Het Rijk van Nijmegen. Westelijk gedeelte

[p. V]

Voorbericht

Het Rijk van Nijmegen en de aangrenzende Duffelt, waaraan deze aflevering in de reeks De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst is gewijd, wordt omgrensd door de Rijksgrens, de rivieren de Waal en de Maas en de westgrens van de dorpsgebieden van Winssen en Wijchen. De inhoud van dit deel omvat een korte inleidende beschrijving van het landelijk gebied en de inventarisatie van de drie westelijke gemeenten: Beuningen, Heumen en Wijchen; de stad Nijmegen en de binnen haar gemeentegrens gelegen dorpskernen Hatert, Hees en Neerbosch behoeven een afzonderlijke uitgave.

De Geïllustreerde Beschrijving heeft ten doel om in woord en beeld de bestaande onroerende monumenten vast te leggen, die ouder zijn dan 50 jaar en van algemeen belang wegens hun kunstwaarde, hun betekenis voor de wetenschap of hun volkskundige waarde. Tot deze groep behoren zowel de in het in artikel 10 van de Monumentenwet genoemde Register opgenomen objecten alsmede een veel grotere groep monumenten die niet deze ‘wettelijke status’ en de daaruit voortvloeiende bescherming geniet. Om evenwel een juist beeld van de cultuur- en kunsthistorische ontwikkeling in het beschreven gebied te krijgen, vergt een tweede categorie, die van de verloren gegane onroerende monumenten, eveneens de aandacht. Hiervoor is een ruime plaats gereserveerd.

De auteur, drs. A.G. Schulte, heeft zich enerzijds gehouden aan de in 1969 door de Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving voor het laatst geformuleerde ‘leidraad’. Anderzijds heeft hij getracht een duidelijke bijdrage te leveren tot de kennis van de jongere bouwkunst en de daarmee nauw verbonden voorbeelden van toegepaste kunst en kunstnijverheid. De samensteller is zich er terdege van bewust dat er geenszins een evenredige verdeling van de aandacht bij de behandeling van het oude en het jonge monument is verwezenlijkt. Daar staat tegenover dat de Geïllustreerde Beschrijving per se niet het laatste woord pretendeert te hebben, doch evenzeer de aanzet beoogt te geven voor een juiste (her)waardering en daaruit voortvloeiende nieuwe studie.

Vereiste specialistische kennis maakt het voor de samensteller van de Geïllustreerde Beschrijving steeds moeilijker om vakgebieden die hij zelf niet of onvoldoende beheerst recht te doen. Steun van buitenaf is in veel gevallen noodzakelijk en wordt dankbaar aanvaard. Historische geografie, archeologie en kunstnijverheid behoren tot die specialismen. In het onderhavige deel is ruime aandacht besteed aan de historisch-geografische aspecten van de verschillende dorpen, buurten en gehuchten. De samensteller kreeg voor dit onderdeel in 1976 de steun van drs. A. Steegh, die door het Geografisch Instituut van de Katholieke Universiteit te Nijmegen in de gelegenheid werd gesteld een historischgeografische studie te maken van het gehele gebied tussen Maas en Waal. De door hem ingediende concept-tekst werd na onderling overleg door de samensteller bewerkt als historisch-geografische schetsen.

De hiervoor reeds vermelde ‘leidraad’ noemt in zijn rubricering van de te beschrijven monumenten als eerste categorie: voor- en vroeg-historische en Romeinse monumenten. De archeologie van vóór het jaar 1000 valt buiten de verantwoordelijkheid en het bereik van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

Omdat dit onderdeel het terrein beslaat van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek is afgezien van de tot dusverre in de rubriek gebruikelijke opsomming van vondsten en opgravingen. Daarentegen worden wel de krachtens de Monumentenwet beschermde, archeologisch belangrijke terreinen vermeld middels een opgave van de

[p. VI]

perceelsnamen en de kadastrale ligging, voorzien van de daarbij behorende toelichtende tekst uit het Monumentenregister.

Er is tijdens de bewerking van deze Geïllustreerde Beschrijving in en rond gebouwen van na het jaar 1000 geen speciaal bodemonderzoek verricht. Daartoe deed zich ten gevolge van het geringe aantal uitgevoerde restauraties ook weinig gelegenheid voor. Er is een spectaculaire uitzondering, de opgraving van het voormalige Huis te Heumen in de eerste maanden van 1980, waarvan de onderzoeksresultaten op de valreep nog konden worden toegevoegd. Een vroeger onderzocht kerkgebouw wordt nader onder de loupe genomen, de voormalige r.k. kerk van St.-Antonius Abt in Malden, in 1961 bloot gelegd, waarvan de resultaten hier voor het eerst uitvoerig worden gepubliceerd.

Van oudsher is in de Geïllustreerde Beschrijving een grote plaats ingeruimd voor het roerend kunstbezit aanwezig in openbare gebouwen, kastelen en kerken. Met name het kerkelijk kunstbezit neemt daarbij een voorname plaats in. Vooral in het behandelde studiegebied zijn de mobilia soms het enig tastbare houvast, dat uit een bepaalde periode is overgebleven. Van meet af aan heeft de bewerker zich ingespannen om een representatief overzicht te kunnen samenstellen in woord en beeld van hetgeen er aan mobilia en voortbrengselen van toegepaste kunst in de streek aanwezig is. Bij de Rijksdienst van de Monumentenzorg berusten verschillende oude inventarislijsten, die een indicatie geven van de belangrijkste objecten. Onafhankelijk van de later vanwege het bisdom Den Bosch uitgevoerde nieuwe inventarisatie werden de parochies bezocht en werden ten behoeve van de beschrijving foto-opnamen gemaakt. Als norm voor vermelding gelden globaal genomen de volgende criteria: ouderdom, kwaliteit, zeldzaamheid, stijlzuiverheid en signatuur. In 1976-1978 is van de zijde van het bisdom Den Bosch het gebied volledig geïnventariseerd door drs. G.P.P. Vrins, pastoor-deken te Geldrop, geassisteerd door de heren B. Grote, A. Jansen en A. van Leeuwen. De door drs. Vrins gemaakte object-beschrijvingen zijn zeer nauwgezet en uitvoerig; behalve aan het materiële aspect is ook ruime aandacht geschonken aan vorm en iconografie. De kwaliteit en de opbouw van deze beschrijvingen achtte de samensteller van een zodanige waarde dat hij toestemming vroeg en verkreeg om de objecten te presenteren in de vorm van de door de hoogeerwaarde heer Vrins geredigeerde teksten. Van de zijde van de kerkbesturen werd in deze alle medewerking verleend.

De in het boek opgenomen tekeningen zijn vervaardigd door de heren T. Brouwer, H.W. van der Voet en A.A.M. Warffemius naar eigen opmetingen en deels gebaseerd op bestaand materiaal, dat zo mogelijk werd aangevuld met eigen waarnemingen. De heer Brouwer droeg zorg voor al het getekende kaartmateriaal, bestaande uit kadastrale minuutplannen, recente plattegronden en kleine situaties, kerkhofplattegronden en enige bouwkundige tekeningen. De opmetingstekeningen van gebouwen zijn van de hand van de heer H.W. van der Voet, die na zijn pensionering werd opgevolgd door de heer A.A.M. Warffemius. Deze controleerde met grote nauwgezetheid het bestaande tekeningenbestand, voegde er diverse nieuwe bladen aan toe en maakte het geheel persklaar. Het kaartmateriaal is afgebeeld op de navolgende verkleiningen: de kadastrale minuutplannen en de recente dorpsplattegronden zijn driemaal verkleind tot schaal 1:7500; de kleine situaties zijn niet verkleind en afgedrukt op schaal 1:2500. Ten aanzien van de minuutkaarten zij opgemerkt, dat de landmeetkundige kaartelementen nauwkeurig van de originele bladen zijn overgenomen; sectie-aanduidingen en perceelnummers zijn weggelaten; de op de originele bladen voorkomende benamingen zijn voorzover reproduceerbaar zo veel mogelijk in het oude lettertype aangebracht ter onderscheiding van de recente kaarten.

De opmetingstekeningen van gebouwen zijn alle afgedrukt op schaal 1:300, meest naar opmetingen die zijn vervaardigd op schaal 1:50 voor de nieuw opgemeten objecten en deels naar tekeningen op schaal 1:100 in geval gebruik is gemaakt van reeds bestaand materiaal. Ten einde de uniforme schaal consequent te kunnen blijven toepassen is van enige door de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek welwillend ter beschikking gestelde tekeningen de oorspronkelijke compositie van enige bladen enigszins gewijzigd.

Er is naar gestreefd het gebied op onbekrompen wijze in beeld te brengen. Waar het beschikbare materiaal dit toeliet is getracht tekeningen en foto's als een strip te presenteren. De samensteller had keuze uit overvloedig voor dit doel vervaardigd recent fotomateriaal dat in de periode 1974-1981 op zeer kundige wijze is opgenomen door de heer A.J. van der Wal. Hij heeft met grote inzet de door de auteur opgegeven gebouwen, dorpsgezichten, losse objecten en inventarisstukken vastgelegd. Het resultaat van zijn visie, waarin de

[p. VII]

auteur de zijne herkent, bepaalt in hoge mate de waarde van dit werk.

Daarnaast is geput uit archiefbestanden van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

Verder werd materiaal betrokken van de fotodiensten van het Rijksarchief in Gelderland te Arnhem, het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in 's-Gravenhage, het Rijksprentenkabinet te Amsterdam, de Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Leiden (collectie Bodel Nijenhuis), het Arnhems Gemeentemuseum, het Nijmeegs Museum ‘De Commanderie van St. Jan’ en het Kunsthistorisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Utrecht.

Velen waren direkt of indirekt betrokken bij het werk en droegen een of meer belangrijke bouwstenen aan. Met name dienen genoemd: drs. G.Th.M. Lemmens, ir. E.J. Nusselder, dr. J.G.N. Renaud en mevrouw drs. C.J.M. Schulte-van Wersch.

Zonder de welwillende medewerking van vele overheidsfunctionarissen, kerkeraden, kerkbesturen en geestelijken, particulieren, bestuurders van verenigingen, beheerders en medewerkers van bibliotheken, archieven en collecties en van de Dienst van het Kadaster en Openbare Registers te Arnhem, zou het werk niet in zijn huidige gedaante zijn gerealiseerd. Aan allen, die zowel binnen als buiten ambtelijke verbanden het beschrijvingsteam daadwerkelijk of door stimulerende belangstelling tot steun waren, past een woord van oprechte dank.

De Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving



mr. f.th. dijckmeester, voorzitter

drs. f.j.l. van dulm, secretaris