt 30 maart 1891 een afzonderlijke Christelijke Gereformeerde gemeente geïnstitueerd.

31 In het ‘Ledenregister 1850-1870’ vinden we slechts dat Jacob Borst in januari 1870 een attestatie ontvangt naar Valkenburg.

32 Volgens Van der Aa XI, 508-511, telde Valkenburg bestaande uit ‘het dorp en eenige verstrooid liggende huizen’, in het jaar 1848 ongeveer 80 huizen, bewoond door 107 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van 460 personen ‘die meest in fabrijken en landbouw hun bestaan vinden’. Er waren 440 Hervormden en 20 Rooms-Katholieken.

33 NAVGK (1866), 449, art. 9: ‘... Ds. Notten bericht, dat ZEerw. eene Gemeente te Valkenburg... heeft gesticht... deze is reeds opgenomen in de Klassis N. en Z. Holland...’.

34 We vinden Carel Frederik Daudeij en zijn vrouw in 1866 onder de leden van de Kruisgemeente te Lisse (hoofdstuk 38).

35 RA Utrecht, Synodale archieven van de Gereformeerde kerken in Nederland; inv. no. 77, ‘Credentiebrieven etc.’, jaar 1867; NCVL 22 sept. 1869 en 12 jan. 1870, presentie.

36 NAVGK (1868), 511.

37 Kwantes, Jaarboekje 1869, 24; Jaarboekje Christ. Geref. kerk 1870-1874 (onder classis Leiden).

38 Honderd vijftig jaar 175.

39 Vermelding in C. Streefkerk, ‘De archieven van de Gereformeerde kerk te Katwijk aan Zee 1850-1974’, Katwijk 1981, 6. Men zie voor Willem Eichhorn: De Haas I, 105.