Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land

[p. 117]

Achterhaalde vooruitgang

Paars was verzot op infrastructuur. Spoorwegen, havens, startbanen, wegen, terminals - het kon allemaal op steun en geld rekenen van de kabinetten-Kok. Meteen na ‘werk, werk, werk’ kwamen in de paarse rangorde de Grote Werken, zoals hogesnelheidslijn, Betuwelijn en ‘milieubaan’. Was die graaf- en bouwlust toevallig of specifiek? Had, met andere woorden, een andere coalitie dezelfde keuzes gemaakt? De plannen lagen immers al klaar, maatschappelijk en ambtelijk voorbereid, Kok en de zijnen maakten ze slechts tot de hunne.

Toch was het paarse bouwen geen toeval, het hóórde bij het sociaal-liberale ‘historisch compromis’. Inhoudelijk was dat schraal, de PvdA/vvd/d66-kabinetten stoelden vooral op een anti-cda-sentiment. Maar ook deelden de klassiek ‘linkse’ partijen een vaag, overgeleverd idee van ‘modernisering’ en vooruitgang. Ne-gentiende-eeuws liberalisme, het latere ‘Treubsche socialisme’ van radicale sociaal-liberalen en de socialistische planidee kwamen samen in de paarse voorliefde voor grondverzet en heistelling. Bron van inspiratie was ook de nuchtere dadendrang uit de wederopbouwperiode: ‘Een volk dat leeft, bouwt aan zijn toekomst.’

Het retromodernisme van Paars heeft het niet gehouden. De Betuwelijn ontpopte zich als een financiële en landschappelijke tragedie. Ook de belofte van een technocratische oplossing voor de herrie van het eeuwig groeiende Schiphol blijkt vals. Niet meer maar minder mensen ondervinden geluidsoverlast sinds de ope-

[p. 118]

ning van de ‘milieuvriendelijke’ polderbaan. De dure les is dat nieuwe infrastructuur in een dichtbevolkt, ecologisch kwetsbaar landje niet per se problemen oplost. Steeds liggen verder milieu-en landschapsbederf op de loer. Daarbij komt het groeiende inzicht dat vervoer een betrekkelijk laagwaardige economische activiteit is. Het slepen en zeulen met spullen zonder er verder iets mee te doen - bewerken, veredelen, vermarkten - combineert een lage toegevoegde waarde met hoge maatschappelijke kosten.

Geen wonder daarom dat de samenballing van infrastructuur die Rotterdam is, zit opgescheept met een verhoudingsgewijs laagopgeleide beroepsbevolking. Het Rotterdamse aandeel in het bruto binnenlands product neemt ook gedurig af. De stad die het dommige ‘niet lullen maar poetsen’ officieus als motto heeft, zou inmiddels moeten weten dat ‘lullen’ lucratiever is dan ‘poetsen’. Transport en distributie zijn niet de motor van een kennisintensieve, postindustriële economie die steeds zuiniger met materiaal omspringt. Niettemin blijven lokale en landelijke politici ijveren voor geld- en ruimtevretende infrastructurele werken. Rotterdam is schor van de roep om een tweede Maasvlakte. Zeeland moest en zou een overslagterminal bij Vlissingen, Gelderland een in de Betuwe. Al jaren eist Amsterdam een nieuwe zeesluis in IJmuiden en de hoofdstad stak alvast fortuinen in een, onbenut gebleven, futuristische containerhaven. Noord-Holland wil de domme krachten in de provinciale economie versterken met nieuwe haventerreinen waaraan de middeleeuwse Wijkermeerpolder moet worden geofferd.

Wat drijft deze bestuurders en politici? Je kunt welwillend zeggen: ze doen wat ze kunnen - letterlijk. Ze vinden dat ze de werkgelegenheid moeten bevorderen en weten ouder gewoonte niets beters te bedenken dan havens graven en industrieterreinen opspuiten. Dat is zeker al honderd jaar modern en vooruitstrevend, aangenaam concreet ook, en wekt de indruk van grote daadkracht. Maar in feite zijn zulke politici hopeloos ouderwets en klampen zij zich vast aan de succesformules van een voorbij economisch tijdperk.

Een minder welwillende uitleg is dat infrastructuurenthousias-

[p. 119]

ten vasthouden aan achterhaalde machtsposities. Zij willen heersen, geld bij de burgers weghalen en het zelf besteden. Grote Werken, in Nederland vrijwel exclusief het terrein van de overheid, bieden daarvoor een goede gelegenheid. Infrastructuur is levensverlenging voor ‘dirigisten’ van diverse pluimage. Hun bouwplannen houden de illusie in stand dat politici een sturende economische rol vervullen, doorgronden hoe de economie zich ontwikkelt en ‘winnaars’ kunnen aanwijzen. Ze verbeelden zich de toekomst vorm te geven, de samenleving te maken, maar tekenen een blauwdruk voor het verleden. Héél onwelwillend gezegd: alsof de Muur nooit is gevallen.

Heeft de overheid dan geen rol te spelen? Ja, maar werkgelegenheid en welvaart bevorder je met andere zaken: excellent onderwijs, goede politiezorg, comfortabel personenvervoer, hoge woonkwaliteit, culturele voorzieningen van formaat, integer bestuur, een rem op zinloze immigratie, rechtszekerheid, een soepele arbeidsmarkt. Als ‘helden van de terugtocht’ dienen politici het bestaande te onderhouden, onze tuin te verzorgen, wet en regel te handhaven. Allemaal niet sexy, wel essentieel voor ‘de kwaliteit van het bestaan’. Te veel vaderlandse autoriteiten vinden dit onvoldoende opwindende bezigheden. Zij willen groots en meeslepend besturen en hangen de verstikkende ‘mainport’-ideologie aan onder het mom dat Nederland, zoals het heet, niet het Jutland van Europa mag worden. Die ‘Jutten’ echter komen in hun land niets tekort, zij hebben de ruimte en zijn politiek mondiger, beter opgeleid en welvarender dan de poetsende Hollanders.

Misschien keert het tij, al heeft de politiek het tot nu toe laten afweten. Het was de bestuursrechter die een stokje stak voor de Gelderse en Zeeuwse plannen en het was het Centraal Plan Bureau, eerder sceptisch over een tweede Maasvlakte, dat onlangs negatief oordeelde over een nieuwe sluis bij IJmuiden. Bemoedigend is vooral dat het geld voorlopig op is. Laten democratische politici van die nood een deugd maken.

02-08-2003