Buiten-leven

[p. 79]

W. Sluiters
Buiten-leven, aenwijsende, Hoe men op een slechte en eensame plaets vernoegt mag leven, meer dan in 't gewoel van groote aensienlike Steden.⁺

Gy die geduerig gaet betreden^1.
De straten van Uw trotsche Steden,

En leeft, na uw begeerlikheit,

By al des Werelts heerlikheit;

En onderdies u seer verwondert,
Hoe ik alhier, dus afgesondert,

Op sulk een plaetsje woonen mag,^7.

Daer nooit uw oog iet cierliks sag;

Die roept, als of gy groot gelijk hadt;
Hoe kont gy woonen in dit slijkgat?^{10, 11.}

Ik moest'er sterven voor mijn tijt;

Houdt op: te wijdt gaet dit verwijt.^12.

+ slecht: eenvoudig, onaanzienlijk; vernoegt: tevreden.

1. gaet: heeft voornamelijk omschrijvende betekenis; het geeft ook een frequentatief-inchoatief aspect. (Vgl. Ging vs. 846, dat echter niet frequentatief is.)

7. mag: er lust in heb, of: kan; mogen heeft herhaaldelijk de betekenis kunnen, bijv. 482, 609, 1030, 1113; maar ook drukt het een vrijheid, een verlof uit, bijv. 31, 65, 185, 459.

10, 11. Hoe kont .... tijt: de directe rede is niet aangeduid door aanhalingstekens of door een dubbele punt. Sluiter schrijft voor een aanhaling punt-komma: 805, 806, 852, 945, 1185. Over de interpunctie in de 17^e eeuw hebben we weinig gegevens. De dissertatie van Mej. J. Greidanus: Beginselen en Ontwikkeling van de interpunctie, in 't biezonder in de Nederlanden (Zeist 1926) behandelt voornamelijk de vroegere geschiedenis. Voor de 17^e eeuw weidt zij uit over het geleidelijk vervangen van het drieledige stelsel (komma, dubbele punt, punt) door het vierledige (komma, punt-komma, dubbele punt, punt) als aanduiding van telkens langere rust. Van de overige leestekens wordt weinig gezegd.
C.G.N. de Vooys, N. Tg. 1937, blz. 251-258, vermeldt dat de dubbele punt in de 17^e eeuw nog niet algemeen voor een aanhaling staat, bijv. in de oude drukken van de Stb. En Weijnen, § 6: een aangehaalde zin begint in de 17^e eeuw soms met een enkele komma.

12. Houdt op: 1-11 is attributieve bepaling bij de vocatief Gy. Hierdoor ontstaat dus een kras hyperbaton.

[p. 80]

 

Al schijnt het u hier slecht en oolik,^13.

 

Ik leev'er wel-vernoegt en vrolik,

15

En wensch, in vred', op mijn manier,

 

Mijn leven soo te einden hier.

 

'k Hebb' ook al, in mijn jonge jaren,

 

Het leven van een Stadt ervaren,

 

En alles voor my selfs gehadt

20

Wat gy soo soet en heerlik schat.

 

Maer 't afgesondert eensaem leven

 

Kan my veel meer genoegen geven.

 

Het dunkt u vreemt; geen wonder is 't,

 

Als 's Werelts glans uw oog bemist.^24.

 

 

25

De lust om prachtige gebouwen

 

En straten vol van volk t'aenschouwen,

 

't Gewoel, 't geloop, 't gekoop, 't geprael,

 

Kan ik verachten altemael.^28.

 

My dunkt, ik hebbe, door Godts zegen,

30

Voor my een Koninkrijk verkregen,

 

Wanneer ik op mijn kamer mag

 

Iet vruchtbaers werken al den dag.

 

 

 

Wiens geest gekist blijft in sijn boesem,^33-40.

 

En steeds ligt op sijn oude droesem,^34.

35

Die mag uyt een geringe plaets

 

Sich selfs verkond'gen soo veel quaets.

13. oolik: gering, armelijk. Reeds bij Roemer Visscher het spreekwoord: oolijk, maar vrolijk Het vrij weergeven van een spreekwoord is een geliefde bezigheid van Sluiter; vgl. vs. 141 142; 367, 368; 1041, 1042; 1265.

24. bemist: met een mist overtrekt, benevelt, verduistert. Er is een merkwaardige contrastwerking: glans - mist.

28. altemael: alles tezamen; vgl. vs. 400.

33-40. Deze strofe is een vrije bewerking van BW I, 416: Zoo moeten wy dan seer besichlick alle onze leden verwackeren en gaende maecken, om voor dien vreezelicken God, met ontzagh en bevinge, oprechtelick te wandelen; zijn heyligh woord kokende en bereydende in het stoof-vat van een ziedende en devoot herte. Daer moet in ons een roeringh des geests wezen, gelijck over 't bad-water van Bethesde quam, of wy zullen stinckende worden. Als wy op onzen droessem blijven ligghen, zal God ons komen te vergieten van 't eene vat in 't ander.

34. droesem: het rijm boesem - droesem wijst op een uitspraak met z, die ook voorkwam; (nog bij Kloos droezem: Nieuwere Literatuur-Geschiedenis, IV, blz. 240.) anderzijds komt in de 17^e eeuw veel de schrijfwijze droessem voor.

[p. 81]

 

Maer wie sijn wakk're geest kan roeren,

 

Soo dat s'hem hemelwaerts kan voeren,

 

Ontlast van d'aerdsche slaverny,

40

Acht weinig waer sijn lichaem zy.

 

 

 

De Wijsheit kan, met haer bedrijven,⁺

 

Wel eenig, in haer selve blijven,^42.

 

En gaen beweeglik, sneeg en snel,^43.

 

Door alle dingen even wel.

45

Soo dat een ziel, die wel gestelt is,

 

Ook nimmermeer soo soet verselt is,^{46, 47.}

 

Dan daers' is by haer selfs alleen,

 

En houdt met stomme boeken reên.^48.

+ Wijsh. 7. 24. 27.

42. eenig: eenzaam.

43. sneeg en snel: tautologische verbinding met alliteratie. Sneeg < snedig door syncope van de d: goed snijdend. Een der betekenissen is: op vlugge, snelle wijze, schielijk. Het woord sneeg komt bij Cats zeer veelvuldig voor.

46, 47. nimmermeer .... alleen: verwerking van een gedachte uit Cicero: De officiis L.III, c.1, § 1 (over Scipio Africanus Major): nunquam se minus otiosum esse, quam cum otiosus, nec minus solum, quam cum solus esset; (dat hij nooit minder vrije tijd had, dan wanneer hij vrij van werk was, en nooit minder alleen was, dan op zijn eentje.) De spreuk moet bijzonder populair geweest zijn. W.Y. Bontekoe heeft in zijn Journael ofte Gedenckwaerdige Beschrijvinghe van de Oost-Indische Reijse een letterlijke vertaling opgenomen (uitgave van Dr. G.J. Hoogewerff, Utrecht 1930, blz. 135). In de Binckhorst vs. 1159, 1160 wordt (over Snouckaert) gezegd:

Die nimmer min alleen noch meer onledigh sijt,
Dan als ghy eenelick doorbrengt uw' leghen tijd.

J. van Heemskerk zegt het van ‘Waermond, die noyt min ledigh was dan als hy ledigh scheen te wesen: en hem best vergeselschapt vondt als hem sijne geleerde bedenckingen vergeselschapten’. Batavische Arcadia, T'Amsterdam 1663, blz. 44. Zeer vrij bewerkt is de gedachte bij Westerbaen, hier ter vergelijking geciteerd:

Ick spreeck hier met het puyck van veelerhande volcken,

En die 'k niet recht verstae die hoor ick door de tolcken.

So dat my op het land geen eensaemheyd verdriet;
Geen Avond valter langh, geselschap schort my niet;
Ick soeck het by my selfs, en kan 't daer mee al vinden:

Ockenburgh, blz. 166. Evenals Sluiter ziet hij dus de eenzaamheid als gespreksmogelijkheid met de figuren uit de boeken. Ook De Brune spreekt alleen over de ‘gheleerde eenzaemheyd’, niet over de ledigheid: Zoo placht Scipio te zeggen, dat hy noyt min alleen en was, dan als hij alleen was. Bancket-Werck I, 366. Hieraan heeft Sl. de gedachte ontleend, getuige het vervolg ervan dat te vinden is 89-96.

48. houdt ..... reên: houdt een gesprek, spreekt, praat.

[p. 82]

 

Die sulk een onderhoud gewent is,^49-52.

50

Acht, dat hy in sijn element is,

 

Gelijk de visch in 't water leeft,

 

En in de lugt de vogel sweeft.

 

Ja, soo hy moest, van dees' twee quaden,^53-56.

 

Op een van beiden sich beraden,

55

Om steeds, of nooit, alleen te zijn,

 

Scheen 't laetst' hem wel de grootste pijn.

 

 

 

Hy voelt sijn lust daer heen te strekken,^57.

 

Hoe dat hy best sich mag vertrekken,^58.

 

Van al 't gewoel, tot stilligheit,

60

Verkoren uit vrywilligheit.

 

Wie isser die dit niet vermoên kan,^61.

 

Dat m' ook in eenigheit iet doen kan,^62.

 

Het geen veel' eeuwen op een ry

 

Misschien noch nut en dienstig zy?^64.

 

 

65

Men mag met recht het Buiten-leven

 

De naem van Buite-leven geven,^66.

 

Dewijl m' er heeft soo veel voor uit,^67.

 

Om na te jagen buit op buit,

49-52. Een directe ontlening aan De Brune: BW I, 247: Het beste onderhoud en gezelschap, dat een welghemaeckte ziele kan hebben, is haer eyghen-zelven: daer is zy in haer element, gelijck de vissen in de zee, en de vogels in de lucht.

53-56. De volgende regels gaan terug op BW I, 408: De Montagne hadde reden, om te zeggen, zoo hem ter keure ghesteld wierde, van altijds alleen, of noyt alleen te zijn, dat hy het eerste kiezen zoude.

57. sijn lust daer heen te strekken: een accusativus cum infinitivo; vgl. vs. 801, 802. Zie ook Chr. Stapelkamp: Revius-studiën, Assen 1954, blz. 56, 57.

58. sich mag vertrekken: zich kan terugtrekken.

61. Wie isser: 1. bij Sluiter komen nog herhaaldelijk enclitische vormen voor: isser 644, 1076, 1111; datter 1015, 1219; daers' 47; datse 470, 560; alsse 559; hoeftm' 273; sitmen 413; zelfs bij bep. aankondigend vnw. 1384.
2. De analytische zinsvorm i.p.v. wie kan niet vermoeden, legt sterke nadruk op deze retorische vraag. Vgl. vs. 644.

62. eenigheit: eenzaamheid.

64. nut: nuttig.

66. Buite-leven: hier met gebruik van het znw. buit. (In BL 1680 en latere drukken echter als Buiten-leven, Buyten-leven.) Het is een geliefd spel in de 17^e eeuw - trek van het Marinisme - een woord te gebruiken in verschillende betekenissen met een vernuftige, bewust-valse etymologie. Sluiter houdt van dit soort spitsvondigheden; vgl. vs. 129, 130; 133, 134; 546; 634; 999, 1000; 1187, 1188; 1405; 1409, 1410 etc.

67. heeft voor uit: heeft voordeel, is in betere conditie.

[p. 83]

 

Men haelt, in d' allerstilste hoeken,

70

De beste buit uyt heil'ge boeken,

 

't Is niet te seggen, hoe het hert⁺

 

Door sulk een buit vervrolikt wert.^72.

 

 

 

Wie graeg sijn tijt verquist met mallen,^73.

 

Denk', dat s' hem hier te lank sou vallen;

75

Maer wie se wijslik, laet en vroeg,⁺

 

Wel uitkoopt, valtse kort genoeg.

 

Hier zijn oock tydig alle tyden,^77.

 

Om my voor ledig-gaen te myden.

 

Men vraeg' my dan so dwaeslik niet,

80

Of my de tijt hier niet verdriet?^80.

 

 

 

'k Behoeve, van den vroegen morgen

 

Tot aen den avond, niet te sorgen,^82.

 

Wat best ter hant genomen zy;

 

Ik vind' hier werks genoeg voor my.

85

Meer reden hebb' ik, om te klagen,

 

Dat jaren, maenden, weeken, dagen,

 

En uiren my ontgaen soo snel,

 

Als noch te kort voor mijn bestel.^88.

 

 

 

Doch d'eensaemheit, die 'k hier dus prijse,^89-96.

90

Sou weinig passen voor d' onwijse,

 

Die sap noch spijs, noch smout noch sout^91.

 

Weet voor 't gemoet tot onderhoud;

+ Ps. 119. v. 162.

72. wert: wordt. Buiten het rijm zeldzaam wert b.v. 868, meestal wordt.

73. mallen: gekheid maken.

+ Eph. 5. v. 15, 16.

77. tydig: zijn goede tijd hebbend, geschikt; het element woordspel is hier weer duidelijk.

80. ?: een vraagteken na een afhankelijke vraag is in de 17e eeuw niet uitzonderlijk.

82. niet te sorgen: mij niet (bezorgd) af te vragen, er mij geen zorgen om te maken.

88. bestel: bezigheden.

89-96. Deze regels hebben verwantschap met BW I, 234; ze zijn echter ontleend aan BW 1, 366 (vgl. vs. 46, 47): Die gheleerde eenzaemheyd en past die luyden niet, die van haerzelven gheen zap of spijs en hebben, tot haer eyghen onderhoud: die van haer-zelven verschrickt, met de Spaignaerts moeten zegghen, Guarda me Dios de mi, God bewaer my van mijn eyghen-zelven.

91. smout: zacht vet, reuzel. Dikwijls komt de verbinding zout en smout voor (WNT).

[p. 84]

 

Die met sich selfs niet wel verwaert is,^93.

 

Maer voor sich selve schier vervaert is,

95

En nooit, dan met bedwank en pijn,

 

Eens by sich selfs alleen kan zijn.

 

 

 

Die d'eensaemheit misbruikt so byster,^97.

 

Dat hem, gelijk een asschevyster,^98.

 

De leuiheit vast houdt aen den haert,

100

Is eensaemheits geluk niet waert.

 

Maer die den geest wel uyt kan spannen,

 

En vads'ge sluymer weet te bannen,

 

Ontfangt een invloet, die de ziel

 

Nooit licht verveeld' of moeylik viel.

 

 

105

Ei! wat verschilt het, waer men woone?

 

De plaets ver-eert doch geen persone,^{106, 108.}

 

Noch strekt tot mindering sijns staets,^107.

 

Maer hy ver-eert veel eer de plaets.

 

Daerom behoortmen sich te wachten

110

Van na de plaets den man te achten,^110.

 

Vermits de plaets niet heeft noch geeft

 

Waer van een wijs man vrolik leeft.

 

 

 

Laet elk van schoone steden rallen,^113.

 

Ik acht de beste steê van allen,

115

Daer slechts de mensche liefst mag zijn,

 

Schoon s' in sich selfs niet heerlik schijn.

93. verwaert: veilig, op zijn gemak.

97. byster: zeer.

98. asschevyster: luiwammes. WNT citeert, behalve deze plaats, ook assche-puyster uit Sluiter.

106, 108. De plaets ver-eert etc.: vgl. Ik zal tonen, dat niet het ambt de man eert, doch de man het ambt. Uitspraak van Agesilaos, (koning van Sparta, 401-361). Ook bij De Brune: Ziel-gherechten, blz. 138:

De man verziet het ampt zoo niet,
Als wel het ampt den man verziet.

De B. keert de spreuk om, want: ‘Het gaet zoo huyden-daeghs’ is het opschrift van de spreuk.

107. staet: waardigheid, aanzien.

110. na: naar, volgens.

113. rallen: babbelen, kletsen.

[p. 85]

 

Niet in de plaets, maer in de menschen,

 

Is 't, datmen wel is na sijn wenschen.

 

Men leeft hier wel of niet vernoegt,

120

Na dat m'er selfs sijn saken voegt.^120.

 

 

 

Op aerden is geen stadt of stede,

 

Die 't hert geeft ware rust en vrede;

 

Of seker, waer der ergens een,

 

Elk mensch liep, in gedrang, daer heen.^121.121-124.

125

'k Haek na een plaets, niet die plaisierig

 

Of vol gewoel is, of gansch cierig,^126.

 

Maer die bequaem is, om mijn geest^127.

 

In 't still' te oeff'nen allermeest.^128.

 

 

 

'k Beminn' een plaets, daer plaets voor my is,^129.

130

Waer in de ziel op 't meeste vry is^130.

 

Van 't gheen haer ondanks komt aen boort,^131.

 

En meest haer vred' en rust verstoort.

 

'k Soek sulk een plaets, voor mijn bedrijven,

 

Alwaer ik in mijn plaets magh blijven,^134.

135

En niet hoev' over-al te zijn

 

Daer niet gehandelt wordt van 't mijn.

120. Na dat: naargelang.

121. stadt of stede: stad of plaats; Sluiter bedoelt een niet-tautologische verbinding: in zijn woordenspel past hij twee vormen van hetzelfde woord toe met verschillende betekenis.

121-124. Deze verzen vertonen overeenkomst met Im. I, c. 12, blz. 26: Dan bemerckt hy oock wel // dat in dese werelt geen volmaeckte gerustheyt // geen volle vrede en kan bestaen. En met Im. I, c. 9, blz. 18: Loopt hier ende daer // rust en sult ghy niet vinden als in een nederige gehoorsaemheyt onder eens Overstens beleyt. d'Inbeeldinghe en veranderinghe der plaetsen hebbender vele bedrogen.

126. cierig: feestelijk, vol feestdrukte. WNT citeert deze plaats met de betekenis sierlijk, indirect afgeleid van 't ww. sieren, dat uit 't Duits komt. Het lijkt juister te veronderstellen dat Sluiter het woord heeft afgeleid van sier = onthaal, feestelijkheid, dat van Franse oorsprong is; vgl. goede sier maken.

127. bequaem: geschikt.

128. in 't still': in stilte. Wij gebruiken dit adjectief niet meer gesubstantiveerd. Bij Sl. is de uitdrukking stereotiep: 607, 708, 749, 981, 1243, 1296. Hij kende wel het afgeleide znw. stilte, al is het zeldzaam: 244 en in rijm 540, 628. Elders komt stilheit voor 736, 1130 en om het rijm stilligheit 59.

129. plaets: woordenspel.

130. op 't meeste: door Sluiter graag gebruikte superlatiefvorm van het bijwoord, bijv. 246, 859, 894. Ook vaak de superlatief van het adverbium zonder lidwoord: 123, 83, 115, 655.

131. ondanks: genitivus partitivus; vertaling: van 't geen haar aan onwelgevalligs overkomt.

134. in mijn plaets: op mijn plaats, bij mijn werk, vgl. 129.

[p. 86]

 

Van hier en daer te rinkelroijen^137.

 

En komt niet, dan 't gemoet verstroijen,^138.

 

Soo dat het 's avonds uw gebedt,

140

Uw lust, uw rust, en slaep belet.

 

't Zy wat vermakingh Oost of West is,^{141, 142.}

 

Ik sie doch, hoe 't te huis op 't best is;

 

Daer leef' ik, schrijv' ik, doe iet goets,

 

Ik juich, ik sing, en ben goets moets.⁺

 

 

145

't Beleit van ieders ampt en leven^145.

 

Vermag hem altijdt werk te geven.

 

Elk heeft aen 't sijne, laet en vroeg,

 

Doch meer dan tijt-verdrijfs genoeg;

 

Soo dat hy 't in 't geklap van saken,^149.

150

Die hem gansch niet of weinig raken,

 

Noch door geduer'ge nieuwe maer,^151.

 

Niet hoeft te soeken hier en daer.

 

 

 

Men kan nauw, in 't gedrang der menschen,^153-160.

 

Iet lofliks werken na sijn wenschen,

155

Mits 't voorwerp van veel ydelheit^155.

 

Ons van de rechte streek afleidt.^156.

137. rinkelroijen: rondzwerven.

138. niet: niets. Het ontkenningswoord en is in de 17^e eeuw nog heel gebruikelijk, vooral naast een ander ontkenningswoord, zoals hier. Vgl. 373, 496, 716, 1113, 1231.

141, 142. Oost of West .... te huis best: verwerking van het spreekwoord, zoals de didactici uit die tijd dat zo graag deden.

+ Iac. 5. 13.

145. Beleit: behandeling, inkleding.

149. geklap van: gebabbel, beuzelpraat over.

151. nieuwe maer: (= nieuwmare): nieuws.

153-160. Deze strofe vinden we als volgt in BW I, 407, 408: Zoo is 't zeer moeyelick, 't eynde van een Christelick voornemen te gheraecken, in den drangh en ghewoel des weerelds, om datter zo veel occasien zijn, die onze zwackheyd bekooren, en zoo veel kittelachtige voor-werpzelen, die ons ontschroeven, en van de rechte wegh af-leyden. Men ontfanghter zomtijds, maer men baert-er niet; 't en zijn maer mis-vallen, en wan-gheboorten; de beste voornemens blijven ongedaen, en dickwils in haer geboorte versmoort.

155. Mits: doordat; 't voorwerp van veel ydelheit: de veelvuldige ijdelheid, die iemand daar wordt ‘voorgeworpen’, hem daar te voren komt.

156. de rechte streek: de goede, juiste richting (streken van het kompas).

[p. 87]

 

Men soekt'er dikwils, maer vergaert niet;

 

M' ontfangt'er somtijts, maer men baert niet:^158.

 

Heel selden komt'er iet wats voort,^159.

160

Dan onvolmaekte wan-geboort.

 

 

 

Dies, wie volbrengen wil iet heerliks,

 

En ernstig tracht na wat begeerliks,^+162.

 

Dat nimmermeer 't gewoel hem gaf,

 

Die sondert eerst sich selven af:^164.

165

In allerlei bestend'ge wijsheit

 

(Als of hy in een paradijs leit)

 

Vermengt hy sich daar na sijn sin;^167.

 

En niemant stoort'er hem dan in.

 

 

 

Wie al sijn vreugt soo binnens huis heeft,

170

En niet om 't wereltsche gedruis geeft,

 

Die weet niet veel vermaeks en baets

 

Te vinden in de keur van plaets.^172.

 

Een slechte kamer van vier hoeken,^173.

 

Bequaem voor my en mijne boeken,^174.

175

Is my genoeg, 't zy waerse staet.

 

Wat raekt my hoe 't er buiten gaet?

158. M'ontfangt'er: men ontfangt er (nl. in het gedrang); voor ons een vrij krasse proclisis, maar in de 17^e eeuw werd men niet alleen met sjwa uitgesproken, maar ook vaak zonder n, zodat het gemakkelijk en- of proclitisch kon staan; vgl. 273, 353, 573, 668, 708, 709, 993 etc. In het voorwerk blz. 68, vs. 50. Zie Weijnen, § 56.

159. iet wats: iets; (in latere drukken 1716, 1778 yets wat). De genit. vorm wats is zeer merkwaardig (modernisering van het normale wes of wies?); blijkbaar wilde Sl. de partitieve genitief in ieder geval uitdrukken, zoals herhaaldelijk in zijn werk, vooral bij iet: b.v. 143, 154, 161 etc.; ook bij wat b.v. 162, veel b.v. 171 en andere woorden b.v. 84, 148, 290, 368, 1080. (Ook thans nog normaal!). De zgn. appositionele constructie komt echter ook vaak voor, vooral bij veel b.v. 155, 255, 271, 995, deze in rijm. Erbuiten 953, 204. Zie ook 1047, 517.
iet wats ... Dan: iets anders dan; een bijzonder geval van overspannen samentrekking.

+ Spreuk. 18. 1.

162. begeerliks: de tekst heeft begeeliks.

164. BL 1680 en 1716 hebben: Sonder eerst het selve af. BL 1717: Zondere.. zich zelven; BL 1778: hem selve.

167. vermengt hy sich: gaat hij op; na sijn sin: volgens zijn verlangen.

172. de keur van plaets: het kiezen van de plaats; hij is niet kieskeurig wat de plaats betreft.

173. slechte: eenvoudige.

174. Bequaem: geschikt.

[p. 88]

 

Wat sou 't, so 't plaetsje, daer ik woone,

 

Een grote Stadt waer, ja de kroone

 

Van alle Steden, die ik kenn',

180

Als ick doch op mijn kamer ben?

 

Of 't Stadt, of Dorp, of vuil, of mooi is,

 

En of'er veel of geen getooi is,^182.

 

Of groot, of klein, of geen plaisier,

 

Wat geeft of neemt my dat alhier?

 

 

185

Als ik mijn kamerken mag sluyten,^{185, 186.}

 

En houden al 't gewoel daer buiten,

 

En doen mijn eige werk alleen,

 

Dan ben ik allerbest te vreên.

 

Daer hebb' ik 't al, waer hert en oogen^189.

190

Sich lieflik meê verlusten mogen;

 

Daer pronkt mijn allerbest cieraet.^191.

 

Wat raekt my, hoe 't er buiten gaet?

 

 

 

Of daer de straten dan vol drek zijn,

 

Of daer de poorten maer een hek zijn,

195

Of voor elk huis een mestvaelt is,

 

Wat geeft my dat voor hindernis?

 

Moet ik somtijts daer over stappen,

 

Ik weet niet, of op marm're trappen,

 

Of op een glatgeslepe steen,

200

Al sachter soude zijn te treên.

182. getooi: versiering.

185, 186. Als ... buiten: verwant met Im. L. I, c. 20, p. 49: ‘Wilt ghy van herten bedroefd zijn, gaet in u slaepkamer, ende sluyt de onruste des werelts daerbuyten.’ Dat de context niet zuiver klopt met Sluiters gedachte was voor een 17^e-eeuwer geen bezwaar; een deel der gedachte kan hem getroffen hebben. Enige regels verderop in de Im. wordt overigens de kamer (= kloostercel) gezien als troostgevend, als een echte vriendin.

189. ik 't al: BL 1680 en latere drukken hebben: ik al.

191. allerbest cieraet: allerkostbaarst bezit. De klemtoon van cieraet ligt op de tweede lettergreep, blijkens 't rijm, en blijkens het metrum in 290, 1161, 1344, 1358.

[p. 89]

 

My dunkt, hy is wel week gebakken,^201.

 

Die 't hert laet in sijn schoenen sakken,

 

Wanneer een ongevaegde straet^203.

 

Hem die met weinig slijk begaedt.^204.

205

Ik ga, met lust, langs onse straten,

 

En ben verwondert boven maten,

 

Dat iemandt ooit sich voor laet staen,^207.

 

Dat daer mijn vreugt door sou vergaen.

 

 

 

Niet dat ik, tegen alle reden,

210

Vermaek hebb' in den drek te treden;

 

O neen: ik minn' de reinheit seer,

 

Maer 's herten reinigheit veel meer.⁺

 

'k Hebb' liever noch besmet mijn schoenen

 

Met slijk, die weer is af te boenen,

215

Dan 't hert met sondendrek beslijkt,⁺

 

Die 's Werelts grootsche prael aenstrykt.^216.

 

 

 

Ik trede d' aerd' en drek met voeten;

 

Maer die in aerdsche dingen wroeten,

 

Om soo te wesen grootsch en ryk,^219.

220

Die laden op sich dikken slijk;⁺

 

Een dikken slijk, die nu mag blinken,^221.

 

Maer al te walgelik sal stinken,

 

Indien eens 't quaê geweten kom,

 

En roer des herten mesthoop om.

201. week gebakken: zacht gebakken, verwijfd, een slappeling.

203. ongevaegde: niet gereinigde, niet geveegde. Een woord dat Sl. vermoedelijk uit het zuidwesten van ons taalgebied haalde. De Brune gebruikt het (WNT).

204. Hem die begaedt: die (= zijn schoenen) bevuilt; begaden is nog algemeen 17^e-eeuws, vooral bij Cats frequent. Het gebruik van hem in deze zin doet oostelijk aan.

207. sich voor laet staen: zich inbeeldt, zich in het hoofd haalt.

+ Matth. 5. v. 8.

+ Spr. 30 v. 12.

216. grootsch: weelderig.

219. grootsch: aanzienlijk.

+ Hab. 2. v. 6.

221. Een: BL 1680 en latere drukken hebben En; blinken: met blinkend slijk wordt met name het geld bedoeld.

[p. 90]

225

Hoewel sich ook, langs onse straten,

 

Meest leemen huisen vinden laten,^{226, 232.}

 

En dikwils maer een stroye dak,^227.

 

Wat geeft my dat voor ongemak?

 

Ja 'k hebb'er voordeel uit te wachten.

230

't Is als een beelt voor mijn gedachten,

 

Dat ieder mensch, hoe frisch, hoe schoon,⁺

 

Hier slechts een leemen-huis bewoon.

 

 

 

Laet moojers, toojers, viese pronkers,^233.

 

Verwijfde, kiese strate-jonkers,

235

Op sulke beuselingen sien,

 

Het is geen werk van wijse liên.

 

De wispeltuerigheit der Vrouwen,

 

Die van wat moois, uit swakheit, houwen,

 

Sie sulks soo wars en spijtig an;^239.

240

Het past te qualik voor een Man.

 

 

 

Selfs achten edele gemoeden,

 

Die sich met mergh van wijsheit voeden,

 

Al woonens' in een woel'ge stadt,

 

't Gewoel maer schâ, de stilt' een schat.

245

Ik soek geen plaets tot mijn genoegen,^{245, 246.}

 

Dan daer 't ghewiss' op 't minst mag wroegen.^246.

226, 232. leemen: in de andere gevallen schrijft Sl. de stoffelijke bijv. naamwoorden zonder n: leeme vloeren 1165; stroye dak 227; zie ook 198, 321, 322, 390, 1173. De spelling met n berust blijkbaar op de bijbeltekst waarnaar de schrijver verwijst. Er zijn ook andere gevallen waarin de slot-n niet aanwezig is, b.v. glatgeslepe 199, eige 254.

227. En: de tekst heeft Een. Ook in BL 1680, later niet.

+ Iob. 4. v. 19.

233. moojers, toojers: synoniemen van pronker. Waarschijnlijk is Sl. hier leenplichtig aan De Brune: Aristagoras nam zoo veel moeyte, om den jentaert en pronckaert te spelen, datmen hem eyndelick Ma-dame, noemde. Zulcke toyers en moyers schijnen de heylige Schrift te willen beliegen, thoonende jae, dat-men een hayr kan wit of zwart maecken. BW I, 181; vies: kieskeurig, al te keurig.

239. Sie: in BL 1680 en in de latere teksten Sien. Het onderwerp is echter De wispeltuerigheit der Vrouwen.

245, 246. geen plaets ... Dan: geen andere plaats, dan (vgl. overspannen samentrekking in vs. 159).

246. 't ghewiss': 't geweten; volgens WNT in de 17^e eeuw (niet in 't Mnl.) voornamelijk bij Zeeuwse en Zuidholl. schrijvers. In Stb. conscientie. Sl. gebruikt het woord meestal, zelden ghewete: 1014.

[p. 91]

 

Soo 'k ben die 'k wesen moet, is 't my

 

Al-even-eens waer dat ik zy.

 

 

 

Schoon onse plaets waer tien-mael slechter,

250

Ik leefd'er wel te vreden echter,

 

Als ik'er 't mijne maer mog doen,^251.

 

En met myn oogmerk voort kon spoên.

 

Al is 't er dootsch van straet-gesweven,^253.

 

Die dootschheit is mijn eige leven:

255

'k Acht' als een doot te veel gewoel,^255.

 

Die 't soetste soet in stilheit voel.

 

 

 

Daer 't op de straten, merkten, bruggen,

 

Van menschen swiert en swarmt als muggen,

 

Daer d' eene d' ander loopt op 't lijf,

260

Dat m'in 't gedrang schier steken blijf;

 

Daer 't al den dagh van kruien, rijen,

 

En slepen, raest aen allen zijen;

 

Daer 't rondom schreeuwt, als of de stadt

 

In oproer waer, wat vreugt is dat?

 

 

265

Een Stadt, van d' Overdaet verkoren,

 

Om, als een trotsche Babels Tooren,

 

De Werelt door vermaert te zijn,⁺

 

Geeft tot veel quaets een losse lijn.^268.

 

De weelde gaet'er ongebonden.

270

Men geeft sich selfs, in dert'le sonden,^270.

 

Om d' algemeenheit, veel verlof.

 

De Hoogmoet houdt 'er open hof.

 

 

 

Wat hoeftm' op grachten vol kasteelen

 

Sijn oogen juist te laeten spelen?

275

Waer toe doch met vermaek gelet

 

Op pragt en prael te vry van wet?

251. mog: BL 1680 en latere drukken hebben mag.

253. straet-gesweven: zwevende menigte. Al komen in het 17^e-eeuws verschillende abstracta in het meervoud voor, hier zal wel sprake zijn van rijmdwang.

255. als een doot: als een soort van dood.

+ Gen. 11. v. 4.

268. een losse lijn: een losse teugel, onbeteugelde vrijheid.

270. geeft sich selfs....veel verlof: gunt aan zichzelf veel vrijheid.

[p. 92]

 

Men hoeft veel meer sich toe te rusten,^+277.

 

Om voor d' aenprikk'lingen der lusten,

 

Die d' ed'le ziel den krijg aen doen,

280

Sich selfs na moog'likheit te hoên.

 

 

 

Bevind' ik my belust, om d'oogen

 

Iet groots en aengenaems te toogen,^282.

 

Ik kies de beemden en 't geboomt,

 

Daer 't versche water lieflik stroomt.

285

Daer sitt' ik neer, om wat te rusten,

 

Of ga al wand'lend my verlusten,

 

En sie, in vreugt mijns herten, dan

 

Het schoon gebouw des hemels an.^288.

 

 

 

Dan moet al 's Werelts glans verdwijnen.

290

Wat siet men al cieraets verschijnen

 

Slechts op het velerlei gebloemt,

 

Het welk sijn Scheppers glori roemt!

 

Ook Salomon, die grote Koning,⁺

 

In al sijn heerlikheits vertoning,

 

295 Was niet bekleedt als een van die,

 

Indien men 't na den eisch besie.

 

 

 

Hier kan mijn ziel sich best vermeien,

 

Van Godt verquikt in gras'ge weien,⁺

 

Gevoert aen wat'ren sacht en stil.

300

Hier segt s'; heer, sus lust my u will.^300.

+ I Pet. 2. v. 11.

277. Men hoeft: het is nodig dat men.

282. toogen: tonen. In de Hollandse literaire taal van de 17^e eeuw, die sterk Zuidnederlands gekleurd is, komt dit woord nog veelvuldig voor, vooral in het rijm. Vgl. 519, 306, 777. In vrije positie toonen: 304, 821.

288. gebouw des hemels: archaïsme. Vgl. Ziel-gherechten, blz. 143: 't Ghebouw van hemel en van aerd, // Zijn heer en meester ons verklaert.

+ Matth. 6. v. 29.

+ Psal. 23. 2. 3.

300. Heer, sus lust my u will: Sluiters anagram: Wilhelmus Sluyterus, dat hij zeer vaak gebruikt. Enige van de acht gedichten in handschrift te Leiden worden met dit anagram ondertekend, en in de brief - onder dezelfde handschriftenbundeling - van 25/15 Aug: 1666 belijdt Sluiter zijn vreugde in het maken van anagrammen: ‘dat acht' ik als mijn schaeckspel te wesen’. Een tweede anagram op Sluiter in het lofdicht van E. Beckinck, hiervoor blz. 78; s'; Heer: elisie over het leesteken heen. Hetzelfde doet zich voor in vs. 1394. De elisie voor h in d' heerlikste 518 wijst op de zwakke foneemwaarde van h. De gewone gevallen van elisie zijn bij een schrijver als Sl., die zich zo pijnlijk houdt aan het metrum, natuurlijk zeer talrijk: 298, 299 etc.

[p. 93]

 

Hier hang' ik vaster aen den hemel,

 

Dan in het ongestuim gewemel^302.

 

Der werelt, die my lokt en vleit,⁺

 

My toonend' al haer heerlikheit.

 

 

305

Al wat by na hier komt voor d'oogen,^305.305-312.

 

Kan haest een Sinne-beelt vertogen^306.

 

Van d' een of d' ander goede saek,

 

Te saem tot stichting en vermaek.^308.

 

Men mag uit boomen, kruiden, dieren,⁺

310

Ja selfs uit muggen, mieren, sieren,^+310.

 

Veel lessen trekken, die heel soet

 

En leersaem zijn voor elks gemoet.

 

 

 

Hoe vry en heuglik kan men buiten^313.

 

Voor Godt sijn ziel-begeerten uiten!

315

Het hert komt in den hemel haest,

 

Of d' hemel wordt in 't hert geplaetst.

302. ongestuim: onstuimig; het woord is oorspronkelijk oostelijk (Hgd. ungestüm), maar in de 17^e eeuw gangbaar in de lit. taal.

+ Matth. 4. v. 8.

305. by na: dichtbij.

305-312. Vgl. BW II, 178: ‘Al wat ons voor-komt, en onze zinnen ontmoet, kan ons tot een lesse, een leeringh strecken: de domste beest kan ons een leer-meester wezen’. Op een andere plaats, BW I, 442, lezen wij: ‘Het minste zierken, het kleynste zonne-veesken dient ons tot een schole van Gods-gheleerdheyd. 't Is oock het werck van een nijver Christen, den oppersten werck-meester, zelfs in het hangeltjen van een mugge, aen te schouwen’.

306. haest: onmiddellijk, spoedig; haest, dat nog maar korte tijd de betekenis van bijna draagt, betekent bij Sl. steeds: snel, onverwijld: 315.

308. tot stichting en vermaek: de verbinding van utile dulci (nogmaals 311, 312 soet en leersaem) is een literaire wet van Horatius, (Ars poëtica vs. 343) waaraan de praktische Hollander in de 17^e eeuw streng vasthield. Het is voor Sl. een herhaalde belijdenis van het doel van zijn dichterschap. Deze strofe vertoont ook het tijdsverschijnsel van in alles de weerspiegeling te zien van iets hogers: de beeldspraak der dingen (emblemata). N.a.v. een zelfde uitgangspunt lezen wij bij Cats: Sorghvliet, Wercken, 1726, II, blz. 302b:

Gy die vernuft bemerckt in boomen, kruyden, beesten,
Schrijft dat ten volle toe den Vader van de geesten,

Niet een soo kleynen dier, of soo geringen kruyt,

Of 't roept oock sonder stem den grooten Schepper uyt.

+ Psal. 104.

+ Spreuk. 6. v. 6 Etc.

310. sieren: kleine wormpjes, mijten. De overgang naar het thans alleen nog gangbare gebruik mogelijk reeds bij Sl. 1416: niet een sier = geen zier.

313. heuglik: BL 1680 heeft heugelik; BL 1716 en 1778 hebben heerlyk, BL 1717 heuglyk.

[p. 94]

 

Maer (om te spreken sonder veinsen)

 

Ik weet niet, waer ik mijn gepeinsen

 

Al laet', wanneer ik, in de Steên,^319.

320

Door 't volk gae langs de straten treên.

 

 

 

De daeg'raet spreidt haer goude glenst'ren^321.

 

Alhier eer voor mijn glase venst'ren,

 

Dan daer de mueren dicht en hoog

 

Zijn als een blindde voor het oog.^324.

325

'k Aenschouw met lust, en miss' te noode^325.

 

Die allereerste morgen-roode,^326.

 

Die 't aerdrijk geeft een nieuwe jeugt,

 

En 't hert en oogen t'saem verheugt.

 

 

 

't Is dikwils jaer en dag geleden,

330

Dat somm'ge luiden in de Steden

 

Nooit sagen, waer, en hoe de Son^331.

 

Haer schoone morgen-glans begon;

 

Hoe die met goud' en purp're stralen,⁺

 

Ons enigsins daer af komt malen

335

Godts vreeselijke Majesteyt,⁺

 

Die meerder is in heerlikheyt.^336.

319. Steên: syncope van de intervocalische d wordt door Sl. ruimschoots toegepast als rijm of metrum dat vraagt: 48, 61, 475, 538, 557, 839, etc.

321. glenst'ren: vonken. Deze strofe doet sterk denken aan Den Binckhorst, 63-65:

De huysen Hemels-hoogh het clare Sonnen-licht
Dy niet ontstelen, noch bedroeven dyn gesicht.
Het lieflick morgen-rood dy altijds vroeger blincket,

324. blindde: vensterluik; n.b. in deze context de associatie met blindmaken.

325. met: BL 1680 en 1698 hebben me.

326. morgen-roode: morgenrood. Dit is geen substantivisch gebruikt adjectief, maar een vrouwelijk znw. (Die ... morgen-roode, Die ...). Het is een der weinige dialectismen bij Sl., onder dwang van het vrouwelijk rijm, met een suffix -e (oude) of -de (lenghde); vgl. 1142. Vgl. Kiliaen i.v. roodte: Ger. rote: Sax. rode. Kiliaens dialect-bepalingen zijn betrouwbaar.

331. Nooit: ooit; vroeger bij een werkwoord in de verleden tijd niet ongebruikelijk o.i.v. een negatieve bijgedachte.

+ Iob. 37. v. 22.

+ Syr. 43 v. 2.

336. meerder: groter.

[p. 95]

 

Is iet op aerden aengenamer,⁺

 

Dan (als een Bruid'gom uyt sijn kamer,⁺

 

Verciert in 't heerlikst feest-gewaedt)⁺

340

De Son sien opgaen in cieraet?^+340.

 

Of, met haer eerste glans, hier buiten^+341.

 

Te sien de jonge teere spruiten,

 

Van dauw en regen soet bevocht,

 

Haer hooft uit steken in de locht!

 

 

345

't Gevogelt selfs kan 't niet verswijgen,⁺

 

Maer singt en springt dan op de twijgen,⁺

 

Om dat het weer een nieuwe dag,

 

Met nieuwe vreugt, aenschouwen mag.

 

Het leert ons met sijn quinkeleren,

350

Hoe ieder sal sijn Schepper eeren,^350.

 

En hertlik zijn verheugt in 't licht⁺

 

Van sijn heilstralend aengesicht.

 

 

 

Dan tijtmen hier by tijt aen 't werken;^+353.

 

Maer (soo ik immer aen kan merken)^354.

355

't Onlustig Stadt-volk wil niet op,^355.

 

Tot dat men haer van 't bedde klopp'.

 

't Genoegen, dat sy 's morgens rapen,

 

Is in 't vergapen en verslapen

 

Van 't eelste deel des dags op 't meest,

360

Welk 't lichaem hindert en den geest.

+ Pred. 11. 7.

+ Ps. 19. 6.

+ Ies. 61. 10.

+ Richt. 5. 31.

340. cieraet: pracht, praal, luister.

+ 2. Sam. 23. v. 4.

341. haer: slaat op de zon (normaliter vr., vgl. 332), maar de beeldspraak 338, 339 (bruidegom), is ontleend aan psalm 19.

+ Pred. 12. 4.

+ Ps. 104. 12.

350. sal: moet.

+ Psal. 4. 7. 8.

+ Psal. 104. 22. 23.

353. tijtmen: gaat men; van het Mnl. tiën, tyen, (door verwarring met het eig. w.w. tien), meestal met epenthetische d: tiden, tijden. De drukfout teyt in BL 1778 schijnt te wijzen op een snel verouderen, niet meer bekend zijn van het werkwoord. Sluiter kiest het woord om het effect: tijt... by tijt: een van zijn quasi-etymologieën, die hier beter uitkomt dan in de versie bij tijts uit BL 1680 en de latere drukken.

354. soo: zoals.

355. Onlustig: lusteloos, landerig.

[p. 96]

 

Hoe soet is 't, 's morgens, op het singen

 

Der voog'len, uyt het bedd' te springen,

 

En dan te sien, wat, tot Godts lof,

 

Is uitgesproten in den hof!

365

Wat geeft dan tijt en vlijt al vruchten^365.

 

In sulke stille lantgehuchten!^367.

 

Wat werpt de vroege Morgen-stont

 

Ons dan al gouts toe uit haer mont!

 

 

 

Wat gaet de dag voort heuglik henen

370

Voor een die sich begeert te spenen

 

Van al wat d' ed'le ziel verstoort

 

En tot verkeerde lust bekoort!

 

't Geluk en is niet uit te spreken,

 

Dat, waer men 't hooft hier uit komt steken,

375

Men d' oogen rondom heeft in 't groen,

 

En die voor ydelheit kan hoên.

 

 

 

Laet macht'ge steden, trotsche wallen,

 

Met luister van de werelt brallen;

 

Des hemels glori blinkt op 't velt,⁺

380

En wordt'er sichtbaerlik vermeldt.

 

Daer 't vruchtbaer kooren op sijn stoppelen,^+381.

 

Of 't weilant groent van versche droppelen,^382.

 

De kudden berg en dal bekleên,

 

Daer wordt met vreugt Godts lof beleên.

 

 

385

O! die, bevrijt van aerdsch geslommer,^385.

 

Slechts gaet of sit in dichte lommer,

 

Op d' oever van een suiv're beek,

 

En houdt daer met sijn Godt gespreek,^388.

365. tijt: namelijk goed bestede tijd; nadert in betekenis tot ijver, volharding. Sl. gebruikt veel synoniemen, bij voorkeur rijmend of allitererend.

367. Morgen-stont: verwerking van het ook vroeger reeds algemeen bekende spreekwoord.

+ Psal. 104. 14. Etc

+ Psal. 65. 11. Etc.

381. stoppelen: stengels, halmen.

382. groent: ook gezegde bij kooren.

385. geslommer: beslommeringen, zorgen.

388. gespreek = gespraak: rede, gesprek, onderhoud (vgl. Hgd. Gespräch); gespreek houden: zich onderhouden.

[p. 97]

 

Die wordt bekoorliker gedragen,

390

Dan in karos of gulde wagen

 

Door 't allermeest geswier der stadt,^391.

 

Daer 't aerdsch alleen wordt hoog geschat.

 

 

 

Gy denkt misschien; By somer tijden

 

Sou dit noch alles zijn te lijden,

395

Maer 's Winters is de vreugt van 't Lant

 

Geheel verstorven en van kant.^396.

 

Dan zijn geen bladen aen de boomen,

 

Dan stremt het ys de water-stroomen:

 

't Is al van gras en bloemen kael;

400

De voog'len swijgen altemael.

 

 

 

Maer segt my, lieve Stadts-gesinde,^401.

 

Wat vreugt is dan by u te vinde?

 

Komt ook by u geen sneeuw of ys,

 

Of koud', op onse landes wijs?^404.

391. allermeest geswier: de weergave grootste drukte is te zwak; de voortdurende luchtige beweging gaat verloren; kermis-drukte benadert de betekenis. Vgl. 464.

396. verstorven: te niet gegaan, verdwenen; van kant zijn: niet meer aanwezig zijn.

401. Stadts-gesinde: enkelvoud of meervoud? De vorm maakt de indruk enkelvoudig te zijn: ter vermijding van de meervouds-n moet zelfs de infinitief vinde in het rijm een veer laten. De imperatief segt geeft geen uitsluitsel. In de 17^e eeuw was de t-vorm in het enkv. niet ongewoon, de Stb. gebruikt die zelfs uitsluitend. Zelfstandig gebruikte adjectieven hebben in het mv. in BL meestal een n: 488, 601, 624, 970, 994, 1019, 1149, 1233, 1262; daarnaast echter: met veel wijse, Geleerd' en hoog-ge-eerde 1089, 1090. Het woord nekken 405 pleit voor de meervoudsopvatting van Stadts-gesinde. Ook de richtlijnen van oudere grammatici kunnen ons geen uitsluitsel geven. Christiaen van Heule stelt in De Nederduytsche Spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe (1633) dat de zelfst. gebruikte adj. in de nom. pl. doorgaans ‘bevallicker zonder N op het eynde’ zijn; en in andere naamvallen meervoud is het weglaten van de n niet steeds verwerpelijk. (Zie de uitgaven van Van Heules beide spraakkunsten door Dr. W.J.H. Caron in Trivium, nr. I, 2 dln., Groningen-Djakarta 1953: II, blz. 73.) A. de Hubert spreekt in Noodige waarschouwinge aan alle liefhebbers der Nederduijtze tale (1624) zelfs geen voorkeur uit voor e of en. (Dr. F.L. Zwaan: Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst, Groningen-Batavia 1939, blz. 18, 128 reg. 212-215.) S. Ampzing tenslotte heeft in Nederlandsch Tael-bericht (1628) duidelijk voorkeur voor en in het mv. bij zelfstandig gebruik, maar de uitgang e wil hij niet afwijzen, omdat deze vaak zachter en aangenamer klinkt; dezelfde reden van ‘zoetvloeiendheid’ die ook Van Heule hiervoor aangaf. (Zie: Zwaan, a.w., blz. 36, 147 reg. 385-401.)

404. op onse landes wijs: vgl. 292 sijn scheppers glori; verder 294. Bij Vondel komt in een genitiefgroep voor het woord waarvan hij afhangt, soms in het enkv. de normale buiging van beide woorden voor, maar meestal krijgt alleen het substantief een uitgang -s; in de Stb. echter komt nog veel de oude vorm voor. (V. Helten, § 264, L.C. Michels: Bijdrage tot het onderzoek van Vondel's werken, Nijmegen-Utrecht 1941, blz. 44 v.). Wel is de aanpassing van onse aan wijs i.p.v. aan land grammatisch een merkwaardige figuur, waartoe het metrum wel zal hebben bijgedragen. Misschien is het nog een heel oude constructie, zoals die coninx sone, waaruit de koppeling koningszoon.

[p. 98]

405

Of schijnt de Son daer in uw nekken,^405.

 

Dat d' oogen u van tranen lekken?

 

Men wierd van ouds al verr' gewaer,^407.

 

Hoe kout en suer de Winter waer.

 

 

 

Wie gaet dan lang op straten dralen?

410

Men weet sijn neus daer in te halen,^410.

 

En soekt een hoekje dicht by 't vier,

 

Tot sijn vermaek, soo wel als hier.

 

Daer sitmen dan soo net en fiertjes,^413.

 

Al meest by kleine prop're viertjes,^414.

415

Want turf en hout wordt dier betaelt,

 

Die m' hier uyt bosch en veenen haelt.

 

 

 

Ik vinde 's Winters niet bequamer,^417.

 

Dan dat ik, op een warme kamer,

 

In stille vryheit, iet ver-richt'

420

Het welk te saem vermaekt en sticht.^420.

 

En 'k sal my 's avonds minder quellen,

 

Dan of een narre-slee met bellen,^422.

 

Door al de straten van de Stadt,

 

My op en neer getrokken hadt.

405. nekken: zie aant. 401. Als dit woord enkelvoud is, gebruikt Sl. hier een zeer ongewone nevenvorm van nek, die oostelijk, zelfs onnederlands aandoet.

407. wierd: werd; het is de gewone vorm voor de verleden tijd; b.v. 661, 669, 983, 1504. Sporadisch komt nog voor wert = wordt; b.v. 496, 824, 1256; vgl. aant. bij 72.

410. sijn neus inhalen: Zijn neus (pars pro toto: de neus is gevoelig voor kou) onderdak brengen: de kou ontvluchten.

413. fiertjes: nogal statig, een beetje opgeprikt.

414. prop're viertjes: keurige, netjes afgepaste vuurtjes.

417. bequamer: aangenamer, welgevalliger. In deze betekenis reeds niet meer zeer gebruikelijk in de 17^e eeuw volgens WNT. Mogelijk uit het Duits, of aan Cats ontleend, die in WNT met twee voorbeelden vertegenwoordigd is.

420. vermaekt en sticht: utile dulci, vgl. 308.

422. narre-slee: de oorspronkelijke vorm van arreslee; de naam is mogelijk ontleend aan de bellen, waarmee het paardetuig, evenals een narrenpak, behangen is; voor Sl. speelde die oude betekenis zeker nog een rol: een slee voor narren.

[p. 99]

425

Geen winter drijft myn lust na Steden.^425.

 

'k Hebb' dan, soo wel als 's somers, reden,

 

Om liever hier te mogen zijn,^427.

 

Vermits hier 't dag-licht eerder schijn.

 

Men wint hier wel een half uer daegliks:

430

En is dat niet iet welbehaegliks

 

Voor een, die nauwkens, vroeg en spâ,^431.

 

Die korte daegjens houdt te râ?^432.

 

 

 

Wat iemant ooit geneuglik toetste,^433.

 

Ik houde licht en lucht voor 't soetste,^434.

435

Dat mijn gemoet verquikken kan.

 

Wat deert my hier de winter dan?

 

'k Acht ieder winter-dag voor winste.

 

Ik weet niet wat als dan in 't minste

 

Voor vreugt sou wesen in de Steên,

440

Of 'k hebb'se beter hier alleen.

 

 

 

Weet, dat ik ook wel, met vermaken,

 

Kan na de winter-daegjens haken,

 

Waer in ik hebb' het minst belet^443.

 

In 't geen daer 't hert is op geset.

445

't Besoek van dert'le Stedelingen

 

Verstoort my dan niet in mijn dingen.

 

Men klopt, om d' een of d' ander leur,^447.

 

Dan half soo veel niet aen mijn deur.^448.

425. na: naar. Meestal gebruikt Sl. na i.p.v. naer. Dit laatste als uitzondering in 479, 480, 530.

427. mogen: omschrijvend werkwoord met zwakke modale kleur; vgl. ik mag 's avonds graag een kaartje leggen.

431. nauwkens: verkleinwoord (vgl. 413) van het adv. nauw: schriel, karig, zuinig; spâ = spade: laat; vroeg en spâ: te allen tijde, onder alle omstandigheden.

432. houdt te râ: zuinig is op, zorgvuldig bewaart.

433. toetste: keurde, proefde; in deze betekenis Westvlaams volgens WNT.

434. houde: de 1^e pers. sg. heeft bij Sl. meestal de uitgang e, dikwijls met apocope: 417, 426 etc.

443. belet: belemmering.

447. dingen: bezigheden, aangelegenheden; vgl. 514.

448. leur: beuzeling, zaak zonder betekenis.

[p. 100]

 

Men laet my met gemak by 't mijne.

450

Soo heeft de winter ook het sijne,

 

Dat my tot groot genoegen strekt,

 

En tot veel goets en soets verwekt.

 

'k Segg, dat de stadt-liên, daerentegen,

 

Meer met de winter zijn verlegen.

455

Sy zijn dan hier dan daer ter bank,^455.

 

De winter valt haer jaren lank.

 

 

 

Soo lang' als ik maer niet en misse

 

Een bly gemoet en vry ghewisse,⁺

 

En mag gevoelen in mijn geest

460

Slechts dat geduerig vreugden-feest,

 

Wat sal ik dan om 't ander geven?

 

Een vrolijk hert is 's menschen leven:⁺

 

En dat bewaer ik beter hier,

 

Dan midden in het Stadt-geswier.

 

 

465

't Valt moeilik, langs bepronkte straten^465.

 

Geen ydelheit in 't hert te laten.

 

Daer alles sich soo schoon doet voor,

 

Is licht iet, dat het hert bekoor.

 

Maer, waer de Werelt minder glans heeft,

470

Weet, datse daer ook minder kans heeft.

 

Door aensien wordt het oog versocht.^471.

 

Schoon voor-doen is al half verkocht.^472.

 

 

 

Een ander mag sich sterker voelen,^473.

 

Om, onder 't menigvuldig woelen,

475

Sijn aendacht even sterk te voên,^475.

 

Ik ben te swak om sulks te doen.

455. bank: in oudere taal de gewone naam voor de zitplaats bij een drinkgelag in de kroeg; vgl. de schilderijen uit vroegere tijden.

+ Spr. 15. v. 15.

+ Syr. 30. v. 22.

465. bepronkte: versierde.

471. aensien: voornaam uiterlijk; versocht: in verleiding gebracht.

472. Schoon...verkocht: een spreekwoord dat ook te vinden is bij Cats, Wercken I, 496 en bij Westerbaen, Ockenburgh blz. 34.

473. sterker...om: een contaminatie van: sterker dan ik, zodat....en: sterk genoeg om.

475. aendacht: godvruchtige overpeinzing, - gerichtheid.

[p. 101]

 

'k Bevinde, datmen langs de straten

 

Vol wereltsch' eere, glans, en staten,^478.

 

Veel meer naer d' aerde buigt en nijgt,

480

Dan opwaerts naer den Hemel stijgt.

 

 

 

't Is seker, dat wy met ons' oogen^481-484.

 

Den Hemel soo niet aensien mogen,^482.

 

Daer sich een muerwerk tusschen stelt,

 

Als in een vlak en open Velt.

485

Wy sien langs 't velt de Sonne blinken,

 

Daer langs de straet ons' oogen pinken^486.

 

En gluiren na dien aerdschen pracht,

 

Die uit der grootschen huisen lacht.^488.

 

 

 

't Valt lichter hier sich selfs met eenen

490

Van al het stadtsch vermaek te spenen,

 

Dan in de stadt het selv' alleen

 

Te schikken na bestier van reên.

 

De lusten, die de ziel bekooren,

 

Zijn lichter t' eenemael te smooren

495

Dan soo te maet'gen, dat het hert

 

Niet eenigsins verstrikt en wert.

 

 

 

Daer, met betoverend gegrinkel,^497.

 

De werelt open doet haer winkel

478. staten: staatsie, praal, luister. (In deze betekenis in WNT, XV, 235 geen voorbeeld van het meervoud).

481-484. Deze regels vertonen grote overeenkomst met BW I, 472, vooral met het einde van het citaat. Het begin wijst in de richting van vs. 473-480: Hooge Staten, eere en aenzien mogen ons verheffen, tot den hooghsten trap van uytsteck, en nijd bij andere verwecken; maer 't en is de rechte wegh niet, om tot die hemelsche glory te naderen. Men ontdeckt den hemel zoo licht niet, in een land vol van geberchten, als in een vlack en open veld.

482. mogen: kunnen.

486. Daer: terwijl; pinken: scherp kijken.

488. der grootschen huisen: de huizen van de rijken, van de aanzienlijken. Deze uitdrukking en de context doen wel heel sterk denken aan vs. 7 en 8 van Beatus ille, Epode 2, van Horatius: Forumque vitat et superba civium // Potentiorum limina. Vertaling: en de markt (het openbare leven) ontwijkt en de trotse huizen der machtiger burgers.

497. gegrinkel: gegrijns, grijnzende gelaatsvertrekking.

[p. 102]

 

Van wellust, kostlikheit en eer,^499.

500

En wat een grootsch gemoet begeer;^500.

 

Wie sulks alsdan van herten weigert,

 

Die moet al hooge zijn gesteigert,^502.

 

En klimmen met sijn ziel recht op,^503.

 

Tot Zions berg, in d' hoogste top.^504.

 

 

505

Daer 't steen geflonk, als nieuwe sterren,^505.505-508.

 

Een vleeschlijk ooge komt verwerren,

 

Daer als een nieuwe hemel brandt^507.

 

Van peerlen, gout, en diamant;

 

Daer daegliks ruischen hoofsche drachten;

510

Hy moet al sterk na 't hemelsch trachten,

 

Die sulk een prael en pomperij Hand.^+511.

 

Dan houden kan voor lomperij.^512.

 

 

 

D' artsch vyant van Godts lievelingen,^513.

 

Geheel deurtrapt in al sijn dingen,

515

Wanneer hy 't heeft van all's besocht,^515.

 

Dat hy se tot sich trekken mogt,

 

Vind niet bequamer uit ten lesten,

 

Dan dat hy d' heerlikste ghewesten⁺

 

Van 's werelts Koninkrijken toog',

520

Als meest verlokkend' hert en oog.

499. kostlikheit: kostbaarheden, uiterlijk vertoon.

500. grootsch: prachtlievend. De tekst heeft gtootsch; begeer: maar begeren mag.

502. hooge: zie aant. 1133; BL 1680 en latere drukken hebben het onlogische hooger; gesteigert: gestegen.

503. recht op: recht omhoog.

504. Zions berg: tempelheuvel in Jeruzalem, woonplaats van Jahwe; vandaar: de hemel.

505. 't steen geflonk: geflonker der edelstenen. Voor eigenaardig verbinden en scheiden (ook somer tijden 393) van samenstellingen zie L.C. Michels: Bijdrage, blz. 43 v.v.

505-508. Vergelijk voor deze regels: ‘'t Hof is een ander weereld, daer nieuwe sterren, en een hemel van peerlen en diamanten schettert:’ BW I, 79.

507. als: als het ware.

+ 25. v. 23.

511. pomperij: weeldevertoon, ijdele pracht.

512. lomperij: vodderij, prullaria.

513. artsch vyant: aartsvijand. BL 1680 en de latere drukken hebben aertsch vyant. Sluiter gebruikt hier een oudere vorm, die in het Mnl., naast vormen met e-, aa- en ee-klanken, voorkwam. Kiliaen geeft ook artsch-vijand en andere samenstellingen met artsch, die we ook bij De Brune kunnen aantreffen, b.v. artsch-zonden. Emblemata, 319.

515. van all's: adverbiaal, op alle manieren; besocht: beproefd.

+ Matth. 4. v. 8.

[p. 103]

 

'k Voel, in mijn kleintje, hier geen mangel;^521.

 

Daer steekt my een verborgen angel,

 

My twyff'len doend', of sulk een staet

 

Den mijnen niet te boven gaet.

525

Word' ik daer door niet afgetogen,

 

Ik word'er echter door bewogen.

 

Het gaet hoe 't gaet, een sulk vertoog^527.

 

Bedwelmt al heimlik ziel en oog.

 

 

 

Derhalven hebb' ik meer begeeren,

530

Om weer gerust naer huis te keeren,^530.

 

Dat mijn gemoet sich selfs besitt',

 

En volg' syn voorgestelde wit;

 

Om my weer vryheit te beloven,

 

Dat niemant my een dag mag rooven,

535

Want tijt-verlies is sulk een quaet,

 

Dat sich niet weer vergoeden laet.

 

 

 

Hy kan niet in syn rust gedyen,

 

Die strijkt en kijkt aen allen zyen.^538.

 

Indien g' uw geest bezaed'gen wilt,^539.

540

Bedwing uw lichaem eerst in stilt'.^540.

 

Dien d' Ydelheit niet sal bekooren,

 

Keer' af syn oogen en syn ooren:

 

Soo sluit men haer de vensters veur;

 

Soo gunt men haer geen open deur.

 

 

545

Wie in de werelt kan verkeeren,

 

En uit het hert de werelt weeren,^546.

 

Die moet al heel voorsichtig gaen;

 

Soo licht kleeft ons het wereltsch' aen.

521. kleintje: nederige staat, bescheiden levenswijze; mangel: gebrek. Waarschijnlijk aan het Hgd. ontleend, maar in de 17^e eeuw (en later nog) zeer gangbaar.

527. vertoog: vertoon.

530. gerust: niet verontrust, veilig.

538. strijkt: gaat.

539. bezaed'gen: tot kalmte brengen.

540. Bedwing: de enige imperatief uit BL zonder de uitgang t.

546. de werelt weeren: werelt wordt hier geladen met de betekenis van weeren: wat geweerd moet worden (bewuste schijnetymologie als woordenspel).

[p. 104]

 

Hoe 'k van de werelt meer kan scheien,

550

Hoe minder datse my sal vleien.

 

Sy vleit ook hier, maer sulks verscheelt,

 

Als schildery van 't levend' beelt.

 

 

 

't Geschildert onweer staet vervaerlik,

 

Maer is m' op zee, en wordt'er waerlik

555

Soo hol geslingert op en neêr;

 

Alsdan verneemt men 't dies te meer.

 

Des werelts ydelheit, by tijen,

 

Verschijnt hier wel in fantasijen,^558.

 

Maer, even alsse dan verschijnt,

560

Bevind' ik, dat s' ook weer verdwijnt.

 

 

 

Een goede schuil-plaets en bevryding^561.

 

Is hier voor driederlei bestrijding,^562.

 

Waer door men meest en in 't gemeen

 

Bevochten wordt in groote Steên,

565

De strijdt der oogen, tong, en ooren,^565.

 

Komt my soo dikmael hier niet stooren.

 

Ik hou my hier als buiten schoots.

 

En is die vrijheit niet wat groots?

 

 

 

De werelt kan heel licht verlokken,

570

Soo dat de mensch wordt afgetrokken,⁺

 

Van 't goê, tot quaê begeerlikheit,^571.

 

Als door een lekker aes verleidt.

 

M' aenschout geen aerd' en hemel t'samen:^+573.

 

En Godts en 's werelts liefde quamen^{574.574, 575.}

575

Nooit met malkander over-een:

 

Men kan maer dienen een alleen.⁺

558. fantasijen: inbeeldingen, hersenschimmen.

561. bevryding: bescherming. WNT citeert deze plaats onder de eveneens verouderde betekenis: perk, gebied.

562. bestrijding: bekoring, vijandelijke macht. (niet in WNT).

565. strijdt: bekoring (= bestrijding 562). Ook deze betekenis niet in WNT.

+ Iac. 1. v. 14.

571. 't goê: ongewone syncope bij het zelfstandig gebruikte adjectief: het goede.

+ 1 Ioan. 2. v. 15.

573. M' aenschout: de tekst heeft D' aenschout.

574. Godts en 's werelts: genit. obiectivus: de liefde tot God en die voor de wereld.

574, 575. Vgl. BW II, 127, hoofdstuk CLXXX: Hemels en weerelds liefde. De liefde van de weereld, en die van Christus en konnen niet wel t'samen woonen. Elders (II, 156) verwijst De Brune naar 1 Joh. 2: 15.

+ Matth. 6. v. 24.

[p. 105]

 

Die in 't gewoel van aerdsche dingen^577-580.

 

Sich selfs soo diep en vast in-wringen,

 

Dat s' altijt die voor oogen sien,

580

En zijn belaên met sorg van dien;

 

Hoe vinden s' ooit sich selve ledig,^581.

 

Om onverhindert, vry en vredig,

 

Te trachten na een hooger goet?

 

Daer elk voor-al na trachten moet.^584.

 

 

585

Ook kan een weelig woelig leven⁺

 

Geen rust of waer genoegen geven;⁺

 

Daer d' een als d' aêr, wil overdaet,

 

En kuipt en kruipt om hooger staet.^588.

 

Daer meest gelijke-stands-personen^589.

590

Malkaêr uit staet- en baet-sucht hoonen,^590.

 

Of d' een is heim'lik gram en quaet,

 

Dat d' ander voor syn oogen gaet.^592.

 

 

 

Daer elk wil voeren hoogmoets stander;

 

Daer d' eene jalouzy volgt d' ander,^{594.594, 597, 598.}

595

Soo dat de geest schier nimmer vry

 

Noch d' asem recht gerust en zy.

577-580. Die.... van dien: een zeer uitvoerige prolepsis, hervat in s' 581. Deze stijlfiguur wordt met kennelijke voorkeur door Sl. toegepast.

581. ledig: niet in beslag genomen door allerlei bezigheden. Ledig heeft voor Sl. hier een gunstige zin, mogelijk in de mystieke betekenis van: met een ziel die niet belemmerd wordt door aardse gedachten en strevingen. Vgl. 623 ontbloot: beroofd; hier in de zin van gevrijwaard en wellicht met het mystisch-ascetische woord als achtergrond.

584. voor-al: op de eerste plaats.

+ Ps. 39. 7.

+ Pred. 2. 22, 23.

588. staet: ambt. Zowel achter 588 als achter 596 verwachten we eerder komma. Tot 600 hangen de zinnen af van 585, 586. Het parallellisme in de opbouw (5 bijzinnen met daer) - veel voorkomend bij Sluiter - is misschien een bijbels element, al zal het hier op De Brune teruggaan (zie 594).

589. meest: meest(al) dezulken die van gelijke stand zijn.

590. staet-sucht: streven naar positieverbetering, veel voorkomend in de combinatie met baatzucht.

592. voor sijn oogen gaet: dat hij de ander wel móet zien (omdat die een hogere positie heeft).

594. jalouzy: jaloerse zet, geste.

594, 597, 598. 597, 598. Deze drie verzen zijn overgenomen uit De Brune's Emblemata, blz. 272: gelukkig is wie stil en onbekend ‘zijn eyghen dinghen’ doet. Als men de trap van ‘eer en staet’ heeft geraakt is de gerustheid weg: ‘Daer ghelijck Cicero zeght, “de neerstigheyd vol veete is; de nae-latigheyd vol verachtinghe; de strafheyd schadelick; de mildigheyd, on-aenghenaem”. Daer de eene jelourzye de andere baert: daer altoos te hacken en te weeren, te stooten en te wijcken is.’ Even verder volgt het gedeelte van 641-648.

[p. 106]

 

Daer steeds te hakken en te weeren,^597.

 

Altoos te stooten en te keeren,

 

Nu dit, dan dat, is in de weeg'^599.

600

En 't nimmermeer eens is te deeg.^600.

 

 

 

De Nijdt, der vroomsten vyandinne,^601.

 

Die, als een boose loose spinne,^602.

 

Vergift uit d' eêlste bloemkens schept,

 

Waer uit het byken honig lept,^604.

605

Mag my van verr' een krijg aenseggen;

 

My lust niet met haer aen te leggen.

 

'k Ontschuil haer liever hier in 't still',

 

En laet haer woeden na haer wil.

 

 

 

Men sal my hier soo licht niet mogen^609.

610

Aenschouwen met afgunstig' oogen,

 

Noch ik voor-al een ander niet.^611.

 

't Bekoort geen hert dat d' oog niet siet.^612.

 

Hier leev' ik met mijn staet te vreden,^613.

 

En wensch, in stille besigheden,

615

Dus buiten nijdt en strijdt, voortaen

 

Na d'eeuw'ge rust-plaats voort te gaen.

 

 

 

Niet is op aerden groot te schatten,

 

(Hoe salig is hy, die 't kan vatten!)

 

Dan 't vry gemoet, dat, wel-beraên,

620

Die grote dingen kan versmaên.

597. hakken en stooten: aanvallen; weeren en keeren: verdedigen.

599. is in de weeg': hindert.

600. te deeg: naar behoren, in orde. (rustig).

601. der vroomsten: BL 1680 en latere drukken hebben der vroomste; BL 1717: der vroomen.

602. loose: vals, sluw.

604. lept: met kleine hoeveelheden zuigt.

609. mogen: kunnen.

611. Noch: en; de dubbele ontkenning, die nog in onze gesproken taal leeft, was vroeger heel gebruikelijk. Ook 111.

612. 't: voorlopig onderwerp; dat: wat.

613. staet: lot.

[p. 107]

 

O! mogt ik soo my selfs versaken,

 

Dat 't hert na 't aerdsche nooit mogt haken,

 

Maer zijn, met lust, daer van ontbloot!

 

'k Waer, boven alle grooten, groot.

 

 

625

Begeertge vreed' en rust? Waer soekje?^{625, 626.}

 

S' is in een hoekje met een boekje.

 

Soekt hier en daer, en waer gy wilt,

 

Sy is te vinden in de stilt'.

 

Gy meugt van lust en rust veel droomen,

630

Doch sult s' in 't aerdsche nooit bekomen,

 

Maer onlust in de plaets van lust,

 

En onrust in de plaets van rust.

 

 

 

Wat is 't dat iemant 's werelts spel lust?^633-640.

 

Daer al de wel-lust is een quel-lust;

635

De wel-stant wel-sant; al haer goet^635.

 

Gaend' op en af als ebb' en vloet:

 

Daer d'allergrootste prael haer quael heeft;

 

De scherts veel smerts tot haer onthael heeft;^+638.

 

De eer haer seer, 't beval sijn val;

640

Het soet sijn roet, ja al sijn gal.^640.

625, 626. 626. Deze regels roepen de figuur op van Thomas a Kempis, die immers graag zo wordt voorgesteld: In omnibus requiem quaesivi et nusquam inveni, nisi in angello cum libello. (overal heb ik rust gezocht, en ik heb ze slechts gevonden in een hoekje met een boekje). Deze tekst staat op een prent, waarop Thomas wordt voorgesteld in aanbidding; uitgave van de Imitatio door Rosweidus (1629). Bij Sluiter was er al een flauwe verwijzing naar deze spreuk: 69, 70. Ook Cats heeft de gedachte verwerkt in Sorghvliet I, Wercken II, blz. 287a:

Het is geen kleyn vermaack te sitten met een boeckje,
Ontrent een groene laan, of in een eensaam hoekje,

Te lesen eenig werck, dat ons de ziele sticht,

Of Godt een offer doen, met eenig soet gedicht.

633-640. Al 585-600 was rijk van taal, maar hier viert zijn virtuositeit zich geheel uit. Bijna ieder woord roept zijn echo op. Binnenrijmen en dubbelrijmen maken de klank weelderig vol. In heel BL komt overigens Sluiters lust aan liefst rijmende of allitererende woorden - meest synoniemen - tot uiting.

635. wel-sant: drijfzand.

+ Spr. 14. v. 13.

638. tot haer onthael heeft: tot beloning krijgt.

640. al: alles (zijn bitterheid heeft).

[p. 108]

 

Soo 't al, wat in de Steên behaelt wordt,^641-648.

 

Soo dier gekocht, soo suer betaelt wordt,

 

Wie isser, die niet, met vermaek,

 

Na 't vrye buiten-leven haek?^644.

645

Om liever daer sich te verquikken,

 

Dan soo elendelik te stikken,

 

Door bange lucht van 't Steedsch gedrang?^647.

 

Wie kiest geen vryheit voor bedwang?

 

 

 

De staet der allereerst' oprechtheit^+649.

650

Was buiten, in eenvoud'ge slechtheit,^650.

 

Daer Adam met sijn ribb' alleen^651-655.

 

Soo soet in 't paradijs ging treên.

 

Dat leven was het aengenaemste,

 

Vol rust en lust, en soo 't bequaemste^654.

655

Om best met Godt te zyn gemeên.

 

Maer Cains onrust bouwde steên.⁺

 

 

 

De wijse Vaders leefden immer

 

Meest buiten, niet in 't stadtsch getimmer.^658.

 

In hutten op het eensaem velt⁺

660

Was slechts haer wooning neêrgestelt.

641-648. Deze hele strofe vinden wij bij De Brune terug, Emblemata, blz. 272: Ghewisselick, zoo een hand-wijlighe eere zoo diere moet ghekocht, en zoo zuerlick betaelt werden; wie onder ons en zoude zich niet liever daer van verbannen, en met de oude wijze van de beste eeuwe, (De Brune bedoelt de legendarische gouden eeuw uit een ver verleden) zich begheven tot de zoete onnoozelheyd van een ackersch, of bouwersch leven, en alzoo een opene vryheyd genieten, dan zoo ellendelick te sticken, in de banghe lucht, van dat steedsch gedrang, daer't u alles zoo zeer teghen de borst is?

644. ?: wordt door Sl. vaker geplaatst voor de zin ten einde is. Aan het zinseinde (647) volgt nogmaals een vraagteken. Vgl. 1314, 1316.

647. bange lucht: onfrisse, benauwende lucht.

+ Gen. 2. 8. Etc.

649. staet: het domein; oprechtheid: rechtschapenheid.

650. eenvoud'ge slechtheid: argeloze eenvoud.

651-655. Hetzelfde argument ook in Den Binckhorst 1057-1064 en bij Cats in de aanvang van zijn Buyten-leven: Wercken, II, 289.

654. bequaemste: geschiktste.

+ Genes. 4. 14. 17.

658. getimmer: al wat gebouwd is, gebouwen. De oorspronkelijke betekenis van timmeren = bouwen i.h.a., komt in de Stb. voor en leeft nòg in het Nedersaksisch. Chr. Stapelkamp: Revius-studiën, blz. 116.

+ Heb. 11. 9. 10.

[p. 109]

 

Soo wierd van haer op't best, in tenten,^661.

 

De Stadt, op vaste fondamenten

 

Selfs door Godts meester-konst gebouwt,^663.

 

Verwacht en door 't geloov' aenschouwt.

 

 

665

Dit kon haer daegliks recht verklaren,^665.

 

Hoe dat s' alhier maer pelgrims waren;

 

Hoe m' hier geen vast verblijf en hadt,^+667.

 

Maer soeken moest d' aenstaende stadt.

 

Soo wierden allerbest haer oogen

670

Met vreugt na dat gebouw getogen,

 

Wiens laegste sold'ring blinkt en bernt^671.

 

Van Son en Maen en 't hel gesternt.

 

 

 

Godt selfs, omvleescht gaend' hier beneden,^+673.

 

Hield nooit soo veel van macht'ge steden.

675

Ging Nazareth en Bethlehem⁺

 

Godts Soon niet voor Jeruzalem?⁺

 

Moest niet de glans van syne werken⁺

 

In kleine stedekens uit-sperken?^+678.

 

Moest niet d' Olijf-berg of Woestijn⁺

680

Syn keurigste vertrek-plaets zijn?^680.

 

 

 

Indien hy in de Steên verkeerde,

 

't Was maer, op dat hy 't volk daer leerde,

 

En niet als of haer trotsch gebouw^+683.

 

Hem enigsins vermaken sou:

661. op 't best: in 't gunstigste geval, ten hoogste.

663. Selfs door Godts meester-konst: door het meesterschap van God zelf; grammaticaal moet selfs = zelf horen bij stad, volgens de bedoeling bij God.

665. recht: juist, ten volle.

+ Hebr. 13. v. 14.

667. m' hier: deze elisie schijnt te wijzen op zwakke foneemwaarde van de h. Zie hiervoor N. Tg., De Vooysnummer 1943, blz. 141-147 en N. Tg. 1953, blz. 78.

671. bernt: straalt, schittert = barnt.

+ I Tim. 3. v. 16.

673. omvleescht: Ook De Brune gebruikt dit volt. deelw. met betrekking tot Jezus: BW II, 150.

+ Mich. 5. 1.

+ Matth. 2. 23.

+ Ioan. 2. 11. en 4. 46.

+ Luc. 22. 39.

678. uit-sperken: vonken uitschieten (Niet in WNT).

+ Luc. 4. 42. en 5. 16.

680. keurigste vertrek-plaets: uitgelezenste toevluchtsoord.

+ Marc. 13. 1. 2. 3.

683. gebouw: niet in abstracte betekenis: het voortdurend bouwen, maar in een (in WNT niet genoemde) collectieve zin: gebouwen; rijmdwang. Vgl. ook de tekst van Marc. 13. 1. 2.

[p. 110]

685

Maer 't scheen sijn lust en rust te wesen,⁺

 

Selfs eer de Son noch was ver-resen,

 

En eer 't gewoel hem hadd' versnelt,^687.

 

Weer uit te gaen na 't open velt.

 

 

 

Soud' hy sijn Godtheits glans verklaren,

690

En sich verheerlikt openbaren,

 

't Moest niet zijn in 't gewoel der Steên,

 

Maer op een hooge berg alleen.

 

Daer blonk, als 't Son-licht, ons' Messias,⁺

 

En sprak met Moses en Elias;

695

Daer klonk Godts stem de wolken door,⁺

 

Als by de vloet Iordaen te voor.

 

 

 

Ik merk' ook, hoe 't sijn Ondertrouwde,^{+697, 698.}

 

Sijn Bruidt, wel meest met dorpen houde,⁺

 

En lust hebb', om, met hem verselt,

700

Te gaen in 't vry en eensaem velt.

 

De Bruid'gom wil op opn'er straten,

 

(Soo 't schijnt) sich niet omhelsen laten,

 

Noch met sijn Bruidt zijn soo gemeen,^703.

 

Als daer se by hem is alleen.

 

 

705

Sondt Godt sijn heil-bron ooit beneden,^705.

 

't Was selden in 't gedrang der Steden,

 

Maer in de vrije velden meest,⁺

 

Of daer m' in 't stil verhief sijn geest.⁺

 

Verwacht m' ook noch besoek van Eng'len,

710

Men moet niet veel op straet gaen heng'len,

 

Als op dat aerdsch geswier belust,

 

Godt soekt een ziel in hem gerust.^712.

+ Marc. 1. v. 35.

687. versnelt: verrast, overrompeld (in snelheid overtroffen: ingehaald). Zie Stapelkamp: Revius-studiën, blz. 41, 42.

+ Matth. 17. 1. Etc.

+ Matth. 3. 13. 17.

+ Hos. 2. 18.

697, 698. 698. 't.... met dorpen houde: de voorkeur aan dorpen geeft. De conjunctief in de 17^e eeuw vaker na werkwoorden van waarnemen.

+ Hoogl. 7. v. 11.

703. gemeen: vertrouwelijk, gemeenzaam.

705. heil-bron: de latere drukken hebben heil-boôn, wat aannemelijker voorkomt.

+ Luc. 2. 8. 9.

+ Dan. 9. en 10.

712. gerust: volt. deelw. van het thans verouderde ingressief-perspectieve w.w. rusten = komen te rusten, (m.n. de eeuwige rust ingaan; b.v. in den Heere gerust zijn).

[p. 111]

 

Wat souden wy soo boven maten

 

Ons' hert en oog verbijst'ren laten

715

Door glans van steên vol pracht en trots,

 

Die niet en zyn in d' oogen Godts?

 

't Is ydelheit en dert'le sotheit,

 

Kleinmoedigheit, of enkel botheit,

 

Niet op een plaets te mogen zyn

720

Om datse slecht van aensien schijn'.

 

 

 

Men siet ook noch, uit 't Stadtsche leven,^721-724.

 

De wijsste sich na 't lant begeven,

 

Dat, in syn afgaend' ouderdom,^723.

 

Syn leven tot gerustheit kom.

725

Daer vindt hy dan gelijk een haven,

 

Na al 't geduerig omme-draven,

 

En, na veel stormen, goede reê,

 

Op dat hy leev' en sterv' in vreê.^728.

 

 

 

Soo wie dan, in sijn jonge dagen,^729.

730

't Geluk heeft, om, van 't aerdsch ontslagen,

 

Straks tot het beste voort te gaen,^731.

 

Is hy'er niet veel beter aen?

 

't Kan niet gesegt zijn, noch beschreven,

 

Wat voordeel dat dit slag van leven

735

Geeft aen een yverig gemoet,⁺

 

Dat graeg het sijn', in stilheit, doet.

721-724. Dezelfde gedachte met voorbeelden, vnl. uit de klassieke oudheid, toegelicht bij Cats, Wercken II, 290-292 en Van Borsselen, vs. 1023 v.v.

723. Dat: opdat; afgaend' ouderdom: uitterende ouderdom, door verwisseling van subject wordt afgaan = in kracht afnemen, overgedragen op de ouderdom, die de persoon in kracht doet afnemen.

728. leev' en sterv': conjunctief. De aanvoegende wijs heeft in de oudere taal en ook nog in de 17^e eeuw een veel ruimere functie dan de tegenwoordige adhortatieve (die we bij Sl. vinden in 1043). De conjunctief, die meestal als een potentialis beschouwd kan worden, wordt in het algemeen gebruikt om een mogelijkheid of een onzekerheid uit te drukken (soms kunnen wij dit ook nog, vgl. zy 1280): b.v. 720, 1168, 1176, 1332, 1334, 1349, 1350, 1351, 428. Bij de laatste vijf zijn de eisen van het rijm wel doorslaggevend geweest. In 1495 is alleen het rijm als oorzaak van de conjunctief te geven. Na (op)dat in finale zinnen is de conj. regel: 724, 728, 1448, 1475, 1476. (Van Helten, § 187). Verdere aantekeningen over de conjunctief bij 744, 818, 899, 1001, 1040 en 1334.

729. Soo wie: alwie, het voorafgaande soo maakt het volgend woord algemeen.

731. Straks: aanstonds, onverwijld.

+ 1 Thess. 4. v. 11.

[p. 112]

 

Hoe soet is 't, 's avonds na den eten,^737-739.

 

Sich met een vry en bly geweten,

 

In d'ope lucht hier te vertreên!

740

Maer wat geschiedt dan in de Steên?

 

Men sit'er op de stoep slechts neder,

 

En siet'er swieren, heen en weder,

 

Soo veel geloop, gepronk, geprael,

 

Dat schier 't gesicht daer in verdwael.^744.

 

 

745

Men hoort rontom soo veel gedommel.^745.

 

Hier schiet musquet, daer raest de trommel.

 

Hier klapt men deur en vensters toe,

 

Daer roept men beid' uw ooren moê.

 

Wanneer g' eens wilt in 't stil alleen gaen,

750

Men laet u ongemoeit niet heen gaen.

 

Men noodt u binnen, tegen dank,^751.

 

Soo mist gy 't oogmerk van uw gank.

 

 

 

O! die, in schaduw van de boomen,

 

Soo vry, by stille water-stroomen,

755

Een avond-luchtjen halen mag,

 

Hoe soet vol-eindigt die den dag!

 

Hy slaept gerust, en quelt sich minder.

 

Syn aendacht vindt niet soo veel hinder,^758.

 

Als wel wanneer men 's avonds laet

760

Sich heeft verlustigt langs de straet.

737-739. Deze en de voorafgaande regels vertonen overeenkomst met Van Borsselen, 649-657:

S'avonts o wat een vreuchd! de coele lucht te scheppen
End wt het bange huys na t'open veld te reppen
Syn haestigen voetstap, om den geschickten loop
Des Hemels aen te sien end met der Sterren hoop
Wt s'aerdrijcks ydel sorch verdwaelt om hooch te stijgen
Sijn innerlicken geest, end alsoo te vercrijgen
Een yverigh gemoed, om na dees levens tijd (655)
Te naerderen sijn ziel in s'Hemels hooge crijt,
En daer door Gods Genaed' een eeuw'ge vreuchd t'oorboren.

Vgl. met name 649, 650 met BL 737-739; 653 met BL 730; 655 met BL 735.

744. verdwael: conjunctief. In consecutieve zinnen kon het gevolg worden voorgesteld als een mogelijkheid met de constructie van de conjunctief; ook: 858, 978, 979, 1015, 1016, 1386, 1388. Vgl. V. Helten, § 185.

745. gedommel: dof geraas, rumoer.

751. dank: wil, zin; ons tegen wil en dank is een tautologische verbinding.

758. aendacht: vrome overpeinzing, gebed.

[p. 113]

 

Maer, segt een, die sulks nooit bekende;^761.

 

Gy sitt schier als aen 's werelts ende,

 

En weet niet eens, in sulk een staet,^763.

 

Wat in de werelt omme gaet:

765

En daerom maekt hy syn gedachten,

 

Dat ik de werelt meer sou achten,

 

Soo 'k van haer slechts meer kennis hadt,

 

En niet soo verre van haer sat.

 

 

 

't Is waer, ik sitt' hier als verborgen,

770

Wanneer ik denk, wat, van den morgen

 

Tot aen den avond, al geswier

 

Is in de steden, meer dan hier.

 

Maer doch, ik kenn' genoeg de werelt,

 

Die soo bedrieglik is beperelt,

775

Dat s' heel en al in 't boose leit,⁺

 

En schoon genoeg voor oogen vleit.

 

 

 

De Werelt lacht in haer vertoog-lust^+777.

 

Van 's levens grootscheit, vleesch-lust, oog-lust,^778.778-783.

 

Drie elementen, daer de mensch

780

Tracht in te leven, na sijn wensch:

 

Dat 's d' aerde, daer se steeds in wroeten;

 

Het water, daer s' in swemmen moeten;

 

De lucht, daer d' aêm sich in verwijdt.

 

Het vierd' is 't vier van twist en nijdt.⁺

761. bekende: tot het inzicht kwam, begreep; liever: begrepen heeft.

763. staet: toestand, omstandigheden, levenswijze.

+ 1 Ioan. 5. v. 19.

+ 1 Io. 2. 16.

777. vertoog-lust: lust tot vertonen, uitstallen; een nieuwe samenstelling, evenals vleesch-lust en oog-lust (niet in WNT).

778. grootscheit: in de Stb. staat bij deze tekst de aantekening: trotsheyt.... eergierigheyt ofte hoovaerdigheyt.

778-783. De verzen zijn ontleend aan BW II, 55: ‘Vleesch-lust, oogh-lust, en grootsheyd des levens, zijn de dry elementen, daer in wy leven: dat is de aerde, daer in wy wroeten; het water, daer in wy zwemmen; en de lucht, die ons den adem gheeft.’ Bij Sl. is de volgorde der ondeugden niet die van De Brune (en de Bijbel), maar in de vergelijking (781-783) neemt hij wel de volgorde van De Brune over. Sl. breidt de beeldspraak uit. De wereld is uit vier elementen opgebouwd. Het vierde element, het vuur (vierde - vier!) staat in bondige woordspeling (tegelijk letterlijk en figuurlijk) tegenover het trio, maar is even elementair voor de wereldse mens, een ware hartstocht.

+ Luc. 12. 49. 51.

[p. 114]

785

Het is noch niet heel lang geleden,

 

Dat ik, door noot in d' eêlste Steden^786.

 

Een ruime tijt hield mijn verblijf:

 

Maer wat was daer mijn tijt-verdrijf?

 

Ik vondt'er doch niet aengenamer,

790

Dan dat ik stil bleef op mijn kamer,

 

En sloot mijn vensters dichtjens toe,^791.

 

En deed' het gheen ik hier ook doe.

 

 

 

Wat kon my doe 't gewoel der straten

 

En 't leven van de Stadt doch baten?

795

Mits ik het alsins socht t'ontvliên,

 

En moede was van sulks te sien.

 

Mijn hooft moest malen van al 't pralen.

 

Wanneer ik 't hert eens op wou halen,

 

Soo moest ik, uit 't geswerm der stadt,

800

Verkiesen 't stilste wandel-padt.

 

 

 

Dan voeld' ik ook een swerm te trekken^{801, 802.}

 

Van 't hert, en 't vry gemoet te strekken

 

Na hooger dingen, dan al 't gheen

 

De Werelt soekt in trotsche Steên.

805

Dan sprak ik tot mijn ziel; Verlust u,

 

En tot mijn moede sinnen; Rust u,^806.

 

Sweeft in uw eigen element,

 

En leeft eens als gy zijt gewent.

 

 

 

Wie 's werelts masker af kan trekken,^809.

810

Sal haest met al haer schoonheit gekken;^810.

 

s' Is als een vuile Jesabel;⁺

 

Met valsch blankketsel blinkt haer vel.

786. door noot: bij de inval der Munstersen in 1665. Zie biografie blz. 58.

791. dichtjens: nogal dicht; ironisch voor: heel erg dicht.

801, 802. 802. een swerm te trekken etc.: accusativus cum infinitivo. Een dergelijke constructie in een zeer verwante zin, 57.

806. Rust u: het verouderde wederkerende werkwoord: rust houden, uitrusten.

809. 's werelts masker af trekken: een zeer algemene beeldspraak in die tijd; vgl. Het Masker van de Wereldt afgetrocken door A. Poirters S.J. Ook in de beeldende kunst stereotiep.

810. haest: spoedig.

+ 2 Kon. 9. v. 30.

[p. 115]

 

Sy lonkt, en lokt, en jokt begeerlik,

 

Maer kroont en loont op 't lest te deerlik

815

Dien, die, gelijk haer trouwe vriendt,⁺

 

Haer heeft ge-eert, geviert, gedient.

 

 

 

't Is 's werelts aert, dat sy de schelle^817-824.

 

En schorss' van alles schoon voor-stelle^818.

 

Met schitter-glans; maer 't vuile merg,

820

Onsichtbaer voor ons' oog, verberg.

 

Sy toont de vleeschlike genuchten;

 

Maer bergt het pijnlik quijnlik suchten,^822.

 

Dat, door de spade rouw, in 't hert^823.

 

Te jammerlik veroorsaekt wert.

 

 

825

Daer is by grote rijke lieden,

 

Die, hoog in staet, veel volks gebieden,^826.

 

Een heim'lijk suchten en geklag,

 

Dat elk niet sien of hooren mag.

 

't Schijnt heerlik, als men haer geprael siet;

830

Maer niemant isser, die haer quael siet,^830.

 

Om dat de glimp van overvloet^831.

 

Die voor ons' oog bedekt en hoedt.

+ Iac. 4. v. 4.

817-824. De gehele strofe is ontleend aan De Brune, Emblemata, blz. 207: Dit is den aerd des weerelds, de schorsse en de schelle van alle dinghen, met een schetterighe luyster, voor te doen, op dat wy ons daer aen vergapende, het mergh en het pits buyten onze zorghe ende begheerte, verschuyven zouden. Zy vertoont en verweckt de lieffelicke smaeck van de vleeschelike aen-ritsels; maer verberght ons het pynelick en eeuwigh zuchten, dat deur de spade rouwe, veroorzaeckt wert.

818. voor-stelle: conjunctief. In onderwerpszinnen met een voorlopig onderwerp 't Is... komt meestal de indicatief voor, maar soms de conjunctief (vgl. Overdiep, § 44). Misschien moeten we hier een flauwe potentialis in zoeken, maar waarschijnlijk heeft het rijm hier de aanvoegende wijs, die toch niet altijd een duidelijke functie heeft, opgeroepen.

822. quijnlik: droevig (niet in WNT). Ter verkrijging van een rijmende variatie maakt Sl. met genoegen een neologisme, zoals zijn voorbeeld De Brune zo graag doet.

823. de spade rouw: laat berouw; de vorm van De Brune is in latere drukken van BL vervormd tot het spa berouw, via BL 1680 met het spade rouw.

826. staet: aanzien.

830. quael: ellende, ongeluk.

831. glimp: bedrieglijke glans.

[p. 116]

 

d' Aensienlikst' houdt in sich verborgen

 

Veel leet, bekommernis en sorgen:

835

En onder 't uiterlijk geluk

 

Schuilt menigmael inwendig druk;^836.

 

't Welk dies te meer hem valt beswaerlik,

 

Om dat hy niet mag openbaerlik

 

Elendig zyn, als slechte liên,

840

Die sich het-selve niet ontsien.^840.

 

 

 

Seer cierlik zijn wel groote Steden,

 

Om wand'lend' eens daer door te treden,

 

Maer onbewroegt, vernoegt, en rein,^843.

 

Aldaer te woonen dat 's geen klein.^844.

845

Hoe menig mensch, die 't buiten-leven

 

Ging, onbesuist, voor 't Steedsche geven,

 

Heeft sulks betreurt, wanneer hy dacht,

 

Wat lust en rust hem 't eerste bragt?

 

 

 

De Werelt, met al haer bedrijven,^849-862.

850

Gaet om, en staet op losse schijven,^850.

 

En swaeit en draeit geweldig krom:

 

Wie vraegt my dan; Wat gaet daer om?

 

'k Sie, dat de trein van 's menschen saken,^853.

 

Waer in hy hier sich gaet vermaken,

855

Met recht gestadig wordt geseit,

 

Slechts in haer ongestadigheit.

836. druk: verdriet, leed.

840. sich het-selve niet ontsien: zich daarvoor niet generen; (deze constructie - met pronominaal object - is niet vermeld in WNT).

843. onbewroegt: onberispelijk (niet beschuldigd).

844. geen klein: litotes: geen kleinigheid, een zware opgave; klein hier onz. zelfst. naamw.

849-862. We vinden deze regels terug in BW I, 367: ‘De menschelicke dingen hier om leegh en hebben niet onbeweeghlicks, als haer eyghen beweeghlickheyt. 't Staet al op schroeven en losse schijven, wat-er in de weereld om-gaet..... Door kraght van wenschen het toe-komende, verliezen wy 't plaisier van 't tegenwoordige. All' onze begeerten zijn van wind geweven, die 's morgens oost, en des avons west waeyt.’ BW I, 369, 370 heeft in het hoofdstukje Ongheduyrigheyd: ‘Daer en is by hun gheen ruste als in de onruste, gheen stadigheyd, als in de ongestadigheyd.’

850. Gaet om: gaat rond, draait; in 852: gebeurt; schijven: wielen (mogelijk met bijgedachte aan geldstukken).

853. trein: gang.

[p. 117]

 

In onrust soekt de mensch daer ruste,^857.

 

Soo dat nu dit, dan dat, hem luste.^858.

 

Al sijn begeerten zijn, op 't best,

860

Maer wint, die nu waeit Oost, dan West.

 

Door kragt van wenschen na 't aenstaende^861.

 

Is tegenwoord'ge vreugt vast gaende.^862.

 

Soo dat m'er met veel wroegen hijgt,

 

Maer nooit een vast genoegen krijgt.^864.

 

 

865

Wat is 't genoegen onbestendig,

 

Wanneer men 't soeken moet uitwendig?

 

Dewijl het doch niet kan geschien,⁺

 

Dat d' oog verzadigt wert van sien.

 

Vermaekt u, om, in allen wijken,

870

Veel kost'liks door en door te kijken,

 

Gy blijft weer op wat nieuws belust,

 

In plaets van wel vernoegde rust.^872.

 

 

 

Eer 't aerdsch vermaek noch wordt genoten,

 

Kan 't wonder syn waerdy vergrooten;

875

Maer, als men 't heeft een wijl gehadt,

 

Soo wordt men 't haest weer moed' en sat.^{876.876, 878.}

 

Dus siet men elk sich selfs bedriegen,

 

En haest van 't een op 't ander vliegen,

 

Gelijk een bye, die, rondom,^879.

880

Haest swerft van d' een op d' ander blom.^880.

857. ruste: met de oude sluitklank van het woord; deze archaïsche e is bij Sl. vooral in het rijm aanwezig b.v. mensche 1385; keuse - neuse 1381, 1382; vyandinne - spinne 601, 602; persone 106; eere 1146; buiten 't rijm weinig b.v. mensche 115; bye 879; d' ooge 1184; beurse 1242; ziele 1238, 1242 en passim. In de Stb. zijn de vormen met -e frequenter.

858. luste: conj. praes.

861. wenschen na: de constructie van wensen met het voorzetsel na (= naar) komt zelden voor. Echter ook bij Revius. Stapelkamp: Revius-studiën, blz. 33. De Brune heeft de gewone objectsconstructie.

862. vast gaende: alreeds aan 't voorbijgaan.

864. vast: bestendig.

+ Pred. 1. v. 8.

872. In plaets etc.: versta: op wel vernoegde rust.

876. moed': in de Stb. komen nog veel adj. voor met de oorspronkelijke onverbogen vorm op -e. Bij Sl. zeer sporadisch. De hier geapocopeerde vorm zal wel dienen ter vermijding van een hiaat; nieuwe 882 is duidelijk gebruikt om het metrum.

876, 878. haest: aanstonds, spoedig; idem 880, 883, 884.

879. rondom: overal in 't rond.

880. op: BL 1680, 1698, 1716 hebben of; de juiste vorm op staat in BL 1717, 1778.

[p. 118]

 

Al wat verandering kan geven,

 

Schijnt eerst gelijk een nieuwe leven;

 

Doch 't nieuwtjen isser haest weer af.

 

Al wat soo lief scheen, wordt haest laf.^884.

885

Maer kont gy waerlik u vermaken,^885.

 

Niet in veranderlijke saken,

 

Maer in een goet, dat nooit verkeert,

 

Soo hebt gy wat u hert begeert.⁺

 

 

 

Soo wie 't vernoegen heeft van binnen,^889.

890

En niet door d' uiterlijke sinnen,

 

Dien blijft, hy zy dan waer hy zy,

 

Het voorwerp syns genoegens by.

 

'k Beschouw den hemel nooit van ond'ren,^893-896.

 

Of moet op 't hoogste my verwond'ren,

895

Dat iemant, om een yd'le leur,^895.

 

In d' aerdsche woon-plaets soekt veel keur.^896.

 

 

 

Wy hebben, onder alle steden,⁺

 

Geen vaste stadt alhier beneden,

 

Waer in men syn verblijf-plaets stell'.^899.

900

Al wat hier schijnt, verdwijnt te snel.⁺

 

Maer moedig moeten w' ons verkloeken,^901.

 

Om steeds d' aenstaande stadt te soeken,⁺

 

Die boven alle trotsche steên,

 

Beklijft en eenig blijft alleen.^904.

884. laf: flauw, slap.

885. kont: kunt.

+ Psal. 37. v. 4.

889. Soo wie: alwie.

893-896. Vgl. dezelfde gedachte bij Cats, Wercken II, 306 b:

Een die den hemel siet, kan hy de werelt achten?

Hoe dwaas, hoe aartsch gesint, hoe dul is ook de mensch,

Die hier beneden stelt sijn lust en hertenwensch!

895. leur: lor, prul.

896. soekt veel keur: zoveel voorkeur heeft voor.

+ Heb. 13. v. 14.

899. stell': de met een negatief of onbepaald antecedent verbonden relatieve zin kan men zich voorstellen als een potentieel begrip uitdrukkende. Ook 468, 500, 1251, 1252, 1367, 1423. Vgl. V. Helten, § 182.

+ 1. Cor. 7. 31.

901. ons verkloeken: ons inspannen.

+ Heb. 13. v. 14.

904. Beklijft: standhoudt; eenig: zonder weerga.

[p. 119]

905

Wat sal hy 't uiterlijk veel achten,

 

Die dag by dag moet leeren trachten

 

Na 't gheen hier boven is, en niet⁺

 

Na 't gheen men hier op d' aerde siet?

 

Die 't wereltsch aensien niet kan missen,^909.

910

Wat sal men anders van hem gissen,

 

Dan dat hy 't noch te seer bemint,

 

En meer dan 't hemelsche versint?^912.

 

 

 

De ziel-oog van een yv'rig Christen^913-916.

 

Dringt, dwars door 's werelts nevel-misten,

915

Ons steeds omcing'lend' om en om,

 

Tot 's hemels binnenst heiligdom.

 

Dan achtse maer voor beuselingen

 

Dees' ondermaensche fijmelingen,^918.

 

Daer sich de werelt aen vergaept,^{919, 920.}

920

En soo veel yd'le vreugt uit raept.

 

 

 

Gelijk de fiere Sonne-stralen

 

Wel op den aerdboôm neder dalen,

 

Maer blijven daer ter plaets nochtans,

 

Daer d'oorsprong is van dese glans;

925

Alsoo de ziel, van Godt gegeven,⁺

 

Om voor een tijt alhier te leven,

 

Toont wonderlik de kragt haers aerts,

 

En heeft haer opsigt hemelwaerts.^928.

+ Col. 3. 1. 2.

909. aensien: uiterlijk.

912. versint: zijn zinnen zet op.

913-916. Naar BW II, 95: Al treden zijn voeten hier op aerde, zijn ziele wandelt buyten 't ghezichte van de ooghe, ziende dwars door de wolcken, waer mede, hier elck, om-nevelt is, en dringhende, tot in het binnenste heylighdom des hemels.

918. fijmelingen: beuzelingen; 918, 919, een directe verwijzing naar BW II, 88: zonder ons aen deze onder-maensche fijmelingen eenighsins te vergapen.

919, 920. Daer.... aen, En .... uit: Daer is aangrijpingspunt voor twee verschillende adverbia. Het is een overspannen samentrekking, die echter vooral bij de relatieve aansluiting frequent was.

+ Pred. 12. v. 7.

928. heeft haer opsigt: houdt haar aandacht gericht.

[p. 120]

 

Een mensch, die noch, in allen hoeken,

930

Sijn wellust hier beneên wil soeken,

 

Die kan noch wijs zijn noch vernoegt,

 

Hoe dat hy 't immer schikt of voegt.

 

Een klein misnoegen kan hem quellen,

 

En haest ontstelen of ontstellen

935

Al d' ingebeeldde lust en rust.

 

De Werelt krabbelt daerse kust.^936.

 

 

 

Haer dulle schijn-vreugt (soo wy weten)^937-944.937

 

Kan heel bequaemlik kortswijl heeten,^938.

 

Om datse duert een korte wijl,

940

En is gedaen in aller ijl.

 

Geneugt, en weelde, zyn verscheiden:

 

Siet, dat gy d' eerste kiest van beiden.

 

Een Christen weet geen ware vreugt,

 

Dan daer men sich in Godt verheugt.^+944.

 

 

945

Gy denkt; dus eensaem is niet lieflik,^945-948.

 

Maer veel geselschap is gerieflik;

 

Dat heeft men in de stadt ter hant,

 

En na sijn keur soo niet op 't lant.

936. daerse: terwijl ze; locale èn conditionele functie van daer is niet uitgesloten.

937-944. Deze strofe heeft Sl. niet letterlijk van De Brune overgenomen, maar er is wel een grote overeenkomst in de gedachte:
Hebt hier al de vreughd des weerelts, en die op-getrocken in haeren hooghsten toon, ghy zult bevinden, t'eynde rekeninghe, dat zy niet anders als een korte ydelheyd en is. Het is on-mogelick, daer God niet en is dat daer ware blijdschap zij. Emblemata, blz. 80. Ook bij Cats is een zeer verwante gedachte, Wercken II, 307a:

Daar is geen herten-lust, als daar men Godt geniet.

Al wat het vleesch bedenkt, en zijn maar losse kueren,
Geneugte buyten Godt en kan niet lange dueren.

Al schijnt de werelt schoon, des echter niet te min,

Het eynde van de lust dat heeft een adder in.

937 dulle: dolle, dwaze.

938. bequaemlik: geschikt, gepast, zonder bezwaar; kortswijl: scherts; het korten van de tijd. In 939 geeft Sl. de verdraaide etymologie van: zelf kort van duur. De oudere vorm kortwijl was voor Sluiter geschikter, maar hem mogelijk onbekend. Vanaf het begin van de 17^e eeuw is de vorm met s (o.i.v. Hgd. Kurzweil) de oudere gaan verdringen.

+ Ies. 61. v. 10.

944. Dan: ontbreekt in BL 1680; in latere drukken niet Dan maar Als.

945-948. De opwerping die hier tegen Sl. gemaakt wordt, heeft hij bij Westerbaen kunnen lezen:

Wat heeft nu Ockenburgh dat u dien droeven tijd (nl. de winter)
Daer buyten op het land in eensaemheyd verslijt?
Kom by ons in den Haegh, en leven bij de menschen.

Ockenburgh, blz. 166. Westerbaen antwoordde dat honderden voor hem klaar staan, zonder zijn rust te verstoren: het puik der volken (waarna hij zijn hele bibliotheek uitstalt); die leesmogelijkheid haalt Sl. verderop aan als verdediging van zijn eenzaamheid 1089-1104. Westerbaens antwoord (blz. 167), dat hij graag eenzaam is, maar ook veel bezoek krijgt, soms meer dan hem lief is, is te vergelijken met 1049-1056 bij Sluiter.

[p. 121]

 

Maer meent gy, dat men groot geluk heeft,

950

Wanneer men 't dag by dag soo druk heeft,

 

Verslaeft aen 't een besoek op 't aêr?

 

Is 't heiligst veiligst leven daer?^952.

 

 

 

Hoe veel geselschap veel verleidde,^953-960.

 

Wist hy seer wel, die eertijts seide;

955

Soo 'k onder menschen veel verkeer',

 

Ik keer altijt een min-mensch weer.

 

Men komt heel selden by malkander,

 

Of d' eene mensch wrijft af van d' ander

 

Een schelfer van syn menschlikheit;

960

O! waer 't ook van syn vleeschlikheit!

 

 

 

Hoe haest verderven quade reden^{+961, 963.}

 

En dwaes geklap daer goede zeden!

 

Hoe haest wordt iet ontroert van 't gheen^963.

 

Men wel geregelt hadd' door reên!^964.

952. veiligst: onbezorgdst; heilig veilig is een vaste verbinding bij Spiegel: in zalige rust. (Hertspieghel: heiligh vailigh: III, 270, 317, 318; VII, 490 (de laatste regel van het gedicht); Lieden op 't Vader ons, str. 53, 61.).

953-960. Deze strofe met de gedachte (953-956) uit Seneca, Epist. VII of Im. I, 20, blz. 48, die ook door Cats, Wercken, II, 308a bewerkt is, heeft Sl. in zijn geheel aan De Brune ontleend, BW I, 396:
‘Hy weest zeer wel, wat de mensche was, die eertijds zeyde; zoo menighmael, als ick onder de menschen gheweest ben, zoo ben ick een min-mensch wederom-gekomen. 't Schijnt, dat de menschen malkanderen niet raecken konnen, of zy wrijven haer een schelfer van hare menschelickheyd af; 't ware goed van hare vleesschelickheyd’. Even verder: ‘Weest maer ergens de vyf of seste aen een kleyn tafelken, en weegh uw ziele, als ghy t'huys komt; 't is wonder, zoo ghy niet en bevindt, dat-ze vijf of zes azen lichter is’. Vgl. 977 v.v.

+ 1. Cor. 15. v. 33.

961, 963. haest: snel.

963. ontroert: in de war gebracht.

964. reên: wijsheid. reden (= rede) komt in 961 voor als gesprek, in 964 als verstand en in alred' 965 moet het zeker doorwerken naast de betekenis reeds in een vaag heel redelijk. De echowerking quade reden - quaed', alred' is ook niet toevallig: echt Sluiteriaans.

[p. 122]

965

Het quaed', alred' uit 't hert verdreven,^965.

 

Sal plots'lik ons op 't nieuw aen kleven.

 

Men komt'er selden soo van daen,

 

Gelijk m'er was na toe gegaen.

 

 

 

Licht doet'er dit of dat ons wanken.

970

Het gaet met ons als met de kranken,

 

Die haest weer uitgaen na de straet,^971.

 

't Gheen oorsaek geeft tot grooter quaet.

 

Want onse zielen, die veel dagen

 

In doodelijke siekte lagen,

975

Zijn al te swak, en onbequaem,^975.

 

Om veel te zijn in 's werels aêm.

 

 

 

Weest ergens maer de vierd' of derde,^977-988.

 

Daer niet uw ziel besmet en werde,

 

Of onvernoegt blijv' uw ghewis,^979.

980

Indien 't geselschap wereltsch is.

 

In 't still' alleen te zijn geseten,

 

Heeft selden my daer na gespeten;

 

Maer dikwils wierd' ik op my gram,

 

Na dat ik uit geselschap quam.

 

 

985

Men gaet sich by de menschen voegen,

 

Wel met een ingebeeldt genoegen,

 

Maer 't tegendeel bevint men juist,

 

Als ieder weer na 't sijn verhuist.

965. alred': zoals Huygens bij elisie of apocope van e, met gebruik van de apostrof, de nu in feite gesloten lettergreep niet aanduidt door verdubbeling van de klinker, schrijft ook Sl. gras'ge 298, vred' 15; maar ook daeg'raet 321, vreed' 625, moog'likheit 280.

971. haest: (te) spoedig, vlug.

975. onbequaem: ongeschikt.

977-988. Vergelijk hiermee de gedachten uit Im. I, 10, blz. 20: Van te schouwen de overtolligheyt der woorden. Ick wilde wel meer geswegen / ende onder de menschen noyt geweest te hebben: maer waerom spreken / ende jocken wy soo garen met den anderen / daer wy nochtans selden sonder de conscientie besmet te hebben komen te swijgen? daerom spreken wy soo garen / om dat wy door t' samen-spreken van den anderen vertroost willen zijn / .... Maer eylacen / dickmaels ydelyck ende te vergeefs.
Voor 977-980 is ook BW I, 70 interessant: Gheen zoo stercke ziele, die niet eenighsins, door quaed ghezelschap besmeurt en begrimmelt wert.

979. onvernoegt: onvoldaan, ontevreden; de ontkenning niet uit 978 werkt door. In BL 1680 en de latere drukken staat onbewroegt.

[p. 123]

 

Men siet het al te licht geschieden,

990

Hoe seer men 't somtijts meent te vlieden,

 

Dat iemant by de vrolikheit

 

Te veel of weinig doet of seit.

 

 

 

Hoe licht verklaptmen sich ten quaêsten^{993.993, 994, 1005.}

 

Tot nadeel van sijn even-naesten!

995

Waer hoort men immer veel gepraet,^{995, 996.}

 

Daer d' een of d' aêr geen hairtje laet?^996.

 

Elk soekt uit ander luiden falen

 

Een glimpkroon voor sich selfs te halen.^998.

 

'k Segg', dat hy als een Engel leeft,

1000

Die hier van niet een angel heeft.

 

 

 

Indien 't geselschap ons verblije,^1001.

 

De bitsche Nijdt, de jalousije,

 

De gulsigheit, onkuische min,

 

En hoogmoet, nemen 't hert haest in.

1005

Veel soeter is 't in 't stil te schuilen,

 

Dan dat men met de wolven huilen,^{1006, 1007.}

 

En met de honden bassen moet,

 

Gelijk men licht uit swakheit doet.

993. verklaptmen sich: verpraat men zich, praat men zijn mond voorbij; ten quaêsten: alleronaangenaamst; het is een der weinige gevallen van syncope van t, omwille van het rijm. Idem 517. Sl. doet dit niet gauw, blijkens het onvolmaakte rijm: haest - geplaetst 315, 316.

993, 994, 1005. Vergelijk Im. I, 20, blz. 48 (vervolg aant. 953-956): 't Is gemackelijcker / ganschlijck te swijgen / als in woorden de mate niet buyten te gaen. 't Is gemackelijcker t'huys te schuylen / als op straet / hem selven ten genoege te konnen bewaren.

995, 996. Vgl. BW I, 396:

Die met menschen wilt verkeeren,
Laet-er telckens van zijn veren.

996. geen hairtje laet: niets van zijn goede naam moet inboeten. Een vaste uitdrukking; ook bij Cats: geen hayr en moeten laten, in Sinne- en Minne-beelden, Wercken I, 57a.

998. glimpkroon: valse kroon, kroon der ijdelheid; glimp: bedrieglijke schijn.

1001. verblije: als in conditionele zinnen de voorwaarde onwaarschijnlijk, mogelijk of niet volstrekt zeker is, wordt de potentiële conjunctief gebruikt. Ook: 1090, 1112; tevens temporeel in 1150. Vgl. Van Helten, § 183.

1006, 1007. Sluiter heeft van het spreekwoord: huilen met de wolven, waarmee men in 't bos is, dat ook voorkomt als: huilen met de honden etc., een aardige variatie gegeven. We vinden het spreekwoord ook bij De Brune: Ziel-gherechten, blz. 146, 147:

Die met de honden wel kan huylen,

En met het kussen werpen buylen,

Die lieghen kan, en 'tfeyt verzaecken,

Die zal best door de wereld raecken.

Men durft wel zegghen /

Die niet kan veynzen voor de lien,

Die kan niet heerschen of ghebien.

De hier uitgedrukte gedachte is ook bij Sluiter aanwezig: 1197 v.v.

[p. 124]

 

Indien ik moet de vreugt ontbeeren,

1010

Die komt uit 't dageliksch verkeeren,

 

'k Ontbeer' het leet ook, dat daer uit

 

Soo onvoorsiens gemeenlik spruit.

 

Ik acht geen vrolike gesellen,

 

Wanneer 't ghewete sich moet quellen,

1015

Soo datter iet van binnen woel,

 

En 't hert in 't lagchen smert gevoel.⁺

 

 

 

't Is al te slecht en slaefsch met eenen,^1017.

 

Sijn vreugt te moeten gaen ontleenen

 

Van and'ren; maer een dapper man^{1019, 1020.}

1020

Is 't, die sich selfs vermaken kan.

 

Hy hoeft 't vermaek niet verr' te soeken,^{1021, 1022.}

 

Die 't vinden kan in wijse boeken;

 

Dien 't hert, door 't goê ghewiss' verheugt,⁺

 

Verschaft een stadig feest vol vreugt.

 

 

1025

't Is waer, men moet by menschen leven,

 

Doch 't moet geen hindernisse geven,

 

Maer eer en meer behulp, in 't werk,

 

Dat elk heeft tot sijn oogemerk.

+ Spr. 14. v. 13.

1017. slecht: onnozel, dom.

1019, 1020. een dapper man....vermaken kan: een zin die sterk spreekwoordelijk aandoet; er zijn vele spreekwoorden in deze vorm: Het is een .... man, die .... kan. Zie P.J. Harrebomée, Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal, II, 59.

1021, 1022. Vgl. de gedachte bij Westerbaen, die het beziet uit 't oogpunt van tijdsgebrek, wat Sl. even verder zal doen 1081 v.v.

Hoe schaers valt hem den tijd die in der Wysen boecken
Der dingen wetenschap wil by den avond soecken!

Ockenburgh, blz. 169.

+ Spr. 15. v. 15.

[p. 125]

 

Wilt met de menschen soo verkeren,

1030

Dat s' uw beroep niet mogen deeren,^1030.

 

Maer daer in tot bevord'ring zijn.

 

Geselschap-soet zijn baert veel pijn.

 

 

 

't Gaet wel, wanneer men, na sijn wenschen,

 

Is vry van d' overlast der menschen,⁺

1035

En dat ons niemant licht belet^1035.

 

Van 't gheen waer toe wy zijn geset.

 

't Gaet wel, wanneer men, met goê wille,

 

Soo lang het sijne doet in 't stille,

 

Tot dat beroep en nood alsdan

1040

Ons roep' en nood', en hael daer van.^1040.

 

 

 

Vermits de boog, door 't self bedrijven,^{1041, 1042.1041.}

 

Niet altijt wil gespannen blijven,

 

Soo maek' men staet in sijn gemoet,^1043.

 

Om uit te spannen, als men moet.^1044.

1045

D' uitspanning sal van selfs wel komen.

 

Daer is in 't minst niet voor te schromen.

 

Men krijgt altijt genoeg besoek,

 

Al sit men achter in een hoek.^1048.

 

 

 

'k Ben van geselschap niet afkeerig,

1050

Maer ook daer na niet soo begerig,

 

Dat ik het, sonder leet of rouw,

 

Somwijlen niet ontbeeren sou.

1030. mogen: kunnen.

+ Psal. 119. v. 134.

1035. dat: wanneer. Bij coördinatie kan dat andere voegwoorden vervangen.

1040. roep' en nood': in temporele bijzinnen komt geregeld de conjunctief voor. Ook: 356, 1150 (tevens conditioneel), 1328. Vgl. V. Helten, § 190.

1041, 1042. De boog kan niet altijd gespannen zijn.

1041. door 't self bedrijven: bedrijven in de reeds destijds ongewone betekenis van regeren, besturen: door zichzelf te besturen, volgens zijn eigen richtlijn.

1043. staet: gunstige gesteldheid.

1044. uit te: de tekst heeft uit re.

1048. hoek: afgelegen, vergeten plekje.

[p. 126]

 

'k Ben geerne vriendlijk en gemeensaem,

 

Maer geern' ook by my selfs weer eensaem.

1055

Het is een ongelukkig man,

 

Die niet van beiden wesen kan.

 

 

 

Wie na 't geselschap en 't gesnater

 

Steeds jankt, gelijk een visch na 't water,^1058.

 

En buiten dat geen soetheit kent,

1060

Als swevend' uit sijn element,

 

Die altijt, buiten eige deuren,

 

Sijn vreugt moet elders na gaen speuren,

 

En by sich selfs niet is te huis,

 

Die heeft een ongevoelijk kruis.^1064.

 

 

1065

Die by 't geselschap zijn op 't kluchtigst,

 

En by de vrolikheit uitruchtigst,^1066.

 

Zijn by haer selfs wel meest ontstelt,

 

En met de swarte gal gequelt.^1068.

 

'k Vermaek my matig by de menschen:

1070

Maer 't gaet niet minder na mijn wenschen,

 

Wanneer ik in mijn eige geest

 

Aen-rechten mag een vreugden-feest.

 

 

 

Soo 'k, besig met mijn eige dingen,

 

Het hert mag uitten treuren singen,^1074.

1075

Gy weet niet hoe 'k my dan verbly',

 

Al isser schoon geen mensche by.^1076.

1058. jankt, gelijk een visch na 't water: eigenaardige ontsporing van de beeldspraak.

1064. ongevoelijk: ongenadig, onmeedogend.

1066. uitruchtigst: mogelijk een drukfout voor luitruchtigst (BL 1717, 1778) hoewel ook BL 1680, 1698 en 1716 deze vorm hebben. WNT geeft dit woord niet onder de samenstellingen met ruchtig. In het Mnl. komt het echter wel voor in de betekenissen: befaamd, vermaard, berucht, die hier echter niet voor de hand liggend zijn.

1068. met de swarte gal gequelt: melancholiek, droefgeestig, zwaarmoedig, knorrig.

1074. uitten treuren: niet de gewone betekenis van ons uitentreuren: zonder ophouden, onverpoosd, maar: uit de treurigheid; het hart door te zingen de droefheid doen vergeten.

1076. schoon: versterking bij al; al is er ook. (vgl. ofschoon).

[p. 127]

 

Wie om te gaen weet met papieren,

 

Wat hoeft die hier en daer te swieren.

 

Of aen te halen sulke maets,

1080

Die hem meer hinders doen dan baets?

 

 

 

Wie sulk een volkje wil believen,

 

Krijgt menigmael sijn huis vol dieven,

 

'k Meen stoute dieven van de tijdt,

 

Die uitgekocht moet zijn met vlijt.⁺

1085

Schuwt alle dieven, maer besonder

 

Een tijt-dief, want hy schaedt te wonder,^1086.

 

Die 't gheen hy neemt, u nooit als-dan,^1087.

 

Al wild' hy schoon, weêr-geven kan.

 

 

 

Doch, soo men d' omgank met veel wijse,^1089.

1090

Geleerd' en hoog-ge-eerde, prijse;

 

Die meest beroemt zijn en vermaert,

 

Zijn op mijn kamer t' saem vergaert:

 

Ja selfs ook van de voorig' eeuwen,

 

Die soetjens, sonder veel te schreeuwen,

1095

Verhand'len allerhande stof.

 

Elk spreekt bedagtsaem en met lof.^1096.

 

 

 

Nooit gaet sich een van dees' ontsteken.^1097.

 

Men mag se nacht en dag aen-spreken,

 

Daer wordt by haer geen tijt verspilt,^1099.

1100

Indienge selfs opmerken wilt.^1100.

+ Eph. 5. v. 16.

1086. te wonder: al te zeer.

1087. als-dan: in de toekomst; dit woord moet hier dunkt mij, als opvulsel van de regel worden beschouwd.

1089. omgank: de uitspraak met een aan het slot van de syllabe verscherpte explosieve g is in de 17^e eeuw een zeer verbreid verschijnsel geweest (bijv. bij Vondel en in de Stb.). Aan het woordeinde wordt deze klank o.m. nog gesproken in het Gelders-Overijsels en in het Westvlaams. Geen wonder dat Sl. deze klank gebruikt: 1101, 74, 95, 456, 752, 1310, 1339. Ook de spelling ng komt voor: 409, 647, 648, 1038, 1435, 1436. Wat de klankwaarde van deze ng voor Sl. was, is hiermee niet bepaald.

1096. met lof: op lofwaardige wijze.

1097. sich ontsteken: zich verbergen, zich achterbaks houden. Vgl. verstek laten gaan.

1099. haer: de objectsvorm van de 3^e pers. plur. heeft in de 17^e eeuw voor elk geslacht haer (huer).

1100. opmerken: opletten.

[p. 128]

 

Dees' ommegank geschiedt vrypost'lijk,

 

En dees' gemeenschap valt niet kost'lijk:^1102.

 

Sy willen altijt by ons zijn,

 

En proeven nooit ons' broot of wijn.

 

 

1105

U dunkt; Men wordt ge-eert in Steden;

 

Daer wordt uw roem en deugt beleden,

 

En als op 't schouw-toonneel gestelt,

 

Soo dat m'er over-al van meldt.

 

Maer 't gaet wel dikwijls recht daer tegen:

1110

En ook wat isser aen gelegen,

 

Of juist het ongestadig volk

 

Niet over-al uw lof vertolk?

 

 

 

Die nooit iet lofflijks doen en mogen,^{1113.1113, 1114.1113-1120.}

 

Of 't moet juist zijn, in aller oogen,

1115

Dat smaekt wat na 't vermomde grijn,^1115.

 

En heeft een yd'le faem-suchts schijn.

 

De ware Deugt is, daerentegen,

 

Om oog-getuigen niet verlegen:

 

De schouwburg haerer werken is

1120

Haer eigen onbewroegt ghewiss'.^1120.

1102. valt niet kost'lijk: is niet duur; vallen was vroeger een gewoon koppelwerkwoord.

1113. en: niet het voegwoord, maar het ontkenningswoord; zie aant. bij 138.

1113, 1114. De betrekkelijke bijzin met verzwegen antecedent staat bij Sl. dikwijls proleptisch, b.v. 577-580, 729-731, 889-890, 1077, 1297-1299. Ook hier is dat het geval, maar tevens is deze zin anakoloetisch verbonden met de volgende hoofdzin.

1113-1120. De strofe is een bewerking van BW I, 281: Gheveynsde dinghen. Dingen, die in aller oogen, en by 't licht van de zonne met klaerheyd gedaen werden, hebben zo yet momachtigh, en dat naer de grijn smaeckt; zulckx dat het niet kenbaer is, watter van binnen, of onder de huyd schuylt: maer die verre van de hand, zonder faem-zucht, of bekoringh van ydele eere of voordeel, en daerom zonder blancket gedaen werden, die bewijzen den man, en wat hy in der daed is. De ware deughd en wilt geen oogh-getuygen: een goed gewisse is haer tooneel, en de schouburgh van alle hare wercken.

1115. grijn: grijnzend vertrokken gelaat, masker; 't vermomde grijn is hier de schijnheiligheid.

1120. onbewroegt ghewiss': niet door wroeging gekweld, gerust, kalm geweten.

[p. 129]

 

Hoewel de deugt ook woont in 't duister,

 

Noch spreidtse wijd en zijd haer luister;

 

Haer minnaer wordtse licht gewaer,

 

En volgt haer op de voet-spoor naer.

1125

Ja ware deugt kan in de mueren

 

Van d' een of d' ander stadt niet dueren:^1126.

 

Sy wil niet in soo eng een bandt.

 

De werelt is haer Vaderlant.

 

 

 

Doch 'k laet u gunst en macht verheffen,^1129.

1130

Als ik, in stilheit, mag beseffen

 

De soetheit van een vry gemoet,

 

Dat, sonder hinder, 't sijne doet.

 

Munt uit, en zijt uitstekend hooge;^1133.

 

Het is niet anders in mijn ooge

1135

Als een verheven steilte maer,^1135.

 

U houdend' in een staeg gevaer.

 

 

 

De stormwint treft den hoogen ceder,^{1137, 1138.}

 

En smakt verheve toppen neder,

 

Daer kruit en bloemen, laeg in 't dal,^1139.

1140

Wel zijn bevrijt van 't ongeval.

1126. dueren: het uithouden.

1129. gunst en macht: mogelijk een hendiadys: de welwillendheid der machtigen,; verheffen: roemen, prijzen.

1133. hooge: bijwoord met de mnl. e-uitgang, (ook 502) die in de 17^e eeuw al zeldzaam is; hier wegens het vrouwelijke rijm. Ook de oude adverbiale vorm lange komt voor; in 1334 om het metrum, maar in 457 met aangeduide apocope.

1135. verheven: hoog.

1137, 1138. Deze twee regels vertonen zeer sterke overeenkomst met een ode van Horatius, II, 10, 9-12:

Saepius ventis agitur ingens
pinus et celsae graviore casu
decidunt turres feriuntque summos
fulgura montis.

Vert.: Vaker wordt de hoge pijnboom door de wind heen en weer geschud en hoge torens maken een erger val en de bliksemschichten treffen de hoogste bomen. In BL 1717 wijst de uitgever Van Royen in zijn commentaar inderdaad op Horatius; al te veel dichters hebben deze plaats verwerkt om ze op te sommen, maar hij geeft een drietal bewerkingen: van Nil Volentibus Arduum, de dichter Bógaert en ‘de grootachtbare Heer van Wimmenum en Vromade’.

1139. Daer: terwijl.

[p. 130]

 

Die wel te blijven weet by d' aerde,^{1141, 1142.}

 

Valt immers met te minder swaerde.^1142.

 

Hoe hooger doch alhier gepraelt,^{1143, 1144.}

 

Hoe laeger eindelik gedaelt.

 

 

1145

Hoewel ik hier niet steeds verkeere

 

Met luiden van gesag en eere,

 

En om haer grootheit, staet, of pracht,^1147.

 

Van elk geacht en opgewacht:

 

Soo mag ik nochtans by de vromen,^1149.

1150

Soo dikwils als 't my luste, komen;

 

En vinde by haer soet onthael,

 

En 't goed eenvoudig hert, voor prael.^1152.

 

 

 

Als ik my dus wil gaen versellen,^1153.

 

Behoev' ik niet te staen en schellen^1154.

1155

En bellen voor de deur of poort,

 

Tot dat het eerst een dienst-boô hoort.

 

'k Behoev' de vloer dan niet te mijden,^1157.

 

Noch in de zael te staen by-zijden,^1158.

 

En wachten daer my selve moê.

1160

Ik gae hier over-al recht-toe.

1141, 1142. Er is een spreekwoord: wat laag is, kan niet hard vallen; De Brune heeft dit verwerkt: Die langhst der aerden kruypt, en is geen hoogen val onderhavigh. BW I, 164.

1142. swaerde: zwaarte, gewicht; het is een oudere Oostnederlandse vorm (naast swaerte), die ook bij Revius voorkomt. (Zie Chr. Stapelkamp: Revius-studiën, Assen 1954, blz. 55, 56).

1143, 1144. Ook hier de verwerking van een spreekwoord: Wie hoger klimt dan hem betaamt, valt lager dan hij had geraamd. Aldus bij Cats, Wercken, I, 614. In Ziel-gherechten, blz. 72 luidt het:

‘Hoe hoogher zich de mens verheft,
Hoe leegher val hem veeltijds treft’.

In BW I, 270 vinden we de combinatie van beide spreekwoorden (1141-1144) in parafrase: ‘Hooghe spronghen zijn ghebuyren van leeghe vallen: die langhst der aerde kruypen zijn vry daer van’.

1147. staet: praal.

1149. Soo: van de woordjes die het zinsverband weer opvatten is soo het meest voorkomende; b.v. 1456, 1461, 1485; expletief soo: Overdiep, § 22.

1152. voor: in plaats van.

1153. my versellen: gezelschap zoeken.

1154. te staen en schellen: te staan bellen. Het 17^e-eeuws kende onze manier van zeggen nog niet, maar drukte het uit met een nevenschikking (hendiadys).

1157. vloer: gewone woonvertrek, (met lemen vloer, die met zand werd bestrooid); vgl. 1165.

1158. zael: het vertrek der rijken.

[p. 131]

 

Dan sie ik geen cieraet soo heerlik,

 

Noch na mijn sin iet soo begeerlik,

 

Als 't vroom en oprecht hert der liên,

 

Dat s' in eenvoudigheit my biên.

1165

'k Sie alsoo lief op leeme vloeren

 

Den vlegel of den gaffel roeren,

 

Dan dat men sich in 't schoonst salet

 

Tot ledigheit of spelen sett'.

 

 

 

'k Sie liever in boomsije kled'ren^1169.

1170

Den huisman hier sich selfs verned'ren,^1170.

 

En na sijn werk ten akker gaen,

 

Dan pronkers op haer wandel-baen,

 

Die met bestrikte zije kleeren

 

Een ieder langs de straet braveren,^1174.

1175

En ledig swerven over-al^1175.

 

Waer 't best haer dertelheit bevall'.

 

 

 

'k Sie al soo lief een karr' of wagen

 

Den mest, die 't lant bevrucht, uit-dragen,

 

Dan koets by koets, waer in m' om strijdt^1179.

1180

Soo vrucht'loos uitdraegt d' ed'le tijt.

 

Van al dat toeren gins en weder,

 

Van al dat voeren op en neder,

 

En 't hossebossen door de stadt,

 

Is d' oor haest moê, en d' ooge sat.^1184.

1169. boomsije: een zeer oude verbastering (volksetymologie) van bombazijnen; bombazijn is een weefsel vooral voor werkmansondergoed gebruikt. Bij Sl. is er de tegenstelling boomsije - bestrikte zije kleeren (1173), waarvoor hij het woord gekozen zal hebben. Gewestelijk volgens Heeroma.

1170. huisman: boer, plattelandsbewoner.

1174. braveren: in praal trachten te overtreffen.

1175. ledig: nietsnuttend.

1179. m': men; vgl. 158.

1184. haest: spoedig; d'ooge: de woorden oog en oor zijn van oorsprong onzijdig; doordat ze echter uitgingen op -e (ooge, oore), werden ze vaak als vrouwelijk beschouwd. In de Stb. mocht zowel de onz. als de vr. aanduiding gebruikt worden, maar in feite is oog in de Stb. steeds vrouwelijk. Bij Sl. is het vaak onzijdig: het oog 324, 471, 520, 528, 1323, maar ook vrouwelijk: d'oog 612, 868. Dat dit niet een verzachting uit t' oog is, blijkt uit: De ziel-oog 913, ons' oog 832. De oorspronkelijke -e komt voor in 506, 1134 (hier onz.?) en 1184 (hier vr.?).

[p. 132]

1185

Gy segt; Daer is geen leer of voordeel^{1185, 1186.}

 

By luiden van soo weinig oordeel.

 

O ja; een wijse leert ook daer,

 

Of hy ten minsten leert een aêr.

 

Ja 'k ben'er met veel meer genoegen,

1190

En voel in 't herte minder wroegen,

 

Dan daer men, met bevalligheit,

 

En uitgesochte woorden, vleit.

 

 

 

Daer sich deurtrapte koppen spitsen,

 

Om met haer fletsen, als met flitsen,^1194.

1195

Eens slechten en oprechten oor^1195.

 

Somtijts te booren door en door.

 

Dat noemt men daer politiseren.

 

Wie 't niet en kan, die sal 't daer leeren.

 

Die door de werelt wil, moet zijn

1200

Nu wit, dan swart; nu grof dan fijn.

 

 

 

Die in de Steên met lof wil woonen,^1201.

 

Moet meest sijn aensicht av'rechts toonen,

 

En weten, door een loose vondt,

 

Elk een te praten na de mont.

1185, 1186. Het hier genoemde bezwaar is ook door Cats verwoord en bestreden:

Lest quam my seldsaem voor, en 't scheen ook vremt te wesen,
Dat ick in seecker boeck nu onlancks heb gelesen,

Te weten, dat een mensch, die in de Stad verkeert,

Veel nutte dingen siet, en goede saken leert.

Wercken II, 308a. (Enige regels verder het citaat uit Im. zie aant. 953-956).

1194. fletsen: vleiende woorden, gevlei; flitsen: pijlen. Wederom een duidelijke navolging van BW: II, 21 over Prins-ghevley: men maakt hun wijs dat ze van goddelijke oorsprong zijn. ‘Zulcke flitsen en fletsen deur-booren en verghiftigen haer ziele’.

1195. Eens slechten en oprechten: van een eenvoudig en rechtschapen man.

1201. met lof: op eervolle, lofwaardige wijze.

[p. 133]

1205

Gy sult 'er veel aen u verbinden;

 

Maer zijnse daerom all' uw vrinden?

 

Sy bieden u haer dienst wel aen,

 

Maer 't is slechts om haer selfs gedaen.

 

 

 

Schoon d' een op d' ander is verbeten,

1210

Ia schoonse 't beide seker weten,

 

Dat s' op elkander zijn vol spijts;^1211.

 

Noch is 't als vriendschap wederzijds.

 

Men kust 'er menigmael de handen,^1213-1215.

 

Waer in men liever sloeg sijn tanden,

1215

Om s' af te byten, mog 't geschiên.^1215.

 

't Gaet wonder vreemt by staetsche liên.

 

 

 

Men moet 'er 't vleien dikwils hooren

 

Met jonstig' en met open' ooren,^1218.

 

Om datter vriendschap en gevlei

1220

By velen nu is eenerlei.

 

Het schijnt doch, dat men nu oprechtheit

 

Houdt, onder volk van staet, voor slechtheit;^1222.

 

Als of de deugt slechts in de mont,

 

In schijn, en niet in zijn, bestondt.

1211. vol spijts: genit. partitivus; de tegenwoordige vorm in vol drek 193; spijt: wrevel, ergernis.

1213-1215. De felle ironie van deze uitval heeft Sl. aan De Brune te danken, die twee maal in zijn Bancket-Werck deze gedachte weergeeft: Te hove gheeft-men vele handen, maer weynigh herten, men kuster vele vinghers, die-men wel wenscht af-te-bijten: I, 331. Te hove kust men de handen die men wel wenschte af te byten. 't Gaet grof In 't hof. I, 39. Sl. zal dit laatste citaat wel gebruikt hebben, want ook bij de verzen 1218, 1231, 1232 worden reminiscenties hieraan gewekt: Die 't ambacht van slaverny niet gheleert en heeft, of immers wiens ooren traeg zijn, om naer 't duym-knippen te luysteren, mogen daer wel buyten blijven.

1215. mog 't: nog in de 17^e eeuw kunnen bij enclisis hele pronomina in het schrift komen te vervallen; mocht het zou dus als mocht, mogt kunnen voorkomen. Dit heeft Sl. hier onder metrumdwang toegepast, maar op een primitieve wijze waarschuwt hij de lezer. In feite heeft hij nu het werkwoord verminkt.

1218. jonstig': welwillend.

1222. volk van staet: mensen van aanzien; slechtheit: onnozelheid, domheid.

[p. 134]

1225

Ia die met and'ren nu wil voort zijn,^{1225-1232.1225.}

 

Moet van Vos-meer of Schalker-oort zijn.^1226.

 

De werelt overvloeit nu doch

 

Van linkernijen en bedrogh.^1228.

 

Wie meê niet weet van bril-verkopen,^1229.

1230

Die heeft'er niet veel goets te hoopen,

 

Wie 't ampt van kuipen niet en kan,

 

Die blijft'er een vergeten man.

 

 

 

Die na der wereltschen genoegen

 

Sich niet begeert noch weet te voegen,

1235

Wordt overal bespot, veracht,

 

En, als een slechthooft uitgelacht.^1236.

 

O! Wat al listen, lasten, lusten,

 

Zijn 't, die de ziele staeg ontrusten,

 

Dan hier dan daer, in groote steên!

1240

Veel beter leeft men hier te vreên.

 

 

 

Loop, wereltsch woel-geest, als een jager,^1241-1248.

 

Uw beurse vet, uw ziele mager;

 

Ik hebb' een goud-mijn hier in 't still':

 

Daer vind' ik schatten, na mijn will';

1225-1232. De strofe is een bewerking van BW II, 291: Men moet van schalckeroort, of vosmeer zijn, zou-men in de weereld leven. Die niet wit en zwart kent, en magh niet mede. Zoo is de weereld van bedrogh en linckernyen aen een ghenaeyt. Heer strijckuyt is ghestorven, maer hy heeft veel broers en kinders naer-ghelaten: die al het ambacht doen, van brillen te verkoopen. (strijckuyt = bedrieger.)

1225. voort zijn: vooruit komen.

1226. van Vos-meer of Schalker-oort zijn: een spreekwoord: sluw, geslepen zijn; Vosmeer ligt in N.-Br., Schalkeroort is 'n gefingeerde plaatsnaam; bij beide gaat het natuurlijk om de afleiding van vos en schalk. (N.B. Schalkwijk bestaat wel).

1228. linkernijen: valsheid, slimme streken. De Brune spreekt ook over De linckernyen van de weereld: BW I, 156, en andere plaatsen. Zo ook bij Cats.

1229. bril-verkopen: leugens vertellen, bedriegen; een sinds de 16^e eeuw veel gebruikte uitdrukking. Volgens Tuinman: De Oorsprong en Uitlegging Van.... Nederduitsche Spreekwoorden. 2 dln. Middelburg 1726-1727, I, 182, is de uitdrukking ontstaan, ofwel doordat de brillen het gezicht bedrogen, ofwel doordat de brillekramers, doorgaans Joden, dikwijls bedriegers waren. De tweede verklaring is in dit verband het aannemelijkst.

1236. slechthoofd: sukkel, domoor.

1241-1248. De oorsprong van de strofe ligt in BW II, 86: De woel-geesten, die in den tick-tack en gedruys des weerelds leven, om haer beurze te vetten, en haer ziele te mageren, schijnen quansuys mede-lyden te hebben met die gene, welcke dickwils, by weer-keer, in haer eyghen-zelven dalende, en door alleen-spraken, zich met God onder-houdende, in de hemelsche goud-mijnen, een rijckdom zoecken, die voor die blinde aerd-mollen onbekent, en verborgen is.

[p. 135]

1245

Doch schatten, voor die blinde mollen,

 

Die met veel moeite d' aerd' uit hollen,

 

Verborgen en gansch onbewust.^1247.

 

Dies zyn s' er ook niet op belust.

 

 

 

'k Wensch, dat mijn oogen en mijn ooren^1249-1256.

1250

Ter werelt nooit iet sien of hooren,^{1250, 1251.}

 

Dan 't gheen my van de werelt trekk',

 

En tot Godts liefde meer verwekk'.

 

Wie sou, voor 't ydel aerdsch gefemel,^1253.

 

Niet graeg verkiesen sulk een hemel,

1255

Een hemel, die men voelt in 't hert,

 

Als 't vry van 't aerdsch gelaten wert?

 

 

 

Wat heeft de vroom' al ziel gespertel

 

In groote Steên, daer weelde dertel,

 

Daer hoovaerdy, en prael en pracht,

1260

En veinsery, zyn in haer kracht!

 

Daer Staet- en Baet-sucht, als twee pesten,^1261-1263.

 

Soo licht vergiften d' allerbesten.

 

Daer d'Ydelheit is op 't tooneel,

 

Op dat s' haer roll' aenlokk'lik speel.

1247. onbewust: onbekend.

1249-1256. Hier had Sl. al kunnen verwijzen naar Ps. 119: 37, die hij 1317-1319 nauwkeurig parafraseert. Er is gedachtenovereenkomst tussen deze strofe en Im. I, 1, blz. 3: Ydelheydt ist / alleen op het tegenwoordige leven acht te slaen / ende de dingen / die toekomende zijn niet te voorsien. Ydelheydt ist / te beminnen dat met alle snelheyt voor-by gaet / ende niet daer nae toe te haesten / daer de eeuwige blijschap altijdt blijft. Gedenckt menighmael aen dese spreucke / Eccl. 1. 8. het oogh en wort niet versadicht met sien / noch de oore en wort niet vervult van hooren. Ook 857-872 heeft hiermee nauwverwante gedachten.

1250, 1251. iet.....Dan: iets anders, dan; vgl. 159, 160.

1253. gefemel: liefelijk gevlei.

1261-1263. Er is overeenkomst van gedachte met Im. I, 1, blz. 3: So ist dan ydelheydt rijckdommen te soecken die vergaen sullen / ende op de selfde eenige hoope te stellen. Ydelheydt ist oock ampten te versoecken / ende tot een hoogen Staet sich selven te verheffen.

[p. 136]

1265

't Is seker, aensien doet gedenken,^1265.

 

En menigmael aenlokk'lik wenken,^1266.

 

Soo dat de vroomste wordt verleidt

 

Door aensien en aensienlikheit.

 

Laet, 't geen gy prijst, zijn heel aensienlik,

1270

Het is ten weinigsten niet dienlik^1270.

 

Voor een, dien 't moeilik valt en deert,

 

Dat ooit de werelt hem verheert.^1272.

 

 

 

Men heeft alhier geen sorg te dragen,

 

Om soo veel oogen te behagen,

1275

Als dag by dag, in groote Steên,

 

Zijn over-al rondom u heen.

 

Hy mag wel letten op syn saken,

 

Die 't elk aldaer te pas sal maken.

 

Men raekt'er dikwils in verschil,

1280

Men zy soo vreedsaem als men wil.

 

 

 

Men hoeft sich hier, als in de Steden,

 

Niet daegliks even mooi te kleden.

 

Men doet alhier soo veel met py,^1283.

 

Als daer met blinkend felp en zy.^1284.

1285

Te slaefsch is 't, sich te moeten voegen,

 

In kleding, na elk-eens genoegen.

 

Hier gaen wy, met gemak en rust,

 

On-opgeschikt, soo lang't ons lust.

1265. aensien doet gedenken: een oud spreekwoord: het zien van (iemand of) iets maakt dat men eraan denkt. In 1268 is de betekenis van aensien vaag, waarschijnlijk dubbelzinnig: 1^e het zien, 2^e het (schone) uiterlijk. Het woordenspel wordt nog verder gespeeld door ook nog aensienlikheit: wat de moeite van het aankijken waard is, en aensienlik erin op te nemen.

1266. wenken: ook hierbij is aensien (1265) onderwerp: het maakt dat er vaak aanlokkelijk gewenkt wordt.

1270. dienlik: van nut, van pas komend.

1272. verheert: beheerst.

1283. py: grove wollen stof.

1284. felp: soort fluweel met zeer lang haar (ook fulp).

[p. 137]

 

Die na iet goets en soets wil pogen,

1290

Siet hier een ander niet na d' oogen,^1290.

 

Maer doet, in vryheit, onverzaegt,^1291.

 

Het geen syn grage lust behaegt.^1292.

 

'k Sou, woonend' in de Stadtsche straten,

 

Misschien veel goede dingen laten,

1295

Die 'k, na mijns herten wensch en wil,

 

Alhier verrichten mag in 't stil.

 

 

 

Die 't hert ontlast van aerdsche sorgen,

 

En na Godts vreê haekt in 't verborgen,

 

En schat de tijt na waerd' en recht,

1300

Wat plaets is sulk een mensch te slecht?

 

Wat van de werelt wort gepresen,

 

Dunkt sulk een hinderlyk te wesen,

 

Vermits 't hem van veel tijts berooft,

 

Die tot iet beters is belooft.

 

 

1305

O vryheit, aengename vryheit!

 

Wat geeft gy 't hert al rust en blyheit!

 

Wat nut en voordeel brengt gy voort!

 

Hoe doet gy alles ongestoort!

 

Mijn ed'le ziel, soo vry-geboren,

1310

Mag van geen dwank of ketens hooren,^1310.

 

Daer 't Stadtsch gewoel u vast in houdt,

 

Al waren s' ook van enkel gout.

 

 

 

Wat kan de werelt dien vermaken,

 

Die arbeidt om haer te versaken?⁺

1290. Siet hier een ander niet na d' oogen: let hier niet onderdanig op de wensen en oogwenken van een ander. Het is opvallend dat De Brune dit spreekwoord ook verwerkt in Vryheyd, BW II, 267, waarvan behalve het begin nog een andere zin verband met SI. legt: ‘Zonder vryheyd, is gheen blyheyd: daer die ontbreeckt, ontbreeckt het al. Wat is 't een ellendigh dingh, naer een anders ooghen te moeten zien, en te letten hoe-ze roeren, en haer stralen schieten!.... Wat kan 't my schillen, of ick aen een gouden keten, of aen een yzeren band, gheboeyt ligge!’ Vgl. 1305, 1306, 1309-1312.

1291. onverzaegt: de z moet waarschijnlijk als ts uitgesproken worden.

1292. grage lust: vurige begeerte.

1310. Mag: kan.

+ Tit. 2. v. 12.

[p. 138]

1315

Die haer gelijk een vyant acht,

 

En om haer loosheit houdt verdacht?^1316.

 

Wy bidden immers en begeren,

 

Dat Godt ons' oogen af wil keeren,^+1318.

 

Op dat se d' ydelheit niet sien,

1320

Die 'k hier soo veilig kan ontvliên.

 

 

 

Wat soud' ik mijn gesicht dan weiden^1321.

 

In dingen, die de ziel verleiden?

 

Om welke niet te sien ik 't oog⁺

 

Veel nutter uit te steken poog.

1325

Gevaerlik is 't dees' open venst'ren

 

Te setten naer het meeste glenst'ren^1326.

 

Der ydelheit, die eerst daer in

 

Komt sluipen, eerse 't herte winn'.

 

 

 

Wat stiertmen, soo verdwaest, syn oogen⁺

1330

Na 't gheen wy doch niet hebben mogen?

 

De werelt gaet, hoe schoon se zy,⁺

 

Met haer begeerlikheit, voor-by.

 

Waer sal ik, onder d' heele Sonne,⁺

 

Iet sien, dat lange blijven konne?^1334.

1335

't Is ydelheit der ydelheit⁺

 

Al watter is in 's werelts kreit.^1336.

1316. loosheit: valsheid; houdt verdacht: voor verdacht houdt. De bepaling van gesteldheid kan in het 17^e-eeuws vaker dan tegenwoordig zonder voegwoord of voorzetsel staan. Weijnen, blz. 67, § 86. (In 1315 komt gelijk als voegwoord in de bep. v. gesteldheid voor.)

+ Ps. 119. v. 37.

1318. wil: soms is willen in het 17^e-eeuws louter omschrijvend: daarmee krijgen we hier de beste weergave. (Dergelijke vbb. bij Vondel: L.C. Michels: Bijdrage, blz. 23, 24.)

1321. mijn gesicht weiden: mijn blikken laten rondgaan.

+ Marc. 9. v. 47.

1326. het meeste glenst'ren: de grootste schittering; glenst'ren = glinsteren; de wisseling van e en i in gesloten lettergreep was heel gewoon; de Stb. schijnt een lichte voorkeur voor de e-vormen te hebben; ook bij Sl. is dat het geval; i voor e komt in BL niet voor, wel het omgekeerde: 817, 959, 1072.

+ Spr. 23. v. 5.

+ 1. Ioan. 2. v. 17.

+ Pred. 2. v. 11.

1334. konne: deze conjunctief is wel door het rijm ingegeven, aangezien bij mogen, zullen en kunnen normaliter geen conj. voorkomt. Van Helten, § 188.

+ Pred. 1. v. 2.

1336. 's werelts kreit: het aardrijk; een uitdrukking die sedert het begin van de 17^e eeuw tot het literaire tijdsjargon behoort, echter in de vorm kreits (uit Nederrijns kreytz). Kreit beantwoordt aan Mhd. kreiz, Mnd. krêt(e), kreit. Ook Kiliaen heeft de vorm kreyt. Sluiters woord schijnt in Nederduitse richting te wijzen, al zal het rijm hiervoor goeddeels verantwoordelijk zijn. Ook in Den Binckhorst in het rijm crijt, 656.

[p. 139]

 

Och lacy! arm' erbarmelingen,

 

Die star-oogt na soo niet'ge dingen,

 

Die gy uw leven-lank misschien

1340

Niet weer sult met uw oogen sien!

 

Wanneer de Doot maer aen komt kloppen,^1341-1344.

 

Soo maektse spaden ende schoppen

 

Met kroon en scepter haest gelijk;

 

Cieraet en prael met drek en slijk.^1344.

 

 

1345

Segt eens op 't einde van uw leven,

 

Wat u de werelt heeft gegeven;

1341-1344. Van Royen tekent in BL 1717 hierbij aan: ‘Het komt'er op uit, 't geen Horatius in zijn zinnebeelden dus uitdrukt:

De doodt is 't eindt van alle ding;

Zy treft den Boer en Hoveling,

Zy maakt en hooge en laage staten

Elkanderen gelijk in 't graf.

Men moet op 't eindt der loopbaan laten

En ampt en kroon en schop en staf.’

Met Horatius' zinnebeelden doelt Van Royen op een latere editie van Q. Horati Flacci Emblemata.... Antwerpen 1607 van Otho Vaenius (Otto van Veen). Hierin komt een emblema voor, waarbij o.a. verwezen wordt naar Oden I, 4 (13, 14): pallida Mors aequo pulsat pede pauperum tabernas regumque turris. (De bleke dood trapt evenzeer op de hutten der armen als op de hoge huizen van koningen.) De Nedl. bijschriften van deze druk zijn 4-regelige alexandrijnen van G.A. Bredero. (Het bijschrift bij dit emblema is te vinden in de Liederen en Gedichten, uitg. van J.A.N. Knuttel, Leiden 1929, blz. 461, onder het opschrift ‘Cunctos mors una manet’, resp. in De Werken, III, A'dam 1890, blz. 115, 389-392.) Vaenius' bundel was zeer populair en werd herhaaldelijk herdrukt. (Zie A.G.C. de Vries: De Nederlandsche Emblemata, A'dam 1899, blz. XXVI-XXX, no. 35-44; J.L. Beijers' Catalogus no. 83: 212 Emblem Books, Utr. 1952, blz. 102-104, no. 184-188.) In de 2^e editie van 1612 staan andere 8-regelige bijschriften, echter niet die uit BL 1717. In een eerste Nedl. uitgave, A'dam 1683, en de Lat. uitgave te A'dam 1684 zijn er weer andere gedichten, thans van de hand van Anthoni Jansen, maar ook deze zijn niet die van BL 1717. Volgens A.G.C. de Vries is nl. een Franse uitgaaf Le Spectacle de la Vie Humaine, Den Haag 1750, in prenten en tekst geheel gelijk aan de Lat. uitgave van 1684, slechts met bijvoeging van Franse en Nedl. prozaverklaringen van Jean le Clerc. Van Le Spectacle heb ik een druk ingezien van 1755, waarin de verzen geheel afwijken van BL 1717. Van Royen was goed bekend met Horatius' zinnebeelden, want zelf heeft hij er een partiële uitgave van gedaan onder de titel De Leermeester der Zeden, Vertoont in Horatius Zinnebeelden, z.j., met de bijschriften van A. Jansen. Van Royens opvolger, Gerrit Bos, heeft er ook nog 2 drukken van klaar gemaakt, de laatste van 1750. (De Vries, no. 40-42). De gedachte van Oden I, was blijkbaar zeer verbreid. Ik verwijs slechts naar Ockenburgh, blz. 77; BW I, 177, 459; Vondels Vertroostinge aen Geeraerdt Vossius (De Werken III, 400, 401.) BL 1342, 1343 zijn echter vooral vertaling van: Mors sceptra ligonibus aequat (de dood maakt scepters aan houwelen gelijk): een Latijnse spreuk van mij onbekende afkomst. (Vermeld zonder vindplaats bij Taco de Beer en Dr. E. Laurillard: Woordenschat, Den Haag 1899 en bij Van Dale: Nieuw Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, Den Haag 1950.)

1344. Cieraet: pracht, luister.

[p. 140]

 

Och lacy! ongewisse vreugt,

 

Gesaust met leet en ongeneugt;

 

Een valsche hoop, die veel te keur stell',^{1349, 1350.}

1350

Maer op het eind' u selfs te leur stell';

 

Een bloem die in der yl verwelk';

 

Vergif in een vergulde kelk.

 

 

 

Sy toond' u deftige paleisen,

 

Maer opgepropt met sorg en peisen;^1354.

1355

Volk-rijke steden, schoon van glans,

 

Vol onrust en gewoel nochtans:

 

Cieraden, schatten, eere-titt'len,

 

Maer die tot hoovaerdy ons kitt'len;

 

Veel heerlikheit, maer al vermomt,^1359.

1360

Tot dat de Doot ter deur in komt.

 

 

 

O kromme zielen, domme sinnen!

 

Hoe meugt gy 't aerdsche soo beminnen,

 

Daer d' aerd' alreê sich neigt ten val,^+1363.

 

En in der haest beswijken sal?

1365

Die 't hert hier op geen sichtbaer goet stelt,

 

Maer all syn goed'ren in 't gemoet stelt,^1366.

 

En niemant siet, met wien hy wensch

 

Te wiss'len, is een salig mensch.

 

 

 

Men moet de goede dingen leeren

1370

Na haer geduersaemheit weerderen:

 

Dies vindt alleen een wijs gemoet

 

Genoegen in 't onsichtbaer goet.

1349, 1350. Vergelijk BW II, 330: Weereldsche hope bedriegt en beschaemt ons dickwils.

1354. Sorg en peisen: de mogelijkheid van hendiadys levert de beste weergave: zorgelijke gedachten; de n-loze vorm peisen (syncope) is vroeger algemeen gangbaar geweest (nu nog in 't Vlaams); echter ook die met n: 318.

1359. al vermomt: geheel en al vermomd (als heerlijk), dus: vals. Al hoeft hier geen bijw. te zijn, ook als onbep. vnw. levert 't een goede oplossing: maar (dit) alles in een vermomming.

+ 1. Pet. 4. v. 7.

1363. Daer: terwijl toch, hoewel.

1366. goed'ren: rijkdom; merkwaardig gebruik, omdat goederen wel erg concreet is. Men had het eerder in 1365 verwacht, en goet in 1366.

[p. 141]

 

Al wat hem ware troost sal geven,

 

Moet wesen van een beter leven:

1375

Want tijd'lik is 't al wat men siet,⁺

 

Maer 't eeuwig goet en siet men niet.

 

 

 

Al wat gy hebt van doen nootsaeklik,^1377.

 

Al wat de ziel ooit was vermaeklik,

 

Al wat ooit heil op aerden brogt,

1380

Moet boven d' aerde zyn gesocht.

 

Hy doet wel een verkeerde keuse,

 

Die sich laet leiden by de neuse

 

Van d' yd'le werelt. O! die hoer^1383.

 

Verleidtse, diese krijgt aen 't snoer.^1384.

 

 

1385

Waerom dus ydel, edel mensche,^1385.

 

Dat uw verslaefde lust slechts wensche

 

De valsche glans van 't aerdsche slijk,

 

En sich soo seer daer op verkijk?

 

Waerom is niet uw sluim-siek ooge^1389.

1390

Meest na 't onsichtbaer goet om-hooge?

 

Want daerom schiep u Godt recht-op,

 

Om steeds te sien na 's hemels top.

 

 

 

'k Laet d' ydelheit aen die soo bot zyn,

 

Dat s', aerdsch van d'aerd', op 't aerdsch versot zyn;^1394.

1395

Het schoonste, dat men soekt op d' aerd',

 

Is doch mijn liefde gansch niet waerd:

 

Ik sal 'er nooit het hert op setten;

 

Maer steeds op beter dingen letten.

 

Ik ben veel hooger van gemoet,

1400

Geschapen tot een beter goet.

+ 2. Cor. 4. v. 18.

1377. van doen: nodig.

1383. Van: door.

1384. krijgt aen 't snoer: onder haar invloed krijgt; (vroeger algemeen gangbaar).

1385. Waerom dus ydel: waarom (zijt ge) zo ijdel (= oppervlakkig, dwaas).

1389. sluim-siek: met sterke neiging tot sluimeren. De hele zin 1389, 1390 is regelrecht uit de Emblemata, 322: waerom en verheft ghy niet uwe sluimziecke ooghen tot een ander goed, als dat met dit gezichte kan aenschouwt werden?

1394. aerdsch' van d' aerd': aards door voortkomst uit de aarde. Sl. had hierbij mogen verwijzen naar 1 Cor. 15: 47, waar van de eerste mens, Adam, gezegd wordt, dat hij uit de aarde aards is.

[p. 142]

 

Niet anders hebb' ik voorgenomen,

 

Dan dat ik mag te boven komen

 

De gansche werelt t'saem met al

 

Wat hier is in dit aerdsche dal.

1405

Mijn sin is hemelsche versinning.^+1405.

 

't Geloof is d' edel' overwinning,⁺

 

Die elk na Godt geaerdt gemoet

 

De werelt overwinnen doet.

 

 

 

Den adelaer, soo eêl van aerde,^1409-1416.

1410

En wroet niet, met de mol, in d' aerde,^1410.

 

Maer spoedt sich, door een wakk're vlucht,

 

Met lust, in d' hoogte, na de lucht:

 

Soo vliegt een Christen, als met vlerken,

 

Ook edelmoedig na de swerken,

1415

En acht al 's werelts dom geswier,

 

Aldus verheven, niet een sier.

 

 

 

Wil 't volk, te seer van 't aerdsch bestoven,^1417.

 

Dit noch niet loven noch gelooven,

 

Ik blyv' nochtans by mijn gevoel,

1420

En kies' het tot mijn deel en doel.

 

Dus sal ik waerlik niemant kunnen^{1421, 1423.}

 

Syn wellust, schat, of eer, mis-gunnen.

 

Dus hebb' ik wat mijn hert begeer',

 

En wensch op aerden doch niet meer.

+ Phil. 3. 20.

1405. sin: gedachte; versinning: overdenking.

+ 1. Ioa. 5. v. 4.

1409-1416. Weliswaar geen directe ontlening aan De Brune, maar toch opmerkelijke verwantschap met Emblemata, 52, 53. De Brune zegt daar, dat wij onder de vogels de arend het meest prijzen, omdat hij het hoogst vliegt. Hij komt alleen naar beneden om aas. ‘Niet anders en gaet het met die edele natueren, die God de Heere met een over-treffelicke ziele verrijckt heeft: zy werpen, en schieten zich gestadelick, boven de nevel en de dampen van deze leeghe (= lage) plaetsen, en klieven, met de vlercken des verstands, de hooghe wolcken, om altijds ontrent haer gheboort-plaetse te leven:’

1410. aerde: aard.

1417. van 't aerdsch bestoven: bedekt, besmet met het aardse.

1421, 1423. Dus: op deze wijze, aldus.

[p. 143]

1425

Soo 'k mag een heer zyn van de lusten,^1425.

 

Die d' ed'le ziel, door 't aerdsch', ontrusten,

 

En onverhindert blijv' in 't mijn',

 

Hoe kan ik dan gelukk'ger zijn?

 

Een mensch die stil en geern' alleen is,

1430

Met Godt, sijn hoogste lot, gemeen is,⁺

 

En niet met 's werelts sorg beswaert,⁺

 

Heeft als een hemel hier op d'aerd.

1425. De versregel wekt herinnering aan het tweede koor uit Seneca's Thyestes, vs. 336-403, (Sénèque Tragédies, uitg. L. Herrmann, II, blz. 102-104) dat bijv. door H.L. Spiegel werd bewerkt in zijn May-lied 1588: Rex est qui posuit metus // et diri mala pectoris, 348, 349; (Een Koningh ist die vreze derft, // En die zyn boze lusten sterft,). In BL zijn nog verschillende overeenkomsten met dit koor, bijv. BL 1129-1136 en 1243-1248 met Thyestes 391 v.v. resp. 380 v.v. Of hier van onmiddellijke invloed sprake is, moet betwijfeld worden: het zijn gedachten (bijv. ook het slot van het koor) die reeds voor de klassieke schrijvers topen waren.

+ Ps. 16. 5. 9.

+ Luc. 21. v. 34.

Fabel van de Lant-muis en de Stadt-muis,
Uit Horatius Serm. Lib. II. Satyr. VI.⁺

Waer mede hy te kennen geeft sijn ruste, gemak en genoegsaemheit op 't Lant, en d' onrust en moeite van 't wellustig Stadtsch leven.⁺

Hoort vrienden, hoort wat ongemeens.
Men segt, hoe dat de lant-muis eens
De stadt-muis in syn hol ontfing.
Al was syn voor-raet schoon gering,^1436.
Hy heeft nochtans syn oude vriendt^1437.
Van alles mild'lik toegedient.

+ Fabel: de fabel van Horatius omvat de verzen 80-117 (het einde) van de zesde satire - die eigenlijk eerder een idylle is - uit het tweede boek. Hij wordt volgens Horatius verteld door zijn buurman Cervius. De vertaling volgt het Latijn vrij nauwkeurig, zij. het wat wijdlopig en met aanpassing aan de tafelgebruiken van deze streek.

+ genoegsaemheit: vergenoegdheid, voldaanheid.

1436. schoon: versterking van Al.

1437. Hy.... syn oude vriendt: het woord muis is vrouwelijk, al komt het in het Mnl. ook wel als mannelijk voor. De mannelijke aanduiding bij Sl. zal wel op rekening van het Latijn komen (mus immers masc., dus amicus, niet amica). In 1449 echter vrouwelijke lidwoordsvorm: der muis. (In de Esopet, waarin deze fabel ook voorkomt, zien we hetzelfde: Ene portmuus; Met ere veltmuus; haren gast; maar: mijn here die waert; hi sprac; seit hi.)

[p. 144]

 

Hoewel hy selfs meest eet wat rouw,^1439.

1440

En 't suinig by malkander hou',^1440.

 

't Is al ten besten voor een gast,^1441.

 

Daer groote spaersaemheit niet past.^1442.

 

Hy brengt sijn wech-gestopte grein,^1443.

 

En al sijn voor-raet groot en klein,

1445

Met halfgegeten stukjens spek,

 

Nu graeg te voorschijn met sijn bek,

 

Als t' eenemael daer over uit,^1447.

 

Dat eens de hoogmoet zy gestuit

 

Der Stadt-muis, die de spijs van 't lant

1450

Te walg'lik aenraekt met haar tant.^1450.

 

Mits alles nu dus is bereidt,^1451.

 

Daer d'^⋆huisheer sich in 't kaf uit spreidt,

 

Eet onkruit en van 't slechtste zaet,

 

Waer med' hy sich genoegen laet,

1455

Maer 't best banquet niet aen en tast,

 

Soo segt op 't lest de steedsche gast:

 

Waer toe, mijn vriendt, waer toe leeft gy

 

Dus arm in dese woesteny?

 

Indien gy d' overvloet der Stadt

1460

Meer dan verlaten bosschen schat,

 

Soo neemt de reis nu vaerdig aen,^1461.

 

Om in geselschap meê te gaen:^1462.

 

Vermits al wat op aerden leeft

 

Een sterfflik lot ontfangen heeft,

1439. eet wat rouw: wat onverzorgd eet (geen fijne kost); rouw, bijvorm van ruw, is bijwoord.

1440. hou': terwille van het rijm verkort Sl. hier het woord, in tegenstelling tot 316, waar hij een volledige vorm prefereerde, met opoffering van de rijmgaafheid. (Mogelijk is hou' geen ongewone verkorting van houde, ev. houë).

1441. Is.... ten besten: is beschikbaar.

1442. Daer: bij welke gelegenheid immers, omdat in zo'n geval.

1443. grein: eig. zaad-, graankorrel; ook, zoals hier, in collectieve zin: graan, koren.

1447. De betekenis van deze versregel: geheel erop uit als hij is.

1450. walg'lik: kieskeurig.

1451. Mits: omdat, aangezien. Na deze causale bijzin moet de hoofdzin 1456 gezien worden, en daarna de volgende causale bijzin 1452-1455.

⋆ De huis-heer [...] de Lant-muis in [...] eigen huis of hol[...]

1461. vaerdig: vlug.

1462. in geselschap: gezamenlijk; hier dus: met mij.

[p. 145]

1465

Noch daer en is voor klein of groot

 

Gansch geen ontkomen van de doot.

 

Daerom, terwijl 't u beuren mag,^1467.

 

Geniet met vreugt een goeden dag.

 

Terwijl gy leeft, gedenkt altijt,

1470

Hoe kort gy doch van leven zijt.

 

Dit woort beweegt de buiten-muis;

 

Hy springt lichtvaerdig uit sijn huis,

 

Sy geven sich van daer op 't padt,

 

En reisen t' samen na de stadt;

1475

Op dat men 's nachts den wal bekruip',

 

En vry en vrank in 't duister sluip'.

 

't Was nu ontrent de middernacht,

 

Wanneerse t' samen, soet en sacht,

 

Daer komen in een machtig huis;

1480

Een sprei van purper-roode pluis^1480.

 

Blonk op den disch van wit yvoor,^1481.

 

En mits'er 's avonds juist te voor^1482.

 

Een boven maten heerlik feest

 

Was in die grote zael geweest,

1485

Soo stondt daer noch veel schoon banquet,

 

In tafel-mandtjes neergeset.

 

De Stadtmuis neemt de lantmuis daer^1487.

 

Op 't purper kleedt sorgvuldig waer.

 

Hy dient heel sneeg, als weert en knecht,^1489.

1490

En schaft het een na 't aêr gerecht,

 

Van allerhande lekkernij,

 

En proeft eerst wel wat smaeklikst zy.

 

De lantmuis is heel in syn schik,

 

Vermits nu in een oogenblik

1467. terwijl 't u beuren mag: zolang als 't u ten deel kan vallen.

1480. pluis: pluche; kan zowel vr. als onz. zijn; hier blijkbaar vr.

1481. Blonk: glansde; disch: tafel; in deze betekenis slechts gewestelijk of archaïstisch; (zowel bij Kiliaen als Plantijn in deze zin.). De thans gangbare betekenis van maaltijd, aangerechte tafel, in 1500.

1482. mits: doordat.

1487. neemt... waer: wijdt zorg aan.

1489. sneeg (= snedig): bijdehand, voortvarend.

[p. 146]

1495

Sijn staet soo seer verandert zy,^1495.

 

En is om al de voorspoet bly,

 

Terwijl seer haest een groot gedruis^1497.

 

Van open deuren klonk door 't huis,

 

En onversiens (laes! al te vroeg)

1500

Haer beide van den disch af joeg.

 

Sy liepen door de zael te saem

 

Met vrees en schrik, als uit den aêm,

 

Terwijl'er 't heele huis door vast^1503.

 

Van groote doggen wierd gebast.

1505

Doe sprak de Lant-muis met fatsoen:

 

Ik hebb' dit leven niet van doen,

 

't Vaer wel, soo vol van vrees en schrik:

 

't Is tijt dat ik my weder schikk'^1508.

 

Na 't bosjen, in mijn hol, daer my,

1510

Van soo veel list en lagen vry,

 

De slechte wikken soeter voên,^1511.

 

Als hier de lekkernijen doen.

 

 

 

Men neem 't niet qualik, dat ik sluite met een Fabel.^1513.

 

Door Fabels heeft men 't volk, van ouds af, soet en abel,^1514.

1515

De Waerheit ingescherpt, en goede zeên beduidt.

1516

Oprechte liefde legt het al ten besten

 

 

 

uit.

1495. staet: lot.

1497. Terwijl: mag soms worden weergegeven door maar + nevengeschikte zin; seer haes: al heel gauw.

1503. vast: intussen, onderwijl.

1508. ik my.... schikk': ik mij begeef.

1511. slechte wikken: eenvoudige kruiden (vlinderbloemige planten).

1513. neem: de latere drukken hebben de onjuiste vorm neemt.

1514. abel: handig.