Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging

§ 45. Karin.

Orion (1937).

Dit is 'n verhaal van twee mense wat mekaar lief het. Deur sekere omstandighede dwaal hulle baie ver van mekaar af en nadat albei gemeen het dat hul vir 'n ander bestem was, hervind hulle tog mekaar aan die einde van die verhaal, ten spyte van 'n byna noodlottige vergissing.

So gestel, lyk die inhoud van hierdie breedopgesette roman erg op die

[p. 421]

konvensionele liefdesverhaaltjie waarmee bakvissies hul onledig hou. Maar die leser wat hier soek na 'n sentimentele relaas, volgepak met verliefderigheidjies, vrytoneeltjies en pikante misverstandjies wat tog maar uitloop op 'n gelukkige kry-mekaar-slot - so 'n leser sal bedroë uitkom.

Eintlik is dit van heel weinig belang dat Eugenie en Erich mekaar tog kry na 427 bladsye, want hierdie soort liefde is glad nie aan 'n leeftyd gebonde nie. 'n Mens sou amper kan beweer dat die twee mense net die voorwerpe is waardeur die krag van die liefde versigbaar word. Deur hul persoonlike reaksies kom ons onder die indruk dat daar tussen hulle 'n krag aan die werk is wat die lyn van hul lewe onverbiddelik ombuig. Hierdie dwingende krag van die liefde is die eintlike onderwerp van die roman. Dit is die groot verdienste van die skryfster dat sy vir die eerste maal in ons letterkunde 'n roman oor die liefde geskryf het wat ons laat besef dat daar in die liefde iets ewigs is, wat nie slegs as 'n vleugie sentimentaliteit of oppervlakkige sinlikheid in die lewe van twee minnende mense geopenbaar word nie, maar inderdaad sterker as die dood is.

Eugenie Joubert ontmoet Erich Ulmer tydens haar studiejare in Duitsland. Later kom hy haar in Suid-Afrika besoek en ofskoon haar vader hom selfs nie wil ontvang nie, sweer hulle mekaar trou. As sy terugkeer na die ouderlike woning op Wellington bars daar 'n groot storm oor haar hoof los. Hartstogtelik verdedig sy haar geliefde teenoor haar ouers, wat van geen uitlandse vryer wil weet nie. Die taktlose optrede van mnr. Joubert teenoor sy nege-en-twintigjarige dogter veroorsaak 'n verwydering wat byna tot 'n openlike breuk lei.

Dit word egter vermy deur die goeie raad van een van Eugenie se kollegas, Oswald Henderson. Besonder fyn uitgewerk is die diplomatiese wyse waarop Oswald hom langsamerhand 'n plekkie verower in Eugenie se hart. Deur die onenigheid met haar ouers en die droefheid oor Erich se vertrek hunker haar hart na simpatie. Op uiters beskeie wyse bevredig Oswald hierdie hunkering, sonder dat hy ooit opdringerig word. Maar terselfdertyd wek hy by Eugenie 'n diepe deernis op met sy eie huislike ellende, want sy ligsinnige vrou het hom verlaat en sy twee hulpelose kindertjies smag na moederliefde. Deur sy sterk persoonlikheid oefen hy 'n magnetiese invloed op haar uit en na 'n tydperk van onsekerheid gee sy haar gewonne. Intussen bieg sy egter alles eerlik op aan Erich; hy moet sê of sy skuldig is aan ontrou of eenvoudig ‘die speelbal van omstandighede’. Van hom moet daar ‘'n teken’ kom wat 'n einde sal maak aan haar twyfel. Oswald besef dat sy oorwinning nog maar tydelik is en besluit om sy hoogste troefkaart te speel. Hy neem haar na sy woning, waar hy 'n sterk beroep maak op haar huislike en moederlike instinkte. Kinderarmpies klou haar vas en as sy Jackie gebad het en toegewikkel het in sy bedjie soebat hy: ‘Bly jy altyd by ons, auntie Genie?’

Swaar en bitter is die stryd wat hierdie vrou moet stry. Aan die een

[p. 422]

kant is daar die geestesverwantskap met Erich en die besef dat hy haar so nodig het om sy kunstenaarsideaal te verwesenlik. Aan die ander kant staan Oswald met sy groot liefde en sy hulpelose kindertjies. Erich stel die probleem aldus: ‘Watter Eugenie gaan wen? Die nuwe of die oue? Die vrou van die kultuurwêreld en van my; of die moeder en die vrou van die klein huislike geluk.’

Met 'n seldsame indringingsvermoë het die skryfster die verloop van hierdie stryd uitgebeeld. Wie hom aandagtig inleef in al die kwellings van hierdie gemartelde siel, begin iets te begryp van die misterieuse wonder van die vroulike liefde wat alles wil gee.

Eugenie word wel tydelik oorrompel deur Oswald, maar sy is tog een van die mense wat die groot liefde kan voel en wat deur alle lewenswisselinge steeds die besef omdra dat sy slegs aan dié liefde trou kan bly. Daarom kan sy so beslis aan Oswald sê:

‘Maar dis alles om 't ewe.... Of (Erich) my lief het of nie; of hy my terug wil hê of nie, ek kan hom nie in die steek laat nie.’

Toe ek dit lees, moes ek dink aan Johan de Meester se verstote Geertjie, wat, ten spyte van haar ellende, so fel-uitdagend haar grootvader toegevoeg het:

‘Die man heb ik lief, en altijd, verstaat u, na me dood nog, ten eeuwigen dage, zal ik van 'em houe, dié man!’

Lank hou Eugenie dit nie in Suid-Afrika uit nie. Sy gaan na Duitsland ‘om haar skuld te vereffen.... om te bewys hoe groot haar liefde tog is ten spyte van haar afdwaling.’ Intussen het Erich egter, na 'n tydperk van vertwyfeling, troos gevind in die geselskap van 'n boeremeisie, Else, wat 'n paar verleidelike bruin oë het. Erich besef dat hy as eenvoudige amptenaar aan geen huwelik met Eugenie kan dink nie, en in sy moedelose stemming vind hy 'n verbintenis met die huislike Else nogal aantreklik. Hoe onmisbaar Eugenie ook al mag wees vir sy geestelike behoeftes, Else maak 'n beroep op sy sinlike natuur.

Met Eugenie se aankoms in Duitsland staan Erich dus voor 'n groot krisis. Hy kon haar besoek verhinder het, maar dit sou in stryd gewees het met wat die eintlike kern van sy wese is, naamlik fatalisme. Met 'n dowwe gelatenheid onderwerp hy hom aan die grille van 'n noodlot, waarteenoor hy hom magteloos voel. Maande lank word hy heen en weer geslinger sonder dat hy sy besluiteloosheid kan oorwin. ‘Dis of alles maar gebeur, sonder dat ek iets besluit of bepaal - kompleet of ek aan die swewe is.’ Deur hierdie houding besorg hy die twee vroue wat hom lief het 'n verfynde marteling. Erich is die ewige weifelaar, 'n Hamlettipe, soos hyself opmerk, wat maar altyd probeer om deur 'n uitweg die tragedies van die lewe te ontduik.

Tussen die donker boomstamme van die Grünwald met sy vallende herfsblare, waar die vrolike gesnap van ander liefdespaartjies weerklink,

[p. 423]

moet Eugenie die gethsemane van haar liefde deurworstel. Op haar struikelgang deur die skaduwee-newels kry sy Erich se bekentenis met stukkies en brokkies. ‘Soos bloeddruppels val die woorde deur die donker. Dis die rooi bloed van Eugenie Joubert haar stukkend geslaande hart.’ Moedig vra sy uit totdat sy die volle waarheid weet. En in haar onderbewuste hoor sy die troostende akkoorde van die ou gesang: ‘Ruwe stormen mogen woeden’. Hierdie ses-en-dertigste hoofstuk is die roue smartkreet van 'n gepynigde siel: ‘Erich, het jy my nog lief?’ Die uitbeelding van die vrou ‘in haar liefde verlaat’ styg hier tot 'n digterlike hoogte; deur die intensiteit en gloedwarme gevoel waarmee Eugenie se aandoeninge opgehef word in die sfeer van 'n mooi verbeelding wek hierdie hoofstuk by ons die ontroering van uiterste verlatenheid.

Weke gaan verby, maar aan Erich se besluiteloosheid kom daar geen end nie. 'n Besluit neem is immers iets wat heeltemal in stryd is met sy lewensbeskouing: ‘Ag, ons kies nooit bewus nie. Ons volg een of ander drang - die drang wat die sterkste is.’ Een oomblik is dit die sinlike drang wat hom na Else laat verlang, dan weer is dit die behoefte aan platoniese kameraadskap wat hom na Eugenie dryf. In die praktyk beteken dit 'n dubbele vryery, want Erich se hulpeloosheid maak so 'n sterk beroep op Eugenie se medelyde dat sy die ou verhouding laat voortduur. In hierdie opsig vind ek die sielkundige motivering onoortuigend, miskien omdat ek te ouderwets is om die reaksies van die ‘moderne’ vrou te begryp. Eugenie is gewillig om die aalmoese te aanvaar van 'n man wat feitlik op troue staan met 'n ander: ‘Solank soos 'n korreltjie liefde nog uit daardie dierbare hand na haar kant toe val, sal sy nooit haar siel met vreemde brood gaan voed nie....’ (p. 275). In haar groot beproewing leer sy egter om haar liefde om te sit tot hoër geestelike krag. Sy stuur Erich self na Else en ofskoon sy in vertwyfeling aan sy voete kruip, besit sy tog die moed om alles in haar vermoë te doen om haar mededingster se belange te bevorder. Alleen deur Erich gelukkig te sien, kan sy haar eie siel red. Vir sy geluk is geen offer te groot nie. Met spanning volg ons die verloop van die stryd in Eugenie se gemoed. Sy beleef oomblikke van ekstatiese geluk - ‘'n bruilof van die siel’ - waarin haar vergeestelikte liefde geen aardse behoeftes meer ken nie. Maar ook oomblikke van bange vertwyfeling waarin die vroulike instink soebat om 'n bietjie lewensgeluk. Groot bly sy in haar vernedering, groot in haar eg-vroulike hunkering na die geliefde, groot in haar liefde wat maar immer wil gee.

As sy weggaan en in Leipzig eindelik berusting in haar lewenslot gevind het, roep Erich haar terug. ‘Geheilig deur lyde’ kan sy haar rol van geestelike kameraad nou veel beter speel totdat Else die knoop vir Erich deurhak: ‘Jy moet òf haar opgee òf vir my.’ Hierdie nuwe verwikkeling spoor Eugenie tot die grootste offer van haar liefde aan. Sy wil na Else gaan om vir Erich te pleit, sy sal haar verneder, selfs op haar knieë kruip

[p. 424]

om sy geluk te verseker. Alle selfsug is uit haar liefde verdwyn. Sy besef dat Erich vir haar verlore is en skryf 'n smeekbrief aan Else.

Die volgende dae bestee sy aan diepe selfondersoek en kom tot die gevolgtrekking dat sy deur haar egoïsme Erich se geluk verwoes het. Ootmoedig gee sy haar oor aan die leiding van die Voorsienigheid. Omdat Erich bly voortleef in 'n toestand van dowwe verslaenheid besluit sy om na Jena te gaan, sodat hy in eensaamheid sy eie siel kan vind. Innig van toon is die uitbeelding van haar wisselende stemminge wat so suiwer saamgevat is in die meesterlike brief van die vyf-en-vyftigste hoofstuk. Hoe mooi moet dit wees in die hart van 'n vrou wat só kan liefhê! Gelouterd het sy uit die stryd gekom, en ofskoon haar hart nog hunker na die geliefde het sy alle onwaardige bymotiewe daaruit verban: ‘Moenie probeer om vir my meer te wil gee as jy uit die grond van jou hart vir my beskikbaar het nie.... Ek onttrek my nie. Ek wil vir jou alles wees wat ek kan.... En nou - vaarwel. Ek voel my oë dof word, Erich, en ek skaam my nie daaroor nie. Ek sê vir myself: “Erich Ulmer is my trane werd. Maar vergeet daarby nie: met Erich Ulmer se medelye kan ek niks aanvang nie”.’ As ooit 'n vrou die innigste roersels van haar hart blootgelê het, dan doen Eugenie dit hier.

Die hulpelose Erich word uiteindelik uit sy verdowing wakker geskud deur Else se huweliksaankondiging en deur die openbarende gesprekke met sy vriend Manfred. Dit lyk wel of hierdie daadlose mens nooit tot enige aksie kan oorgaan sonder 'n skok van buite nie. Sy neiging tot introspeksie verlam alle daadkrag en die skryfster het 'n deus ex machina nodig om die ontknoping te bewerk. Ek vind dit moeilik om saam met Eugenie te huil oor ‘die tragiek van Erich se onverdiende ongeluk’. Baie van sy tekortkomings word toegeskryf aan sy onewewigtige kunstenaars-temperament, waarvan die uitbeelding egter onoortuigend is. Die skryfster wil hê dat ons Erich se beeld moet idealiseer soos Eugenie dit doen in haar liefdesdroom. Maar daarvoor is haar tekening te slap, want hierdie futlose mannetjie maak darem 'n power indruk naas die stralende figuur van Eugenie. Miskien is dit egter onbillik om van 'n vrou te verwag dat sy die manlike beantwoording van die liefde met dieselfde egtheid en hartstogtelike felheid sal uitbeeld wat sy so skitterend bereik het in die tekening van Eugenie se liefdeslewe.

Onder Manfred se invloed herleef Erich se skeppingsdrang en herwin hy sy lewensmoed. Vir sy kunswerk het hy die inspirasie van Eugenie nodig: ‘Hier staan ons op gemeensame grondgebied. En dat ek my vreugde met jou kan deel, in hierdie hoër sin, dit is my groot beloning.’ Uit die gesprek met Manfred het dit vir Erich duidelik geword dat dit juis sy onmag as kunstenaar was wat hom tydelik na Else gedryf het (p. 394). Nou dat hy weer die skeppingsvreugde beleef, volg die toenadering tot Eugenie as 'n natuurlike proses. Erich is besig om uit die oppervlakkige

[p. 425]

roetinelewe op te klim tot Eugenie se kultuurwêreld. As die twee geliefdes dan eindelik mekaar vind onder die strale van die opgaande son in die skone Noorse landskap, breek daar vir albei 'n nuwe lewe aan:

‘Twee mense kyk mekaar diep in die oë. Uit albei oëpare straal een boodskap. Dis nie die wilde gloed van 'n ongebonde hartstog nie, dis die stille bewustheid van innerlike saamhorigheid.’

Eindelik het die opofferende, alles trotserende liefde van Eugenie getriomfeer, die liefde wat vir haar die heiliging van haar lewe beteken, die redding van 'n geestelike dood.

Hierdie roman is nie sommer 'n papierverhaaltjie wat min of meer onderhoudend is nie, maar 'n verhaal ontstaan uit die warm hart van een wat veel gely het en deur haar lyding uitdrukking kon gee aan 'n gerypte lewenservaring. ‘Verloren liefde of triomfante liefde: van iets anders heeft de mensch aan den anderen mensch niet te vertellen, wanneer hij in oogenblikken van wezenlijkheid zijn leven overziet, - van iets anders spreekt de kunstenaar niet’ sê Dirk Coster. Karin het die natuurlike liefde vergeestelik deur dit innig saam te weef met die sielelewe. Erich en Eugenie groei langsamerhand na mekaar toe, hulle kom tot hulself deur tot mekaar uit te gaan. So kan die mens homself slegs vind, deur homself te verlaat. In Erich en Eugenie se lewens word die liefde 'n krag tot veredeling, 'n drang wat tot geestelike ontplooiing lei.

Dit mag ondankbaar lyk om by 'n skryfster, wat ons soveel skoons gegee het, nog te kla oor gebreke. Met die oog op die ontwikkeling van haar talent wil ek egter enkele aanstip.

Karin vermoei die leser soms deur 'n alte lang uitgerekte breedvoerigheid, wat reeds hinderlik word in die eerste hoofstuk, waar daar geen end kan kom aan die wagtery op Erich se koms nie. Later merk ons soms 'n neiging om elke emosie tot op die fynste veseltjie uit te pluis. Daar sou veel meer gang in die verhaal kom as die skryfster hierdie neiging kon onderdruk en meer oorlaat aan die fantasie van die leser.

'n Ernstiger fout, wat ook belemmerend werk op die verhaalgang, is die onderbreking van die epiese verteltoon deur raadgewings aan die karakters, of oordeelvellings oor hul gedrag. Met ryper ervaring sal sy leer om haar oordeel in en deur die beelding uit te spreek, om dit so in die weefsel van die oorsaaklike verband in te weef dat geen draadjie breek nie.

Van minder belang is dit dat daar 'n hele aantal germanismes in die roman voorkom. Graag verbeter ons dit stilswygend omdat Karin die Duitse milieu so uitstekend geteken het. Dis nie sommer 'n bietjie oppervlakkige lokale kleur wat ons hier kry nie, maar indringende beskouings oor die Nazi-ideale, mooi landskapbeskrywings en interessante kykies in die Duitse familielewe.

Karin het ons letterkunde verryk met 'n roman wat nie gou vergeet sal word nie.