Een ongeregeld zootje

[p. 109]

De vierde macht getemd

Moeten ‘de’ media, de vierde macht, op de een of andere manier on-der toezicht worden geplaatst? Een Commissariaat voor de Media, maar breder en met een ruimer mandaat? Een Review Board of Peers, maar met verderstrekkende bevoegdheden dan de Raad voor de Journalistiek? Een jaarlijkse verantwoordingsdag? Woensdag gehaktdag II. Er zijn alleen maar redenen om tegen al zulke suggesties principieel stelling te nemen.

Daarmee zeg ik niet dat er geen ‘problemen’ zijn. Er bestaat een vaak ongezonde verhouding tussen media en politiek. Zij jutten elkaar op, hobbelen achter elkaar aan, spelen welpenvoetbal. Vrije discussie over die beroerde omgangsvormen is noodzakelijk, maar dat is iets anders dan enigerlei vorm van formeel toezicht.

Ja, maar ‘de mediacratie’ dan? Die moet toch als elke macht gecontroleerd worden? Ongecontroleerde macht ontspoort nu eenmaal. Maar media gaan helemaal niet ongecontroleerd door het leven:

1. Zij moeten zich aan de wet houden.

2. Redacties staan onder het gezag van een hoofdredacteur en, vaak nauwelijks minder belangrijk, een redactieraad. Uitgevers, laat staan uitgeverijen, hebben in Nederland, anders dan vaak wordt gedacht, geen enkele inhoudelijke zeggenschap.

3. Deprofessiecorrigeertzichzelf voortdurend. De vakbond annex beroepsvereniging (met internationale vertakkingen) speelt daarin een rol, evenals opleidingen, instituten en andere zelfbenoemde informele watchdogs. De kroon op dit stelsel in veler ogen is de Raad voor de Journalistiek, die de erbij aangesloten media op het matje kan roepen.

[p. 110]

4. Bijna alle zichzelf respecterende media rectificeren of corrigeren (als men onwillig is dat te doen, komt dat omdat men begrijpelijkerwijs onredelijke schadeclaims tracht te vermijden), kennen klachtenprocedures, een ombudsman, lezersredacteur of een hoofdredacteur die stelselmatig publiekelijk verantwoording aflegt voor het doen en laten van zijn medium.

5. En dan zijn er natuurlijk de lezers, kijkers en luisteraars die hun abonnement kunnen opzeggen (en dat ook altijd maar weer doen), de knop omdraaien of wegzappen. Ik vrees dat dit voor velen van u helemaal geen geruststelling is, eerder de bron van uw ongerustheid. Want achter het wantrouwenjegens de pers gaat nogal eens wantrouwen jegens het onredelijke, al te beïnvloedbar volk schuil.

6. Ten slotte is er de openbaarheid, het forum, het debat - de enige scherprechter in een vrije, democratische samenleving. Hier zoeken we met z'n allen naar ‘waarheid’, hoe voorlopig ook. Dat debat neemt nooit een einde, niets wordt ooit definitief beslecht. Een vruchtbare openbaarheid bestaat ook niet bij de gratie van consensus of compromis (dat zijn politieke categorieën), maar van feiten, opvattingen, overtuigingen, dissidentie, de contramine. Machts- of gezagsargu-menten horen niet thuis in dit forum, net zomin als in de wetenschap.

Het is hoogst onduidelijk wat toezicht of een ‘toezichtsorgaan’, een Raad van Hoeders zullen we maar zeggen, aan ‘de openbaarheid’ kan toevoegen. Macht, autoriteit, bevoegdheden, sancties, een aanwij-zingsrecht? Zo'n orgaan is een Fremdkörper in een vrije samenleving die gebaat is bij de cognitieve superioriteit van de vrijheid van meningsuiting. Wat mij betreft geldt dit zelfs al voor de Raad voor de Journalistiek die - ten onrechte - vaart op het kompas van de consen-sualiteit.

De media zijn geen orgaan van de staat en hebben geen andere opdracht dan die welke zij, elk voor zich, zichzelf stellen. Sommige zien het als hun taak om ‘de macht te controleren’, andere willen hun kijkers amuseren, een derde de socialistische heilstaat vestigen, een vierde schrijft over auto's, een vijfde legt zich toe op roddel en achterklap, een zesde op waar je lekker kunt eten. En zo verder, maal hon-

[p. 111]

derdduizend. Moeten die allemaal onder een Raad van Hoeders vallen? Sommige (nieuwsmedia) wel, andere niet? Wie bepaalt dat?

Pers en politiek hebben elk een eigen mandaat, vertegenwoordigen verschillende sferen. Ze raken elkaar, bemoeien zich met elkaar, zitten in elkaars vaarwater, maar ze moeten geen zeggenschap over elkaar claimen of krijgen. De rechtsstaat is wel omschreven als macht - de staat - die zichzelf - tegen zichzelf - heeft verdeeld. Hetzelfde dient te gelden voor de scheiding van pers en politiek. De politiek past hier slechts wijze zelfbeperking. Een greep naar de media, hoe ook vormgegeven, hoe onschuldig lijkend ook, is een onverkwikkelijke uitbreiding van de staatsmacht waarvoor geen enkele rechtsgrond bestaat.

Niets nieuws onder de zon. De politiek heeft altijd gemopperd op de media/pers, en er lagen altijd plannen in de la om eindelijk iets aan het kwaad van de losbandigheid te doen. Gelukkig is het daar nooit van gekomen. Het gemopper zal nu ook weer overdrijven. Maar de gedachte dat de media een ‘voorlichtende taak’ hebben en op de een of andere manier deel moeten uitmaken van ‘een bestel’, geparenteerd aan de macht, blijkt onuitroeibaar.

De politiek heeft problemen, de pers de zijne. Beide zullen die zelf, op eigen kracht, moeten oplossen. Overheidssteun voor de gedrukte pers, waar hier en daar naar gehengeld wordt, zal onherroepelijk naar overheids(mede)zeggenschap voeren.

Over enkele jaren, als de openbaarheid nog meer versplinterd is dan nu, de grote kranten verder geslonken zijn, de publieke omroep totaal gemarginaliseerd, en nog grotere delen van het publiek praktisch geheel buiten het bereik van ‘traditionele’ massamedia zijn geraakt, zal men - u hier - met weemoed terugdenken aan deze jaren. Toen, ja toen had je tenminste nog fatsoenlijke media.

Niet eerder gepubliceerde gespreksnotitie voor een discussie over de media in het gebouw van de Eerste Kamer op 26 januari 2006.