Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

[p. 564]

§ 16. Oud-minister F.S. Malan.

Marie Koopmans - de Wet (1925).

In 1895 het Malan in sy vier-en-twintigste jaar redakteur geword van Ons Land. In die voorwoord vertel hy hoedat hy dikwels met 'n belangrike hoofartikel na die Strandstraat gegaan het om die oordeel van Marie Koopmans-de Wet in te win. Elf jaar lank, tot aan haar dood het hy op intieme voet met haar verkeer en sy het dan ook al haar papiere aan hom toevertrou. Sy politieke werksaamhede as minister (1910-1924) het hom lank verhinder om die portret van hierdie merkwaardige vrou te teken en eers in 1925 het die biografie verskyn.

In sy beskrywing van Marie Koopmans - de Wet se jeug deel die skrywer interessante besonderhede mee oor die toestande aan die Kaap omstreeks die middel van die negentiende eeu. Hy slaag daarin om 'n beeld te gee van die maatskaplike verhoudings en van die sedes en gewoontes wat toe in swang was, terwyl ons ook 'n kyk kry op onderwystoestande. Marie het opgegroei in 'n aristokratiese omgewing en van jongsaf al belang gestel in staatkundige gebeurtenisse, wat sy deur hoë gaste hoor bespreek het. Malan het die deftige maar gesonde atmosfeer van die woning in die Strandstraat goed aangedui.

Marie het 'n toegewyde eggenote geword, en die skrywer wei met welgevalle uit oor haar huislike deugde. Hy wil ‘veral tot die opkomende geslag van Afrikaanse jongedogters spreek’ en sonder om direk didakties te word, teken hy die kontras tussen die ideale van Marie Koopmans en dié van die moderne vrou. Hierdie fyn opgevoede vrou is nie skaam om 'n hoofregter te laat sien dat haar tafellaken goed gestop is nie en as sy haar man 'n aangename verrassing wil voorberei, dan torring sy self 'n ou verslyte broek los om op die patroon daarvan vir hom 'n nuwe te maak!

Haar man word serjeant-at-arms van die Wetgewende Vergadering en sy gaan met die vernaamste amptenare om, terwyl haar kennis van landsake steeds uitgebreider word. Die afsterwe van haar man in 1880 veroorsaak 'n ernstige krisis, wat byna tot vertwyfeling lei. Tot aan haar dood bly sy 'n treurende weduwee, maar hierdie sterfgeval gee haar ook 'n verhewe lewensdoel. Voortaan vind sy verligting vir eie smart deur al haar kragte en besittings op te offer ten bate van die behoeftiges van haar volk. Gedurende die Eerste Vryheidsoorlog het sy haar invloed gebruik om die Transvaalse saak te bevorder en in die woelige jare wat daarop gevolg het, het sy steeds in die bresse getree vir die belange van haar verdrukte volk. Tussen die jare 1900-1904 was sy onvermoeid besig met die versending van die duisende kiste goedere wat onder die slagoffers van die oorlog moes verdeel word, en dit is veral hierdie opofferende taak wat haar naam in die herinnering van 'n dankbare volk laat voortlewe.

[p. 565]

Liefdadigheid neem egter nie al die tyd van hierdie talentvolle vrou in beslag nie. Sy had 'n ontwikkelde kunssmaak, soos elke besoeker van die Strandstraat se museum vandag nog kan sien. Op volmaakte wyse het sy die honneurs waargeneem in haar smaakvol ingerigte woning en sy het ook 'n merkwaardige konversasietalent gehad. Malan getuig:

‘Dit was asof daar 'n soort van magnetisme om haar persoon was, 'n geheimsinnige, betowerende invloed - die uitvloeisel van 'n kragtige, selfbewuste gees.’

Sy verkeer op intieme voet met goewerneurs, eerste ministers en ander hooggeplaaste amptenare, terwyl ook hoë besoekers uit die vreemde na haar woning kom. Maar sy vergeet die eenvoudige onbevoorregtes nie en haar hart is ruim genoeg om selfs op te tree as pleitbesorgster vir die Maleiers, as hul moeilikheid het oor 'n kerkhof. Deur haar bemiddeling word die Kasteel as historiese monument vir die nasie gered en sy word erken as ‘die draagster van die publieke gewete’, waar dit die behoud van kunsvoorwerpe of oudhede geld. Daarby neem sy 'n leidende aandeel in die stryd vir die Hollandse taal. Hoe innig sy meegeleef het met haar volk, blyk uit die feit dat sy 'n Franse pamflet vertaal, toe die filoksera die Bolandse wingerde bedreig.

Marie Koopmans - de Wet en ook haar suster was inderdaad twee merkwaardige figure in die Kaapse samelewing en hulle het reg op die hulde van die nageslag. Die biografie van Malan sal ongetwyfeld 'n weldadige uitwerking hê op die ontwikkeling van die Afrikaanse vrou. Hy het 'n welgeslaagde portret geteken van die twee vroue en op voortreflike wyse sy biografiese gegewens verwerk, 'n taak wat veel moeiliker is as om dit eenvoudig kronologies te rangskik en dan in extenso af te druk, soos die meeste van ons biograwe totnogtoe gedaan het. Malan het 'n intieme kennis van die tydperk wat hy beskrywe en hy beskou die gebeurtenisse van sy jeug met die kalm, besadigde oordeel van die ervare mensekenner. Sy opregte bewondering van Marie de Wet se edele karakter het hom in staat gestel om haar strewe en ideale op talentvolle wyse te vertolk. Hy het hom nog nie heeltemal losgemaak van die Hoog-Hollandse skryftradisie nie en by 'n tweede druk sou daar in hierdie opsig heelwat verbeteringe aangebring kan word. Met belangstelling wag ons ook op 'n meer uitgebreide studie van mevr. Koopmans se omvangryke briefwisseling, wat volgens die skrywer gunstig vergelyk met die beroemde versameling van madame de Sévigné.