Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 167]

De pijn van immigratie

Een gedachte-experiment. Stel, u bent immigrant, zeg in Australië. Het gaat u uiteraard voor de wind, u heeft vanaf het allereerste begin een gewaardeerde bijdrage aan economie en samenleving geleverd, het land en het leven daar bevallen u uitstekend. U bent er om er te blijven - voorgoed. Maar zou u uw Nederlanderschap ook opgeven? Waarschijnlijk is uw antwoord: tuurlijk, waarom niet, wat maakt het uit? Daarmee schaart u zich bij de tallozen die niet gehinderd door ervaring luchthartig over emigratie doen. Veel Nederlanders denken kosmopoliet te zijn, niet speciaal iets met Nederland te hebben, dus in staat om zo te verkassen en in een mum van tijd een nieuwe taal en andere zeden en gewoonten onder de knie te krijgen. Wie kent ze niet, de mensen die na luttele tijd in een of ander buitenland beweren de taal vloeiend te spreken en land en volk als hun broekzak te kennen.

Vloeiend? Het is visserslatijn, grootspraak. Voor bijna alle immigranten bestaat een heel andere werkelijkheid. Leven in een ander land met een andere taal en afwijkende cultuur is een zware opgave, die ook de allersterksten en succesvolsten grote moeite kost en mensen niet zelden een leven lang ontregelt. Antropologen, wier vak het is andere culturen te doorgronden, weten hoe moeilijk het is. Een tweede taal, naar het woord van de Amerikaan Paul Bohannan, kan men nog wel leren, al is dat een immense klus, een tweede cultuur lukt nooit helemaal. Het sociale leven is niet alleen op hoofdzaken, maar in praktisch alle details anders dan waarmee je van jongs af vertrouwd bent geraakt. Sim-

[p. 168]

pele alledaagse conventies waarmee we gedrag onderling afstemmen, de smeerolie van de sociale omgang, blijken in het verkeer met ‘anderen’ nutteloos en moeten opnieuw worden verworven. Waarover je wel of niet praat, met wie, hoe en waar, wat er onder omstandigheden van je verwacht wordt, de omgang tussen de seksen, tussen jong en oud, tussen gelijken, met hiërarchie.

Kenmerkend voor het immigrantenbestaan is dat vanzelfsprekendheden wegvallen. Weinig gaat vanzelf, ‘spontaan’, veel vergt deliberatie of roept ongemak op. Er bestaat zoiets als de ‘antropologische afstand’. Hoe dicht opeen staan mensen als ze met elkaar praten? Raken ze elkaar aan? Hoe luid spreek je? Het hangt altijd af van de situatie en om wie het gaat: vreemden, kennissen, vrienden, familie? Maar van samenleving tot samenleving, ook binnen Europa, doen zich grote of kleine, ontregelende verschillen voor.

Wat opvalt in het ‘integratiedebat’ dat de afgelopen jaren zo hevig heeft gewoed, is het geringe besef van hoe belastend immigratie wel niet is. Er wordt gedaan of beleid een beslissende factor in het integratieproces is, of dat integratie vooral een kwestie is van willen en inzet. Voor de ‘interculturele’ lastendruk, met name bij de eerste generatie, bestaat maar weinig aandacht. We zijn of houden ons blind voor de troost van het vertrouwde, ergeren ons aan de voorkeur voor de eigen taal, begrijpen de gehechtheid aan het land van oorsprong slecht.

Maar dat alles is nauwelijks een kwestie van keuze, eerder een soort psychologische noodzaak. Alleen de eigen taal loopt via het ruggenmerg en vergt geen permanente inspanning, alleen sociale contacten binnen de eigen groep zijn ontspannen. Wie deelt in de emigratie-ervaring, mensen dus die metterdaad verkasten, naar het verre Australië bijvoorbeeld, aarzelen daarom wél bij de vraag over hun Nederlanderschap. Het is iets wat zij niet makkelijk prijsgeven. Ongeacht hun emigratiemotieven of de band met het nieuwe vaderland: je nationaliteit opgeven gaat gevoelsmatig erg ver - te ver. De kinderen zijn één ding, maar jijzelf? Uiteindelijk ben je Nederlander.

Het is een interessante kwestie hoe dit komt. Mijn veronderstelling is dat het onderschatten van de moeilijkheidsgraad van

[p. 169]

immigratie volgt uit een overschatting van onze eigen mogelijkheden, onze wend- en kneedbaarheid. Wij leren, menen we, snel vreemde talen, passen ons makkelijk aan, voegen ons soepel naar nieuwe omstandigheden. Ook denken we dat ons gedrag en onze opvattingen autonoom zijn, spontaan, natuurlijk, het resultaat van eigen, vrije keuzes, niet van conventies en patronen waaraan we gehoorzamen. Onze ‘cultuurlijkheid’ doet zich als ‘natuurlijk’ aan ons voor. Wie zichzelf zo opvat, zal anderen net zo zien. Hun verwevenheid met eigen taal en groep is dan geen innerlijke noodzaak, noodlot zelfs, maar onwil, een keuze - maar de verkeerde.

Eind juni aanvaardde de Kamer de Integratienota van minister Verdonk. Daarmee werd een ‘harde’ aanpak van immigranten tot uitgangspunt van beleid. Er is nauwelijks reden veel fiducie in deze nieuwe integratieconsensus te hebben. Niet omdat assimilatie, zoals de strengere politiek vaak afkeurend wordt genoemd, principieel onjuist zou zijn. Assimilatie is na verloop van tijd het gebruikelijke lot van immigranten, zoals pijn en ongemak de ervaringen van de eerste generatie kenmerken. Hoe nuttig is dan de nieuwe strengheid? Zij kan economische participatie bevorderen en de tweede generatie langer op school houden. Maar emotioneel heeft strengheid de eerste generatie niets te bieden.

03-07-04