De Afscheiding van 1834. Deel 4. Provincie Utrecht

[p. 4]

Zalig (zijn) die vervolgd worden om der gerechtigheid wil; want hunner is het Koninkrijk der hemelen.

Mattheus 5 vers 10

[p. 5]

Opgedragen aan de nagedachtenis van

EVERT TAKKEN, ‘Meestersmid’, geboren te Odijk (U.) in 1797, geëmigreerd naar Grand Haven, Michigan, U.S.A. in het jaar 1854, overleden te Holland, Michigan in 1869

en van

GERARDUS VAN KLAVEREN PZN, geboren te Utrecht in 1888 en aldaar overleden in 1965

De eerste: ouderling, vervolgde, offerend have en goed voor de zaak van de kerk van Jezus Christus

De tweede: ervaren speurder in het verleden van zijn geboortestad, onvermoeide vorser in de Utrechtse kerkgeschiedenis, getrouw zoon van de Afscheiding

Beiden: dorstigen, drinkend van het water des levens om niet, horend naar wat de Geest tot de gemeenten zegt

[p. 7]

Woord vooraf

Aanvankelijk had ik het plan, na mijn drie vorige delen over de Afscheiding van 1834, eerst een afsluitend boek te schrijven over de provincie Zuid-Holland.

Dat ik van deze volgorde ben afgeweken vindt zijn oorzaak in de omstandigheid dat mij enige jaren geleden werden aangeboden een uitvoerig manuscript en een aantal dossiers betreffende de Afscheiding in de stad Utrecht. Ik ontving deze stukken van de familie van wijlen de heer G. van Klaveren, te Amersfoort.

Gerardus van Klaveren Pzn werd in 1888 geboren te Utrecht en overleed aldaar in 1965. Na de hogereburgerschool te hebben bezocht, werd hij op 18-jarige leeftijd ambtenaar bij het Gemeentearchief te Utrecht, alwaar hij werkzaam bleef tot de pensioengerechtigde leeftijd.

In het Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’ (Vereniging tot beoefening en tot verspreiding van de kennis der geschiedenis van Utrecht en omstreken) heeft Van Klaveren gedurende dertig jaren gepubliceerd. Men zie hiervoor de ‘Registers op de jaargangen 1924-1953’, Utrecht 1957.

Deze publicaties vallen in twee soorten uiteen: in de eerste plaats verzorgde hij de ‘Kroniek van Utrecht’ over de jaren 1923-1943; in de tweede plaats schreef hij in het tijdvak 1923-1952 diverse artikelen aangaande de geschiedenis van zijn geboortestad - de onderwerpen van deze opstellen vertonen een grote verscheidenheid.

Daarnaast heeft Van Klaveren zich echter gedurende vele jaren beziggehouden met het verzamelen van materiaal en het gereedmaken van een publicatie over de Afscheiding van 1834 in de stad Utrecht.

Daarbij dienen twee dingen te worden opgemerkt. Van Klaveren is hiermee begonnen in een tijd waarin het fotocopieer-apparaat nog niet bestond. Het heeft schrijver dezes verbaasd met welk een grote energie en vasthoudendheid Van Klaveren heeft gewerkt om alle gegevens betreffende zijn onderwerp in handen te krijgen. Wij denken daarbij niet alleen aan wat wordt bewaard in de archieven van de gemeente Utrecht, de Gereformeerde kerk, de Hervormde gemeente en de rechtbank te Utrecht, maar ook aan archieven die voor hem niet zo dicht bij huis werden gevonden - onder meer de collecties Departement van Hervormde Eredienst, Justitie en Staatssecretarie in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage.

In de tweede plaats dient te worden bedacht dat het archief van de Afgescheiden gemeente te Utrecht naar de mening van schrijver dezes één der belangrijkste en meest uitgebreide plaatselijke collecties is die we aantreffen als we de Afscheiding van 1834 willen beschrijven. Het feit dat ds H.P. Scholte van 1837 tot 1847 te Utrecht ‘stond’ (zonder aldaar ooit te zijn

[p. 8]

bevestigd) is daaraan niet vreemd, zoals we nader zullen zien.

Het bleek niet mogelijk het manuscript Van Klaveren ‘Rondom de Afscheiding te Utrecht, 1829-1847’ alsnog uit te geven. Want enerzijds is het, hoewel in al zijn details belangrijk, te uitvoerig; anderzijds is het mede door het verschijnen van de vier delen van dr F.L. Bos, Archiefstukken betreffende de Afscheiding van 1836, Kampen 1939-1946, voor een niet-onaanzienlijk gedeelte achterhaald.

Gaarne hebben wij echter - na een door de familie Van Klaveren gedaan verzoek - bedoeld manuscript in dit boek verwerkt.

Uit overwegingen van piëteit en grote waardering voor de arbeid van Van Klaveren hebben wij gemeend zo spoedig mogelijk het thans gereedgekomen deel het licht te doen zien.

Verder willen we nog het volgende opmerken.

Aangezien de zo juist genoemde vier delen van dr. F.L. Bos verscheidene gegevens, voornamelijk rapporten, aangaande de provincie Utrecht bevatten, is afgezien van een opnieuw publiceren van dit materiaal. Wel is steeds en waar nodig naar het werk van Bos verwezen.

In den regel hebben wij het tijdvak 1834 tot 1869 beschreven. Indien daarvan werd afgeweken voor enige gemeenten, hebben wij dit telkenmale met redenen omkleed aangegeven.

De volgorde gevolgd bij onze ‘rondgang’ door de provincie Utrecht (waarbij op goede gronden ook Nijkerk, Scherpenzeel, 's-Graveland en Hilversum in behandeling komen) is min of meer die volgens de wijzers van de klok. Begonnen werd met Amersfoort en geëindigd met Hilversum.

De eerste vier hoofdstukken zijn noodzakelijkerwijs meer technisch en schematisch van aard dan de overige; zij zullen de gemiddelde lezer wellicht minder aanspreken dan de rest van het boek die over het leven van afzonderlijke gemeenten handelt.

Ik dank allen die mij op de één of andere wijze hebben geholpen bij het verrichten van het onderzoek dat voor het tot stand komen van dit boek noodzakelijk was. In het bijzonder wil ik hierbij noemen de ambtenaren van het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage, het Rijksarchief in de provincie Utrecht, het Gemeentearchief van Amsterdam en van Utrecht, alsmede tal van kerkelijke en gemeentelijke autoriteiten in de provincie Utrecht c.a.

Achterin het boek is een register van personen alsmede een beperkt plaatsnamen-register opgenomen. Zoals dit gaat bij een publicatie handelend over de 19e eeuw: de exacte spelling van een naam kan niet altijd worden achterhaald en vertoont soms in de bronnen variaties. Voorbeelden hiervan in dit boek zijn: Kuiper (Kuijper, Kuyper), Hellinks (Hellings), IJserman (IJzerman).

Behalve de vermelding van literatuur en bronnen aan het slot, is direct na dit ‘Woord vooraf’ een lijst van bronnen etc. afgedrukt, waarnaar in de tekst bij herhaling wordt verwezen.

[p. 9]

Dit werk heeft niet een typisch sociologische inslag. Ook heb ik niet opzettelijk bij alle personen die worden genoemd als leden van een Afgescheiden gemeente, het beroep aangegeven. Ik heb dit wèl gedaan, als het in de stukken was vermeld, bijvoorbeeld in de documenten van de rechterlijke archieven.

Naar mijn stellige overtuiging was de Afscheiding van 1834 geen sociologisch verschijnsel, maar een reformatie der kerk, door God, de Heere geschonken. Ik zeg dit ondanks het feit, dat ik werd geroepen tot het beschrijven van de vele twisten en verdeeldheden in tal van jonge gemeenten. Inderdaad is aan dit laatste geen gebrek geweest; men bedenke echter dat in de notulen van kerkelijke vergaderingen - en de beschrijving daarvan was in de eerste plaats ons doel! - niet het gehele leven des geloofs voor ons komt te staan. Als we in dit boek lezen dat in bijna elke gemeente er in het begin een crisis is geweest, dan kunnen we ons slechts verwonderen, dat het kerkverband der Afgescheidenen niet alleen is blijven bestaan, maar ook is uitgegroeid tot het geheel waarvan de geschiedenis mag verhalen.

Wat het maatschappelijke niveau betreft: na een studie van ruim elf jaar meen ik te mogen concluderen, dat er onder de Afgescheidenen weinig aanzienlijken werden gevonden - iemand als mr. A.M.C. van Hall vormt een uitzondering - maar dat er in menige gemeente wel één of meer gefortuneerden waren; verder treffen we een groot percentage kleine middenstanders aan; daarnaast lezen we ook van armen - maar waren die er in de jaren rond 1834 en daarna niet velen in ons land?

Haren-Gn., april 1979

C. Smits