Waarde van Lennep

[p. 5]

Inleiding

In zijn uitgave van De gedichten van den Schoolmeester uit 1859 schrijft Jacob van Lennep dat het proza van zijn overleden vriend Gerrit van de Linde op dezelfde hoogte staat als zijn poëzie. Hij zou het bewijs daarvoor kunnen leveren door een uitgave van diens brieven, maar dat durfde hij in zijn tijd nog niet aan. Van de Lindes brieven geven namelijk een heel andere kijk op de negentiende eeuw dan andere geschreven bronnen. Wel bewaarde hij ze zorgvuldig, want hij begreep wel dat op den duur de bezwaren zouden vervallen. Daardoor kunnen wij nu lezen in een correspondentie die uniek is in de Nederlandse literatuur.

De negentiende-eeuwer uit het burgerlijk milieu leefde met een dubbele moraal. Naar buiten toe wilde hij te boek staan als een goed huisvader en plichtsgetrouw kostwinner. Voornamelijk deze kant van zijn bestaan is vastgelegd in literatuur en schilderkunst, en vandaar dat de negentiende eeuw gezien kon worden als een saaie en preutse domineestijd. Maar wat de burger in het openbaar niet tolereerde, kénde hij wel, en vaak uit eigen ervaring. Deze kant van zijn bestaan werd voor de buitenwereld bedekt en verzwegen. Gerrit van de Linde echter richtte zich in zijn brieven juist naar die binnenkant.

De gedichten van den Schoolmeester zijn niet door Gerrit van de Linde zelf uitgegeven, maar door Jacob van Lennep, die na de dood van de schrijver de bundel heeft samengesteld. Van Lennep staat als uitgever van andermans werk niet zo gunstig bekend. Berucht is zijn bemoeienis met de Max Havelaar van Multatuli. De bedoeling van de auteur was, dat het boek opspraak zou verwekken, maar Van Lennep ontdeed het juist van zijn aanstotelijke elementen. Is de rol van Van Lennep ten opzichte van De Schoolmeester te vergelijken met die ten opzichte van Multatuli? Dat valt moeilijk na te gaan, omdat de oorspronkelijke handschriften van de verzen

[p. 6]

uit De gedichten van den Schoolmeester voor het grootste gedeelte verloren zijn gegaan. Maar Van Lennep heeft ook een aantal gedichten overgenomen uit de brieven die Gerrit van de Linde hem schreef. Deze zijn wel bewaard gebleven. Vergelijking van de oorspronkelijke tekst in de brieven met de weergave van Van Lennep in de bundel levert opmerkelijke afwijkingen. Van Lennep stelde met de losse hand samen: niet alleen maakte hij schrijffouten, hij veranderde ook nogal eens wat, en dan vooral als Van de Linde bekende personen in de gedichten aanviel, of als hij onvertogen woorden gebruikte. Het meest opvallend is echter wat Van Lennep wéglaat. De Schoolmeester is al geen alledaagse verschijning in de Nederlandse negentiende eeuw, maar de dolle komiek die Van Lennep in De gedichten liet zien, blijkt in de verzen die Van Lennep níét liet zien veel meer een scherpe satiricus.

Er is nog een andere kant. De Nederlandse letterkunde is niet rijk aan echte romantische dichters. Ook De Schoolmeester lijkt dat niet te zijn. Maar wat De Schoolmeester misschien niet was, is Gerrit van de Linde des te meer. Zijn brieven laten een pure romanticus zien, vergelijkbaar met Piet Paaltjens en Multatuli, alleen wel een vroegere, en daardoor een die meer aansluit bij de internationale stroming. Met zijn brieven ontstaat een heel andere kijk ook op zijn gedichten. ‘Het zijn de grappenmakers niet, die het lichtste hart omdragen’, schreef hij aan Van Lennep. Een beter karakterisering van De Schoolmeester is nauwelijks te geven. Achter de op het eerste oog oppervlakkige humor van zijn gedichten gaat meer schuil: de omkeringen zijn geen puur spel, maar geven de misantrope werkelijkheidskijk van Van de Linde weer. Alle schijn wordt doorzien, opgeblazenheid doorgeprikt, alle onwaarachtige gevoelens worden gelaakt.

Er zijn ruim 150 brieven van Van de Linde aan Van Lennep bewaard gebleven. Het zijn onwaarschijnlijk mooie brieven, in virtuoze stijl, in een onnavolgbare afwisseling van proza, poëzie en toneel. Met hun ongekende directheid

[p. 7]

vormen ze de openhartigste brievenverzameling uit de Nederlandse letterkunde van de negentiende eeuw. Jammer genoeg is maar de helft van de briefwisseling bewaard: Van Lenneps antwoorden zijn verloren gegaan.

Van de Linde zou een van de vele dominee-dichters uit de Nederlandse literatuur geworden zijn, als niet één gebeurtenis zijn leven bepaald had. Zijn jeugd wijst er niet op dat hij anders zou worden dan zijn vrienden met dezelfde literaire belangstelling.

Hij werd in Rotterdam geboren op 12 maart 1808 als zoon van de handelsagent Jan van de Linde en Hester de Vooys. Na Gerrit werden nog drie kinderen geboren die alle jong overleden zijn. Gerrit was vier jaar oud toen de moeder aan roodvonk stierf. Jan van de Linde is niet hertrouwd.

Gerrit van de Linde moet zich vroeg onderscheiden hebben door zijn literaire aanleg. Er zijn jeugdgedichten van hem bewaard, waaronder een dat hij op veertienjarige leeftijd schreef. Ook droeg hij op bijeenkomsten van letterkundige verenigingen met veel succes zijn verzen voor.

In 1825 liet Van de Linde zich aan de universiteit van Leiden als student in de theologie inschrijven. Hij was iemand die zich snel geliefd maakte, zowel door zijn gevatheid en intelligentie als door zijn innemend uiterlijk. Van Lennep noemde hem ‘dondersch knap’, zijn vriend Aart Veder vond ‘dat de natuur ten zijnen opzigte verkwistend geweest was’, en diens broer Willem benijdde hem om zijn ‘vlugge kop’. Alles wijst erop, dat Van de Linde populair was in de studentenwereld, ondanks zijn betrekkelijk geringe komaf.

Zijn literaire kwaliteiten werden snel bekend. Hij publiceerde in de Belgische Muzen-almanak, en werd gekozen in de redactie van de Leidse Studenten-almanak. Waarschijnlijk was hij ook nog lid van studentikoze dichtgenootschappen. Toen de Belgische opstand uitbrak, vormden de Leidse studenten spontaan een corps vrijwillige jagers. Van de Linde

[p. 8]

werd korporaal en schreef een uitvoerig verslag van de tocht naar België, dat in de studentenalmanak gepubliceerd werd.

Van de Lindes vriendschap met Van Lennep ontstond waarschijnlijk in de tijd dat een toneelstuk van Aart Veder in Amsterdam werd opgevoerd. Zij raakten snel op elkaar gesteld. Van Lennep hield ervan zich met jonge vrolijke studenten te omringen. Hij was zelf een wat zwaarwichtig student geweest en na zijn studie kreeg hij weinig kans de schade in te halen. Toen hij Van de Linde leerde kennen, was hij een geacht man, met een gezin en verantwoordelijkheden in de maatschappij. Op literair gebied had hij al naam gemaakt. Van de Linde werd een graag geziene gast op het buitenhuis van Van Lennep.

In 1833 kwam Van de Linde in ernstige moeilijkheden. Zijn vader was niet meer in staat hem financieel te steunen en de zoon had zich om het maken van schulden tot dan even weinig bekommerd als om het afbetalen ervan. Hoewel hij zijn studie bijna afgerond had en al enige oefenpreken had gehouden, zou de aanstaande dominee zich genoodzaakt hebben gezien zijn studie af te breken, als Van Lennep hem niet geholpen had. Deze bracht een lening voor hem tot stand bij zijn vader, de eerbiedwaardige professor David Jacob van Lennep, die Van de Linde in Bennebroek had horen preken en verrukt was over zijn talenten als kanselredenaar.

Het mocht echter niet baten. Eind 1833 kwamen enkele moeilijkheden waar Van de Linde in verwikkeld zat tot een uitbarsting. Een relatie met een Leidse muzikantendochter wierp vrucht af: een buitenechtelijke ‘stamhouder’. Tegelijkertijd lekte in de Leidse universitaire kringen uit dat hij een verhouding had met de vrouw van professor Van der Boon Mesch. De bedrogen man nam maatregelen om Van de Lindes toekomst als dominee onmogelijk te maken. Dan waren er de schuldeisers. Zolang er hoop was op een domineespost waar het geleende terug te halen viel, werden zij niet lastig. Maar nu was hij het krediet kwijt. Om de woedende profes-

[p. 9]

sor en de getergde schuldeisers te ontlopen, zat er voor Van de Linde niets anders op dan onder te duiken. Achtereenvolgens in Schipluiden en Ouderkerk vond de vluchteling onderdak. Maar de storm luwde niet en zijn vrienden vonden het beter hem uit Nederland te laten verdwijnen. Eind januari 1834 werd hij op de boot naar Engeland gezet, om daar of in een van de koloniën een betrekking te zoeken.

De gebeurtenissen in Leiden van 1833 en de gevolgen daarvan zijn bepalend geweest voor Van de Lindes levensloop. Hij verloor in één klap alle aanzien en de hoop op een goede toekomst. Veel van zijn vrienden en kennissen lieten hem vallen. Ook het contact met het letterkundig milieu werd verbroken. Voortaan leefde hij niet meer in een kring van jonge letterlievenden die allen aspiraties hadden eens dichter te worden.

In Londen wachtte hem een zwarte tijd. Zonder enig middel van bestaan en zonder vrienden arriveerde hij daar. Zelfs de taal was hij niet machtig. Alleen Van Lennep bleef hem zo goed als onvoorwaardelijk steunen. De twee broers Veder herstelden het contact pas later.

Langer dan een jaar duurde het eer de situatie voor Van de Linde verbeterde. April 1835 kreeg hij de kans een kostschool in Islington bij Londen over te nemen. Daarmee legde hij zich voor zijn verdere leven vast op een door de nood gekozen beroep. Toch voegde Van de Linde zich makkelijk in zijn nieuwe functie en hij wist zijn school een zekere status te bezorgen, vooral nadat hij in 1843 het deftige Cromwell House in Highgate betrokken had.

In oktober 1837 trouwde Van de Linde met een jonge Française, Caroline de Monteuuis, dochter van een Noordfranse kostschoolhouder. Het werd een voorbeeldig huwelijk. Ze kregen vijf kinderen, van wie er een jong stierf.

Ongeveer vanaf de tijd dat hij zijn intrek in Cromwell House had genomen, heeft Van de Linde maatschappelijk zijn draai gevonden: hij had een geregeld inkomen, een ge-

[p. 10]

lukkig gezin en behoorde tot de notabelen van het voorstadje. Zijn Leidse verleden bleef hem echter achtervolgen: de oude schulden kreeg hij nooit afbetaald.

In 1849 was Van de Linde voor het eerst na ruim vijftien jaar weer in Nederland geweest en wat hij gevreesd had, gebeurde niet: er stond geen comité van schuldeisers klaar en niemand wees de gesjeesde dominee na. In de zomer van 1850 werd hij zeer hartelijk ontvangen door Aart Veder en Van Lennep. In die tijd moeten beiden hem overgehaald hebben aan Van Lenneps nieuwe almanak Holland mee te gaan werken. Zeventien jaar had Van de Linde niets meer gepubliceerd in Nederland, hoewel zijn dichterlijke activiteiten na 1833 zeker niet hebben stilgestaan. Zijn brieven getuigen ervan dat hij wel het publiceren, maar nooit het dichten zelf opgaf. De intensivering van de vriendschap moet de aanzet hebben gegeven tot de publikaties van Van de Linde die in 1851 onder het pseudoniem ‘Een Schoolmeester’ in de almanak Holland verschenen. Vanaf dat jaar werkte Van de Linde geregeld mee aan Holland.

In het najaar van 1857 werd Van de Linde ziek nadat hij een begrafenis van een familielid in Frankrijk had bijgewoond. De ziekte sleepte enige tijd, tot de toestand midden januari verergerde en er een crisis kwam. In de vroege ochtend van 27 januari 1858 stierf Van de Linde aan een longontsteking. Hij was toen nog geen vijftig jaar oud.

Uit de nagelaten papieren stelde Van Lennep met toestemming van de weduwe de bundel samen die Van de Linde een plaats in de Nederlandse literatuur bezorgd heeft. In 1859 verscheen deze bij uitgever Kraay in Amsterdam. Van Lennep mag dan nogal eigenmachtig met het materiaal omgesprongen zijn, het staat vast, dat De gedichten van den Schoolmeester zonder Van Lennep niet bestaan zouden hebben. De populariteit van de bundel bewijst dat hij een gelukkige greep gedaan heeft.

[p. 11]

Uit de brieven aan Van Lennep heb ik een keuze gemaakt. Daarbij liet ik me leiden door mijn eigen voorkeur. Ik heb zoveel mogelijk geprobeerd de brieven zó te presenteren, dat steeds duidelijk blijft, dat het om brieven en niet om fictionele teksten gaat. Als aanhef en slot bij een geciteerd fragment aansluiten, zijn ze mee opgenomen. Uit de Franse en Engelse brieven heb ik geen fragmenten gekozen (op één karakteristiek voorbeeld na). Gedichten in de brieven die ook in de bundel De gedichten van den Schoolmeester voorkomen, heb ik alleen geciteerd als ze in de context onmisbaar zijn, of wanneer Van Lennep opmerkelijke wijzigingen heeft aangebracht.

Deze uitgave is als een leeseditie bedoeld. Voor de weergave van de teksten heb ik me gehouden aan die in de volledige uitgave (De brieven van De Schoolmeester. Documentairkritische uitgave door Marita Mathijsen. Amsterdam 1987, 2 dln.). Voor de leeseditie zijn enige extra correcties en uniformeringen aangebracht. In de interpunctie is ingegrepen als de zinsconstructie daarom vroeg, en de spelling van namen en het los of aan elkaar schrijven van woorden is geüniformeerd. In het geven van woordverklaringen en andere annotaties heb ik me terughoudend opgesteld. De brieven spreken voor zichzelf, ook al blijft de lezer soms een woord onbekend. De verbindende commentaar tussen de brieven en brieffragmenten is erop gericht de ontbrekende schakels aan te brengen. Soms geef ik niet alleen informatie, maar ook interpretatie. Wie uitgebreider commentaar wenst, kan deel 2 van de complete uitgave raadplegen.

De originelen van de brieven van Gerrit van de Linde worden bewaard in de Van Lennep-collectie van het Gemeente-archief te Amsterdam.