Wat is de hel?

[p. 5]

O terreur! une voix qu'il reconnut lui dit:
‘.......... Voici le châtiment!’
Et lui cria: ‘Démon aux visions funèbres,
Toi qui me suis partout, que jamais je ne vois,
Qui donc es-tu?’ - ‘Je suis ton crime’, dit la voix.
Victor Hugo, Les Châtiments, V, 13.

I.

WAT IS DE HEL? Wanneer ge die vraag voorlegt aan den modernen wereldmensch onzer dagen, den mensch, die over-verzadigd is van de hypercultuur, welke hem drukt, dan is zijn antwoord gereed: de hel is een hersenschim! De hel? Wat zou ze anders kunnen zijn dan een product van de meest armelijke fantasie, die zich vermaakt met het droombeeld van de meest fantastische armoedigheid? De hel? Wel, de schimmige verschrikkelijkheid, die in dàt woord opgesloten ligt, zoo zegt men, kan niet anders zijn dan een bedenksel van godsdienst-stichters en van priesters en leugenprofeten, waarmede ze het volk, de wereld, die immers bedrogen worden wil, konden bang maken om hun ledigen zak in dit leven te vullen door de prediking van de totale ontlediging van den ‘zondaar’ in het hiernamaals. De hel.... ze kàn er niet zijn. Want indien het waar is, wat Lucretius¹⁾ zeide of Petronius²⁾, dat n.l. de angst der menschheid de godheid schiep, dan kan toch

1) Lucretius was een Romeinsch dichter (omstr. 98-55 v. Ch.)

2) Petronius, tijdgenoot van keizer Nero (54-68 n. Ch.) aan wiens hof hij verbonden was. Van hem is bekend het woord, dat de vrees de idée van het bestaan der godheid ingegeven heeft: ‘primus in orbe deos fecit timor’. Vgl. Dr. H. Bavinck, Geref. Dogmatiek I², 280.

[p. 6]

immers de godheid de angst, de gróóte angst der menschenkinderen niet hebben geschapen?

Ronduit zegt men het u, dat onze wereld niet meer gelooft aan de hel. En die loochening komt niet alleen van de zijde van hen, die slechts oog hebben voor den uitwendigen schijn der dingen, maar in niet minder beslisten toon klinkt ze u tegen uit den mond van hen, die aan de mystieke, occulte, onzichtbare wereld der buitenzinnelijke dingen hun aandacht schenken. 't Is trouwens geen wonder. Zoolang de mensch het verborgene, het occulte, wezenlijk occult laat, zóó lang kan hij in het bestaan ervan gelooven; maar niet zoodra tracht hij met zijn toch altijd aan het zintuigelijk leven gebonden waarneming te doorvorschen óók het terrein van het occulte, niet zinnelijk waarneembare leven of bestaan (dat immers in zijn diepste diepte moet ontsnappen aan de waarnemende macht zijnen zintuigen) of hij komt in den naam van het occulte tot de loochening van het meest occulte; hij vergeet, dat er dieper duisterheden zijn, dan die hij met zijn zwakke licht grillig meende te kunnen verlichten. En zoo komt het, dat ook ònze tijd, waarin het materialisme met zijn platte wetenschap teruggedrongen is om plaats te maken voor de doorschouwing van de wijde velden van het ongeziene, ten slotte daar geëindigd is, waar 't materialisme reeds eerder uitkwam: de ontkenning van het bestaan der hel. Want de ziel overwint¹⁾, dat is waar; maar ze laat zich niet overwinnen; daarom schudt ze heftig van zich af alle gedachte aan toekomstigen ondergang. Daarom verstaan wij het zoo goed, dat zelfs het spiritisme, de wetenschappelijke hysterie van onzen tijd, dat in zijn experimenten op het gebied van het occulte leven de droeve werkelijkheid van veel ellende na den dood ons zegt te kunnen bewijzen, niettemin geëindigd is in de meest volslagen afwijzing van het

1) ‘Na de oppermachtige heerschappij van het materialisme in de vorige eeuw heeft allerwege het bevrijdingswoord weerklonken, dat Dr. Van Ginneken in zijn Handboek der Nederlandsche Taal als banier vooropdraagt: Psychè nikai, de ziel overwint’. Dr. H. Bavinck, De overwinning der ziel, Kampen 1916, bl. 5.

[p. 7]

groote dreigement der hel. ‘Wij hebben geen Hemel en evenmin een Hel te verwachten, die we geen van beide verdiend zouden hebben’; met dit woord van den beroemden Dr. Carl du Prel¹⁾ neemt ook het spiritisme genoegen. En wanneer zelfs van die zijde de toon zoo beslist is, dan krijgt de klacht van een bekend hoogleeraar wel een zeer diepen grondtoon: ‘Geen algemeener dogma dan dat eener ongespierde godsdienstigheid: alles komt terecht; wanneer men zooiets met het noodige pathos predikt, noemt men het: heilig optimisme.....’²⁾

De hel is - fantasie; en daarmee uit.

*_**

Wat zullen we tot wie zoo spreken, nu zeggen?

Laat mij voor ditmaal, om te beginnen, zulke menschen nu eens niet lastig vallen met een bijbeltekst, niet met een aanhaling van een stijf-calvinistisch dogmaticus komen aandragen, maar met een passage uit een stuk litteratuur van meer modern gehalte dan de ouderwetsch gescholden bijbel. Ik heb het oog op een dialoog uit het drama van August Strindberg, dat onder den titel Totentanz in Duitsche vertaling verschenen is en de ronde gedaan heeft in alle beschavingscentra van Europa en dat in die vertaling reeds zijn zestienden druk beleefd heeft.³⁾ In dit drama treft ons het volgende gesprek tusschen zekeren kapitein, een wrange figuur, zelf een ‘kind der hel’,⁴⁾ eenerzijds, en zijn vriend Kurt anderzijds:

‘De Kapitein. Geloof je, dat ik zal sterven?

1) Dr. Carl du Prel, De Dood, Aan Gene zijde, Het leven aan gene zijde. Uit het Duitsch door H.B. Kennedy van Dam, Middelburg, G.A.W. v. Straaten, 1907, bl. 41.

2) Dr. P.D. Chantepie de la Saussaye, Geestelijke stroomingen, Haarlem, Bohn, 1907, bl. 321.

3) Ik maak gebruik van de vertaling van Emil Schering, verschenen bij Georg Müller, München und Leipzig, 1917, bl. 45.

4) In den zin van b.v. Mattheus 23:15.

[p. 8]

Kurt. Jij even goed als iedereen. Voor jou wordt geen uitzondering gemaakt.

De Kapitein. Ben je soms bitter?

Kurt. Ja! ... Ben je bang voor den dood? - - - -

De Kapitein. Denk eens aan: als het dan eens niet uit was?

Kurt. Meer dan één denkt er zoo over.

De Kapitein. En dan vervolgens?

Kurt. Ik vermoed, altemaal verrassingen.

De Kapitein. Maar men weet niets bepaalds.

Kurt. Neen, dat is het nu juist! Daarom moet men op alles voorbereid zijn.

De Kapitein. Je bent toch niet zoo kinderlijk, te gelooven aan - de hel?

Kurt. Geloof jij niet daaraan, waar je midden inzit?

De Kapitein. Dat is maar zoo bij manier van spreken!

Kurt. Je hebt de jouwe zóó werkelijk geschilderd, dat elke gedachte aan beeldspraak uitgesloten is, poëtische of andere’.

Zie, hier is nu eens niet de logica van den een of anderen dominé of versleten theoloog aan het woord, maar hier vindt ge een citaat van een modernen geest. ‘Geloof jij niet aan de hel, waar je toch eigenlijk midden in zit?’... Die vraag zou ik willen overnemen, want ze dringt aanstonds door tot in het hart der kwestie. En als ze ooit de menschen raken kon, dan is het nu, in het jaar 1919. Of zitten ook wij niet soms midden in een soort hel, duizendmaal schrikkelijker dan die van den kapitein uit Strindberg's drama? Of is het geen stortvloed van helsche machten, die zich werpt op onze grauwe wereld? Hebben ook wij niet onzen ‘doodendans’ en onzen duivelen dans? Oorlog, revolutie, boljewisme, pogroms, moord en roof, onteering en verkrachting, verwording en verwonding van den geest en van het vleesch overal! Wie is nu zoo naief, te gelooven, dat die schrikkelijke cultuur van zonde en bestialiteit zoo maar ineens geannulleerd wordt, als de dood met zijn knokige vingers de kroonpretendenten van de hel dezer aarde bij de haren pakt en wegsmakt in

[p. 9]

de donkere diepten van - het hiernamaals? Wie kan nu wezenlijk aannemen, dat al die afschuwelijkheid wel ineens verdwijnen zou, als het gelukken kon, alle menschen ineens te doen verstijven in den dood of te doen verstikken in 'n reusachtige golving van giftige gassen uit het leger van den Vijand, die onze grootste vriend zou zijn, als hij aan ons allen een eind maar maakte? Wie kan zich in de woestijn, waar de duivelen hun wilden dans opvoeren, zóómaar een Bethlehem-Efrata denken, waar de engelen zich reien ten dans? Men ziet toch maar al te duidelijk de wreede werkelijkheid van ‘het radicaal booze’ in den mensch, van de afzichtelijkste openbaring van zonde en duivelschen wellust. Daar blijft een strijd over tusschen deugd en ondeugd, een strijd, die zich almeer verscherpen gaat. En ‘met deze werkelijkheid voor oogen, kan’ ook zelfs het meest luchthartige ‘Evangelie niet in eene monistische formule eindigen; daar blijft verschil, daar blijft eene tegenstelling tot aan en dus ook na de parousie.¹⁾ Hemel en hel zijn, wat hun kern aangaat, geen producten der phantasie, maar bestanddeelen van alle godsdienstig geloof, en tevens postulaten van het denken’.²⁾

Te begrijpen is het zoo wel, dat óók in kringen, die met het onverzettelijk dogma als zoodanig gebroken hebben, langzamerhand hier en daar de erkenning van de redelijkheid van de centraalgedachte in het leerstuk der hel weer bovenkomt. In het ‘onafhankelijk-godsdienstig tijdschrift’ Omhoog³⁾ schrijft Dr G.H. van Senden, dat het waar is, ‘dat in de orde der wereld, eene onontkoombare - gingen wij personificeeren, dan zouden we kunnen zeggen eene meedoogenlooze - gestrengheid is te zien, die ons wel eens mag doen huiveren; in die wereld, waar alle oorzaken onverbiddelijk hare gevolgen hebben, ten goede doch ook ten kwade’. Hij ziet ‘eene huiveringwekkende mogelijkheid:

1) Parousie = de wederkomst van Christus, de voleinding der eeuwen.

2) Dr. H. Bavinck, Wijsbegeerte der Openbaring, Kampen, 1908, bl. 271.

3) Maart 1916; artikel: ‘Iets over de Verdoemenis-leer, bl. 87-89.

[p. 10]

zielsbederf, levensverdorring.....’ En als hij spreekt over die zielsverminking, dan gaat hij verder: ‘Maar, zal men allicht zeggen, die zielsverminking is toch maar voor een tijd, terwijl van de populaire verdoemenis-leer dit het kenmerkende is, dat aan die verschrikkingen geen einde komt. Ik zou hierop.... willen antwoorden.... dat ik er volstrekt zoo zeker niet van ben, dat die zielsverminking slechts voor een tijd is... Wel heeft het mij meermalen verbaasd, hoe gemakkelijk en op hoe zwakken grond in vrijzinnige kringen als vanzelf sprekend het tijdelijk karakter van zonde en zielsellende wordt aangenomen..... Het is indertijd reeds opgemerkt door D. Chantepie de la Saussaye tegenover Prof. Scholten, dat niet het voortbestaan, doch het bestaan van het kwade hèt vraagstuk is, waar het om gaat. En vol-volkomen terecht.... Waar zonde en zielsellende bestaan, daar is niet in te zien, waarom zij niet steeds zullen bestaan; waarom haar voortbestaan meer in strijd zou wezen met ons Godsbesef, dan haar onloochenbaar bestaan’.

Zoo spreekt een man, die toch moeilijk van gereformeerdheid of calvinisme kan beschuldigd worden. En mocht iemand om de al te groote reuk van orthodoxie, die nog in deze woorden zijn kon, liever bij onverdacht vrijzinnigen terecht willen, hij leze maar eens wat James Martineau schrijft¹⁾ over den zedelijken kern van het verdoemenisgeloof. Of hij richte zijn blik naar Duitschland en hoore stemmen als van Kaftan²⁾ en van Seeberg³⁾ en andere duitsche theologen.

1) Types of ethical theory, Londen, 1885, II, 65-69; Martineau († 1901) was een aanhanger der Unitariërs, en zooals men weet, is van deze richting een der eerste woordvoerders Michaël Servet geweest, de heftige tegenstander van Calvijn, wien men immers zijn helleleer altijd zoo kwalijk neemt?

2) Th. Kaftan, Der christliche Glaube im geistigen Leben der Gegenwart³, Schleswig, Bergas, 1904, S. 104 al., neemt aan een scheiding in de toekomst tusschen hen, die aan den eeuwigen dood vervallen en hen, die het eeuwige leven beërven.

3) R. Seeberg, Ewiges Leben, Leipzig, Deichert, 1915, S. 96 (cf. 43, 63). Hij verwacht voor de ziel van den verlorene de realiteit van de Tantaluskwelling: ‘een wil, die zich spant in hevige begeerte en niets bereikt, dat is de toestand, die hel genoemd wordt.... het beeld.... van een eeuwig hongerende en dorstende...’ Vgl. Dr. J. Thijs, De moderne positieve theologie in Duitschland, Wageningen, 1917, bl. 157, die ook, bl. 212 v. bewijst, dat Seeberg niet meer onder de positieve theologen kan worden gerangschikt, doch terecht door Johannes Kübel in 1914 in het kamp der liberalen is binnengehaald.

[p. 11]

Eerlijk spreekt zich onder hen ook Girgensohn¹⁾ uit. Men vergete ook niet, dat zelfs niemand minder dan de beroemde filosoof Immanuel Kant een ‘Ausgleichung’, een vereffening van de rekening, tusschen deugd en gelukzaligheid in het hiernamaals onvermijdelijk genoemd heeft.²⁾ En om bij ons land te blijven, heeft het uw aandacht ook getrokken, dat dezelfde H. Bakels, die in 1909 nog smaalde over de leer der orthodoxen: ‘achthonderd miljoen ongelukkigen, kermende voor eeuwig, die deur (der hel) binnengedonderd... en alleen om ze te verbranden’; die met brutale leugenachtigheid beweren durfde, dat ‘de Calvinisten zeggen, dat God zijne mensch-lammetjes niet in een veevoederketel zal doen koken (zeiden ze dat maar! maar) dat God ze eeuwigdurend koken zal’; die de calvinistische predikers, ‘die Calvijn-nabouwers, de kerken uitsteenigen’ wou, omdat ze met die helsche helle-leer ‘de evangelie-leer bedekken, gelijk'n botte plank de geurige grasspruitjes platdrukt’,³⁾... dat diezelfde man, een ‘vol-bloed-linkermensch’ nu in 1919 drukken laat: ‘God wordt veel te lief voorgesteld.... Een van de foutieve denkbeelden, die het Godsbeeld verduisteren is dit, dat God steeds wordt voorgesteld als vergevend.... De wetenschap leert: oorzaken hebben onafwendbaar hare gevolgen. Alle wetenschappelijke menschen vinden het dan ook zonderling, dat er met 's menschen zieleleven eene uitzondering op deze

1) Al zegt K. Girgensohn, Zwölf Reden über die christliche Religion³, München, Beck, 1913, dat de moderne denker heeft overwonnen de idee van hemel en hel als plaatsen, al voelt hij zelf ook veel voor de leer der conditioneele onsterfelijkheid, toch verklaart hij in dezen geen zekerheid te hebben en niets onmogelijks te vinden in de leer der Schrift, dat er een eeuwige verdoemenis is. Dat deze leer zou strijden met Gods liefde en rechtvaardigheid, ontkent hij: ‘Ich habe aufgehört Gott an unseren kleinen menschlichen Maszstäben zu messen’. (bl. 371).

2) Vgl. Paulsen, Ethik, Die Kultur der Gegenwart, System. Philos. S. 304, sqq; en inzake het standpunt van Kant: W. Windelband, Lehrbuch der Geschichte der Philosophie⁵, Tübingen, Mohr, 1910, S. 465.

3) H. Bakels, Bouquetje Polemiek, 's-Gravenhage, 1909, bl. 67, 68.

[p. 12]

heelal-wet zou worden gemaakt.... De gevolgen van je daden blijven bestaan. Wie zich brandt, moet op blaren zitten. En niet alleen hier, maar ook Ginds. Goethe zeide terecht: We zullen in het Hiernamaals nog menige harde noot moeten kraken. En dat optimistische versje in den Protestanten bondbundel, no. 26:

‘Hij voert m' op Zijn vleuglen naar heilige sfeer

“En 'k voel dan de boeien der zonde niet meer”

is een van de grootste en gevaarlijkste onwaarheden, die je maar bedenken kunt.... Laat je niet paaien! Menschen, 't zal je niet meevallen. Die eeuwigheid. Lang niet zoo lief als je denkt.’ Tot zoover Bakels.¹⁾

Voor ons doel ligt in dit alles een welkome bevestiging van de stelling, dat langzamerhand het vraagstuk van de hel weer belangstelling ontmoet ook van de zijde der niet in engeren zin orthodoxe leiders. De dreigende klanken der aloude helle-voorzegging vinden weerklank in de wereldconscientie, al is de echo dan ook zwak. Al heeft men geruimen tijd zich tevreden gesteld met de gemakkelijke be-bestrijding van enkele voorbarige en ondoordachte conclusies, die het vaak al te fantastisch brein van verwrongen orthodoxie, soms niet zonder eenigen wellust van grofheid en domheid, trekken durfde, eindelijk wordt de realiteit van het héden den onderzoeker, ook aan de overzijde, toch te machtig; in het heden ligt 't verleden; maar dan ook in het nu, wat worden zal! En omdat de vraag naar de hel tegelijkertijd een onderzoek is naar den hemel, omdat de geschiedenis der zonde nooit afzonderlijk naast de historie der genade kan staan, omdat ten slotte de blijde droom van den schenker niet anders kan worden uitgelegd dan volgens dezelfde wet als het schrikbeeld in den droom van den bakker,²⁾ dáárom begint het gewèldige vraagstuk der hel allengs weer beslag te leggen op de geesten. Dat is een weldaad.

*_**

1) H. Bakels, Leekeboek over Godsdienst, A'dam 1919, bl. 32-35.

2) Genesis 40:1-19.

[p. 13]

Intusschen moet erkend worden, dat de kerk zelf in dezen niet zonder schuld is. Over het vraagstuk van den eeuwigen zielenondergang, van den tweeden dood, heeft ze zich officieel nooit erg rondborstig uitgesproken. Natuurlijk is toen officieus met des te meer vrijmoedigheid over de hel geredekaveld en vooral - gefantaseerd, in kringen, die de bedachtzaamheid volgaarne offeren aan de vrijpostigheid. Wie kan ontkennen, dat er ‘bespottelijk-ongerijmde voorstellingen over het Hiernamaals onder het Protestantsche volk heerschende zjjn’, en dat ‘de Protestantsche theologen, als 't ware huiverig voor de materie, op dit gebied tot heden volkomen in gebreke gebleven zijn’?¹⁾ Wij verstaan die ‘huivering’, en willen zelfs niet anders verwachten van menschen, die begrepen hebben, dat de ‘zoon des donders’, Johannes, de apostel, als hij de sprake van zeven donderslagen wil opteekenen, juist daarvoor en daarvoor alleen een uitzondering maken moet in de vervulling van het gebod om op te teekenen, al wat hij gezien heeft en gehoord.²⁾ De bijbel zelf is uiterst sober in de beschrijving van de helsche pijn; en ook is het Christendom nooit Boeddhisme geweest, want Boeddha wordt bekeerd door een gezicht op den dood,³⁾ maar Christus bekeert Zijn menschen niet met de bedreiging van den tweeden dood, doch met het evangelie van het onverderfelijke leven. Maar toch eischt het respect voor de waarheid, dat men zich tracht in te denken in de voorstellingen, die, ook van deze zaak, in den bijbel ons geboden worden.

Gebeurt dit niet, dan is de kerk zelf mee verantwoordelijk, niet slechts voor de tallooze dwaalbegrippen, die onder de menschen leven omtrent dit geding, maat niet minder ook voor de schouderophaling, waarmee zelfs overigens ernstige

1) Aldus A.R. Rutgers in art. ‘De overgang van Ds. Vethake’, Omhoog, Juli 1916, bl. 215.

2) Marcus 3:17; Openbaring 10:4, 5 en 1:19.

3) Hij ontmoette een grijsaard, een zieke, een lijk. Zie o.m. G. Mannoury, Het Boeddhisme. A'dam. Wereld-Bibl., bl. 18, 19.

[p. 14]

naturen zich afwenden van de caricatuurvoorstelling, die de meest grillige fantasie in naam van een zoogenaamde orthoxie van de eeuwige strafplaats geven durft. Ieder kan weten, dat ik hier niet tegen windmolens vecht. Wanneer zelfs 'n man als de vroegere predikant H. Bakels zich de orthodoxen voorstelt als rustige koffie-slurpers bij de genoeglijke prediking op hun ‘gezelschappen’ van een geweldig roosterend vuur of een reusachtige braadmachine voor de menschen, die niet van de kerk zijn, dan behoef ik niet eens meer een of anderen hoogere-burger-schoolganger als getuige op te roepen om hem soortgelijk antwoord te laten geven op de vraag, wat de orthoxie nu wel gelooft van de hel. Men zal zich trouwens misschien nog herinneren, hoe indertijd uit zeker kerkblad de Nieuwe Rotterdamsche Courant enkele artikelen overnam, waarin met begrijpelijke ergernis de wonderlijkste en grofste hellespeculaties van zekeren geeste-telijken kwakzalver, Stam genaamd, werden gereproduceerd, maar... tegelijkertijd met even ònbegrijpelijke lichtvaardigheid geconstateerd werd, dat de ‘gereformeerde’ predikers 't eigenlijk grossomodo met deze chimaerische hellespokerij roerend eens waren.¹⁾

Om te bewijzen, dat niets leugenachtiger is dan deze vereenzelviging van de wilde fantasieën uit de kringen van den ‘geestelijken zelfkant’ met de sobere beschouwing der gereformeerden, die liefst niet den superlatief gebruiken als het gaat over de hel, zullen we eerst een beknopt onderzoek instellen naar de gegevens, die de bijbel ons aan de hand doet, en met behulp waarvan een beeld der hel, in groote omtrekken althans, kan worden geconstrueerd. Met nadruk worde hier vooropgesteld, dat wij geheel onbetreden laten het terrein van den z.g. tusschentoestand, d.w.z. de bestaanswijze van de gescheiden menschelijke ziel gedurende het tijdperk, dat er ligt tusschen den dag, waarop ze bij het

1) Bedoelde artikelen verschenen onder den titel ‘Van Rotterdams geestelijken zelfkant’; later zijn ze in boekvorm verschenen.

[p. 15]

sterven het lichaam verliet en den grooten uchtend van den eeuwigheidsdag, die haar opnieuw met het lichaam vereenigen zal. Niet dus de begrippen sjeool of hades zijn het, die ons hier bezighouden, maar alleen de hel, zooals die door den bijbel gedacht wordt als bestaande na den dag van het wereldgericht.