Het aandeel der Minderbroeders in onze middeleeuwse literatuur

Inleiding tot een bibliografie der Nederlandse Franciscanen

[p. 1]

Inleiding

Sinds Dirks in 1885 zijn Histoire littéraire et bibliographique des Fréres Mineurs de l'Observance de St. François en Belgique et dans les Pays-Bas publiceerde, is er heel veel veranderd in de nederlandse letteren-wereld. Moderne literatuur-geschiedenissen kwamen van de pers; catalogi van handschriften en incunabels verschenen; nieuwe tijdschriften ontstonden; en, pòst hoc is hier pròpter hoc: onze kijk òp en kennis vàn de letterkundige geschriften van het voorgeslacht is aanmerkelijk dieper geworden. Wat Dirks gedaan heeft is pionierswerk geweest, en verdient dus aller bewondering. Hij is de eerste, die, met succes, en in nog enigszins primitieve omstandigheden op dat gebied getracht heeft een bibliografie samen te stellen van een speciale groep auteurs: die van de Minderbroedersorde.

Deze Orde, het is bekend, heeft in haar bloeitijd ook in de Nederlanden een machtig aantal leden en zeer vele huizen geteld. Het ligt dus reeds dáárom voor de hand, dat de orde op het cultureel en religieus leven hier te lande een grote invloed zal hebben uitgeoefend. Dit blijkt duidelijk, wanneer wij datgene beschouwen, wat uiteraard de maatstaf is bij 't beoordelen van hun invloed: de literaire productie.

De tijd, welke wij ons voorgenomen hebben in deze studie te bespreken, omvat de laatste 300 jaar van wat wij de middeleeuwen plegen te noemen. Immers, gelijk wij spoedig nader zullen zien, niet zo lang nadat een zelfstandig literair leven in de Nederlanden zich vertoont, beginnen ook de Minderbroeders van zich te laten horen. Ons plan is, hen tot zóver te volgen, als, naar algemeen gevoelen, de middeleeuwen reiken.

[p. 2]

Wij handelen dus over het tijdvak 1250-1570. Na dit jaar zullen we nog slechts enkele namen noemen.

Is de productie van de Minderbroeders van belang voor de algemene litteratuur?

We geven aanstonds toe dat, van literair standpunt, hun werk tamelijk eenzijdig is. Het is theologie en ascese en mystiek: zuiver-belletristisch werk is er zo goed als niet bij. Volop echter waardevolle mystiek. Zolang we dus bewondering koesteren voor een Ruusbroec, kunnen wij dat óók doen voor een Frans Vervoort; naast Van den Levene Ons Heren, kan óók het Christusleven van Brugman staan; en een Herp behoeft niet onder te doen voor onze Hadewijch.

Wanneer ook al 'n deel van de literaire productie van de Minderbroeders slechts relatieve waarde heeft voor de letterkunde: héél grote waarde bezit dan toch hun werk van cultureel, historisch, franciscanologisch of theologisch standpunt beschouwd. En, ook op dàt gebied, wil deze bijdrage enig inzicht geven in het werk der middeleeuwse Franciscanen.

De titel is met zorg gekozen: Het aandeel der Minderbroeders in onze middeleeuwse Literatuur. Want - en dit is juist wat enige moeilijkheid opleverde - wij spreken niet enkel van hun dietse geschriften, doch óók van wat zij in het latijn presteerden.

Het Latijn is in de Middeleeuwen allerminst uit te schakelen: Latijn was de wetenschappelijke wereldtaal, waarvan elk volk, dat maar even aan cultuur en letterkunde wilde deelnemen, gebonden was; en, behalve in de productie in eigen taal, leverde elk volk zijn aandeel in die van 't Latijn: zonder zijn eigen nationaliteit prijs te geven. Of zouden wij afstand willen doen van een Thomas a Kempis, een Erasmus en een Hugo de Groot? Daarom is dus ook het latijnse werk in onze studie betrokken: ook van diè Nederlanders natuurlijk, welke het land uittrokken, om in bekende wetenschappelijke wereldcentra hun arbeid te verrichten: en die terecht de laatste tijd door Nederlanders weer grondig worden bestudeerd.

Dat echter de nederlandse geschriften met bijzondere zorg zijn onderzocht, is vanzelfsprekend: dàt werk zal dan ook in deze literatuur-studie de ereplaats verkrijgen.

[p. 3]

Wij hebben gestreefd naar volledigheid. En, 't moge vreemd zijn dat aanstonds er aan te moeten toevoegen, wij zullen die niet hebben bereikt. Nog telkens zullen nieuwe vondsten worden gedaan. Hadden wij daarom moeten wachten? Maar tot wanneer dan? Neen - een wapenschouw is nodig: opdat de geschiedschrijvers van de algemeen nederlandse literatuur eens kennis nemen van wat door de Minderbroeders is geschreven.

De gevolgde methode spreekt voor zichzelf. In 't algemeen is de volgorde chronologisch. Allerminst wil dit werk alleen een zuivere bibliographie zijn. De bedoeling is, een niet-onvolledig overzicht te geven van het aandeel der Minderbroeders in onze literatuur.

Wèl werd, bij incunabelen en oudere drukken, één bibliotheek opgegeven, waar een exemplaar te vinden is: wie er meer van weten wil, weet waar hij dan zoeken moet. Ook bij handschriften wordt dit systeem gevolgd: voor practisch gebruik scheen ons dit het beste toe.

De bronnenlijst wordt niet alphabetisch gegeven, maar - wat ons juister leek - in volgorde van belangrijkheid. In deze lijst zijn de titels te vinden van werken, welke in de noten meer dan eens geciteerd staan. Werken, slechts een enkele maal geraadpleegd, zijn alléén in de aantekeningen genoemd.

Ten slotte nog deze opmerking: wij gebruiken de officiële naam Minderbroeders. Het volk noemt hen gewoonlijk Franciscanen.