Logo DBNL
Het aandeel der Minderbroeders in onze middeleeuwse literatuur (1936)

Het aandeel der Minderbroeders in onze middeleeuwse literatuur

(1936)–Wolfgang Schmitz–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Inleiding tot een bibliografie der Nederlandse Franciscanen


Vorige Volgende

Hoofdstuk II
Het schuchter begin in de Nederlandse letteren

Een eerste spoor van een nederlands schrijvend Minderbroeder vinden wij in een tractaat over Natuur- en Sterrekunde, waarop een artikel van de Vooys opnieuw de aandacht vestigde1). Het stamt uit het eerste begin van de veertiende eeuw, omstreeks ± 1320, en is bewaard in het Utrechtse handschrift van de Natuurkunde des Geheelals2). De schrijver noemt zichzelf ‘brueder Aernt, lesemeyster der minrebrueder t' Utrecht’. Hij was dus lector in het Franciscanenklooster aldaar, dat in 1240 gesticht was3). Met voldoende zekerheid mogen we de schrijver dus noemen Aernt van Utrecht. Zijn werk is, volgens zijn eigen mededeling, een vertaling van een boek, door ‘brueder Thomas’ gemaakt ‘int iaer ons heren dusent drie hondert’. Wie die Thomas nu geweest is, we kunnen het slechts gissen. Een lekebroeder bij de Utrechtse franciscanen lijkt niet waarschijnlijk om meerdere redenen: studie was ook in die tijd niet de aangewezen taak der lekebroeders, en latinisten zullen er onder hen weinig geweest zijn. Aernt heeft vertaald: doch is zo vrij geweest, hier en daar een opmerking bij te voegen - gelukkig, want anders hadden we zelfs niet geweten wie die vertaler wel kon zijn!

‘Ic brueder Geraert een minderbroeder.

Met deze woorden dient zich bescheiden een voor ons heel belangrijke figuur aan; een figuur, die sinds jaren reeds in onze algemene letterkunde bekend staat onder de naam van Broeder Gerard. De kampioen, die vooral voor deze figuur in 't krijt is getreden, is de Luikse professor Bormans; omstreeks 1850 heeft deze geleerde zich veel moeite gegeven, Nederland en de nederlandse literatuur te wijzen op de grote betekenis van deze vertaler.

Wie was Broeder Gerard?

In een van zijn beide werken deelt de auteur zelf ons slechts een schaarse biezonderheid mee: allereerst draagt hij het werk op aan de abdij van Mielen van de Orde van Citeaux; dan noemt hij zich ‘(ic) brueder Geraert een minderbroeder’1) en zegt ons ten slotte nog dat hij in voornoemde abdij een zuster en verscheidene kennissen heeft. Maar daarmee is het met zijn mededeelzaamheid dan ook gedaan. Bormans veronderstelde eerst, dat broeder Gerard identiek zou zijn met Gerard van Lienhout of Linchout, dichter van een Natuurkunde van het Geheelal2); maar trok zelf deze gissing later weer in.

Dirks3) wil hem indentificeren met Gerardus a Pomerio, die in 1304 voorkomt op de lijst van de keulse provinciaals. Pomerio = van linchout; 't oud-vlaamse linc = grens; linchout samen = a pomerio! Dat de hypothese, indien bevestigd, belangrijke gevolgen zou hebben, is duidelijk: daar het werk dan immers terug zou gaan op ongeveer 1300.

Bäumker4) ten slotte meent een aanwijzing te vinden in een hoogst interessante codex, welke beschreven staat in Pohl's

toelichtingen op zijn Thomas à Kempis-uitgave; een codex met 47 hollandse verzen, waarin o.a. deze regel voorkomt: ‘Helpt broeder geriit trouwelic’1). Knuttel meent echter, dat Gerriit geen dichter was, en wil van deze veronderstellingen niets weten.

Vooralsnog zal identificering wel moeilijk zijn. Het weinige, dat we weten, staat vast: en waarschijnlijk is ook wel, dat Gerard tot het convent van S. Truyen behoord heeft; in het eind van de veertiende eeuw.

Zijn Werk.

Hij is dus de vertaler van twee heiligenlevens, in het latijn door Thomas van Cantimpré O.P. opgesteld. Deze Thomas2) - een zeer bekende figuur in de nederlandse letteren - schreef het Leven van S. Christina in 1232 en van S. Lutgard iets later: met een tamelijk succes: immers er verschenen vertalingen in 't nederlands, frans, spaans en italiaans. Bij ons kennen we een vertaling van S. Lutgard door Willem v. Afflighem: van S. Christina bestaat een uitgave bezorgd door een zekere Ouwerx3).

Leven van Christina.

Zij werd omstreeks 1150 bij Luik geboren, en zou in 1224 gestorven zijn; om het vele wonderbare in haar leven, wordt

zij consequent de Wonderbare betiteld. Gerard's vertaling is zeer vrij. Niet alleen blijkt dit reeds uit de enkele medegedeelde tekst, maar ook (en uiteraard) omdat hij het latijnse proza in nederlandse poëzie omzette.

Na een prologus begint ‘Sinte Kerstinen heilighe leven’. Verdeeld in talloze (hoofd)stukken. ‘Wie dat si doet was. Wiedewijs dat si was gepijnd in den viere. Wiedewijs dat si langhe lach ind water’. En zo verder.

Het geheel - bijna 2000 verzen, er is echter iets verloren - is wel zéér, zéér wonderbaar. Bijna fakir-achtig. 'n Pracht staaltje van middeleeuwse naïeviteit, die Görres in zijn werk over de mystiek1) tracht te verdedigen als ‘uit haar innerlijke toestand voortkomend’, maar die ons toch wat al te vreemd lijkt. Overigens, we ontmoeten datzelfde verschijnsel in andere middeleeuwse uitingen, als S. Patricius' Vagevuur, of Tondalus' Visioen: en kunnen we déze, met enig indenken, nog genoegzaam waarderen, dan zal óók onze achting voor Kerstine, door al dat wonderbare, niet dalen2)!

Leven van Lutgardis.

Geboren in 1182 te Tongeren, en opgevoed in 'n klooster, raakte zij toch op gepaste leeftijd verliefd. Maar een verschijning van Christus doet haar besluiten, te verzaken aan die voorbijgaande vreugden en zij wordt kloosterzuster, eerst Benedictines, dan Cistercienserin. Zij sterft in 1246. Aanstonds gaat haar biograaf aan 't werk. Reeds hij verdeelt zijn werk in drie boeken; volgens de drie staten of graden van het ascetisch leven: begin, voortgang, volmaaktheid. De vertaling van Gerard is in zeer gehavende toestand tot ons gekomen; toch is het vrij duidelijk, dat hij Thomas' indeling heeft behouden.

1e Boek. Van haar geboorte tot haar intrede in de ‘grauwe ordene’.
2e Boek. Van de mislukte abdis-keuze tot het begin van haar lijden.
3e Boek. Van haar blindheid tot haar dood en mirakelen.

Het geheel sluit solemneel met een ‘Nu zegt allen Amen’1).

Ook dit werk heeft een respectabele omvang. En ik geloof niet dat waar is, wat Bormans zegt: dat Lutgard minder volmaakt zou zijn dan Kerstine. In ieder geval is haar levensbeschrijving minder zonderling in avonturen. En taal en rhytme doen niet onder voor die van Kerstine. Dat Bormans sommige ontbrekende stukken heeft trachten aan te vullen door eigen vertaling, is niet zijn grootste verdienste.

Wat er verder van zij: het grote cultureel belangrijke feit, dat we een vroeg-dietse tekst hebben van de hand van een Minderbroeder, zal niemand ontgaan.


Vorige Volgende