De plannen van Peerjan

[p. π7]

Aan mijnen vriend,
den heer
Pieter Benoit,
toonkundige,
uit dankbaarheid voor de groote diensten, door hem aan de Nederlandsche letteren en de Vlaamsche beweging bewezen.

[p. I]

[Voorwoord]

Betreurlijk is het, dat zoovelen in Nederland, die met de eischen der kunst beter dan anderen zouden moeten bekend zijn, van deze geen begrip hebben; niet minder betreurlijk, dat zoovelen, die ze werkelijk kennen, er schier geene rekening van houden, wanneer zij zich het recht aanmatigen over de gewrochten der literatuur uitspraak te doen. Doelmatigheid bij het ontwikkelen der stof en gepastheid van den stijl, de voorschriften van het vak en de voorbeelden der meesters, goede smaak en gezond verstand, alles wordt niet zelden door hen over het hoofd gezien, die zich bij ons geroepen wanen als kunstrechters op te treden.

[p. II]

Over dit gebrek aan kennis of ernst bij sommigen zijner beoordeelaren heeft de schrijver van het volgende verhaal ook als novellist te klagen.

‘Uw stijl is te eenvoudig: gij blijft te zeer bij den grond en neemt zelden eene hooge vlucht,’ roept hem de eene toe. ‘Gij bezigt gemeenzame woorden,’ verwijt hem de andere. ‘Uwe intrigue is doorgaans te weinig ingewikkeld,’ merkt een derde aan. ‘Het mangelt u aan gevoel,’ haast zich een vierde er bij te voegen. Ja, er zijn er, die niet schijnen te begrijpen, hoe hij zich verstout natuurlijk te zijn in een land, waarvan de schrijvers en kunstenaars te allen tijde aan hun bezadigd naturalismus hunnen roem te danken hadden; die het hem niet vergeven zijne personaadjen als ware menschen te laten spreken en handelen; die het hem als eene misdaad aanwrijven niet al zijne helden als toonbeelden van deugd en fijnen wereldtoon af te schilderen, den minst beschaafden niet gedurig zesvoetige woorden en hoogdravende volzinnen in den mond te leggen, en een vijand van gezwollenheid, bombast en wartaal, even als van gedwongenheid en gemaaktheid, te wezen.

Onder hen, die zijnen schrijftrant op min of meer losse gronden hekelen, zijn er die rechtzinnig, en anderen die niet rechtzinnig te werk gaan. Met de laatsten kan niemand van hem vergen, dat hij zich bezig houde. Wat de rechtzinnigen betreft, hij wil hun eens voor al zijne zienswijze openhartig blootleggen. Des noods zoude hij kunnen volstaan met zich op Cervantes, Lesage, Fielding, Dickens, Auerbach, Zschokke, Goethe, Georges Sand, Balzac, enz., te beroepen, in wier romans en novellen, gelijk overigens in die aller groote novellisten van vroegeren en lateren tijd, het gezonde realismus, de eenvoudige stijl en de zoogenaamde volkswoorden zulke voorname rol spelen.

[p. III]

Om echter nog beter te betoogen, dat zijn trant het gevolg is zoowel van studie en overtuiging, als van karakter en gemoedsrichting, zal hij vooreerst de toelating vragen hier een paar aanhalingen in te lasschen.

Dat hij een voorstander is van het realismus in den goeden zin, het realismus onzer voorvaderen, aarzelt hij niet te bekennen. Meer nog: hij meent, dat al de voorname Nederlandsche schrijvers en kunstenaars van vroegere eeuwen het geweest zijn, gelijk hunne opvolgers, willen zij den aard huns volks getrouw blijven, het noodzakelijk moeten wezen. Ziehier wat hij de eer had dienaangaande op het viii^e Nederlandsch letterkundig Congres, in 1862 te Brugge gehouden, te zeggen:

‘Het realismus is zoo oud als de kunst zelve, zoo oud als de natuur, als de waarheid, welke het poogt aanschouwelijk te maken; en van de vroegste tijden treft men dichters en schilders aan, die slechts bij middel van de werkelijkheid de poezij bereikten. Homerus is, op sommige plaatsen, misschien de grootste realist der Grieksche oudheid, daar zijne goden zelven soms menschen zijn; en als men van Zeuxis verhaalt, dat de vogels de vruchten kwamen pikken, welke hij had gemaald, wil men wellicht alleen te kennen geven, hoezeer hij de natuur, de werkelijkheid eerbiedigde, hoe getrouw hij haar in de kleinste bijzonderheden trachtte na te bootsen. Later ook vinden wij het realismus bij de meeste volkeren weder. De realist Shakespeare reikt den realist Rubens de hand; de heiligen uit de school der Van Eycks dragen het kostuum der vijftiende eeuw, zijn veeleer ridders en edelvrouwen uit dien tijd; en de engelen in Vondels meesterwerk denken, voelen, spreken bij poozen als eenvoudige stervelingen. Maar wat wil ik verdere bewijsgronden aanvoeren?

[p. IV]

Wie in de geschiedenis der kunst geen vreemdeling is, weet, dat de Vlaamsche school en hare waardige zuster, de Hollandsche, bij uitstek naturalistisch of realistisch worden genoemd; en dat de Nederlandsche letteren met de Nederlandsche kunst onder dit opzicht immer gelijken tred hielden, kan door niemand betwijfeld worden.’

Om te toonen, dat hij zeer wel weet, waarom hij verkiest den ronkenden stijl aan anderen te laten, vooral poogt eenvoudig te zijn, en niet altoos die uitdrukkingen versmaadt, welke tot het gezellige verkeer behooren, zal hij zich bevredigen eenige regeltjes uit een te recht geschat esthetisch werk, het Lehrbuch des Deutschen Stiles van Becker, over te schrijven:

‘De stijl (van de novelle en den roman)’ zoo luidt het in dit voortreffelijk boek, ‘dient inzonderheid klaar en eenvoudig te zijn, en mag van dien eener prozaïsche vertelling weinig verschillen. Het gebruik van uitdrukkingen, anders slechts in de taal van het gezellige leven voorkomende, geeft hem eene bijzondere aantrekkelijkheid. Alleen dan, wanneer ongewone gebeurtenissen worden verhaald, mag hij eenen plechtigeren toon aannemen.’

Na deze aanhalingen zullen, hoopt hij, de rechtzinnige lieden, die hem den welgemeenden raad geven zijnen schrijftrant te wijzigen, beseffen, dat het hem onmogelijk is dien raad nauwpuntelijk te volgen. Zeker, hij is hun zeer dankbaar voor hunne welwillende bedoelingen, en heeft allen eerbied voor de aanmerkingen van dezulken, welke zijnen letterarbeid in geweten beoordeelen; doch hij wil hun niet ontveinzen, dat hij nog meer eerbied koestert voor de lessen van Becker en andere befaamde stijlleeraren, voor de voorbeelden der schrijvers van Hamlet, Lucifer, Don Quichotte, Gilblas, Tom Jones, David Copperfield en andere meesterstukken.

[p. V]

Om eindelijk op de verwijten van mangel aan gevoel en te weinig ingewikkelde intrigue te antwoorden, zal hij hun enkel in bedenking geven, of hetgene bij velen onzer landgenooten gevoel en intrigue heet, wel altoos dien naam verdient. Hem komt het voor, dat men dikwijls gevoel met sentimentaliteit en intrigue met onnatuurlijke opeenstapeling van handelingen verwart. Wat hem in dit vermoeden versterkt, is, dat hij bij geene schrijvers van hooge kunstwaarde een spoor van die ziekelijke overgevoeligheid en moedwillige knoopverwikkeling aantreft, welke bij zekere menschen voor gevoel en intrigue gelden.

Er blijft hem over diegenen zijner lezers, welke op de hoogte der literarische beweging in andere landen zijn, om verschooning te bidden voor eene zelfverdediging, die zij wellicht geneigd zouden zijn overbodig te achten. Zij gelieven in aanmerking te nemen, dat niet alle lezers zich in hetzelfde geval bevinden; dat wezentlijke gebreken zeer dikwijls bij ons voor schoonheden doorgaan, en omgekeerd; dat voor menigeen hier te lande een roman of eene novelle, niet in deklamatorischen stijl geschreven, op den naam van ernstig kunstwerk geene aanspraak kan maken; en dat eene goede, degelijke kritiek voor alsnog iets is, waarover een Nederlandsch schrijver zelden gelegenheid heeft zich te verheugen.

S.

Lier, 18 Juni 1867.