Verzamelde werken 1944-1945

[p. 468]

104. Bij de jaarwisseling^1.

Het jaar van onze ‘bevrijding’ spoedt ten einde; dat van het moeten ‘gebruiken van de vrijheid tot een oorzaak niet van de boosheid, en niet voor het vleesch’^2. is welhaast aangebroken.

We hebben zoo vaak verlangend naar zulk een oudejaarsavond uitgezien, als we thans kùnnen beleven. Maar het zullen er niet velen zijn, die zich nog ontveinzen, dat we in den grond der zaak niet zijn verlost. Wederom verkeert de wereld in een toestand van gewapenden vrede. Beangstigende perspectieven openen zich voor wie den horizont af zoekt. Niet alleen is het wantrouwen groot, maar ook heeft met één slag de aanwending der atoom-energie voor oorlogsdoeleinden de overtuiging gevestigd, dat de oude methoden althans van oorlog-voering definitief zijn nutteloos gebleken. In het moment van haar hoogste krachts-ontplooiing heeft de wereld tevens beseft, dat de krachten, die ze opriep, steeds minder aan het verstand en den wil onderworpen zouden blijken. En men beseft het zeer scherp: óók een wereld-staat met wereld-rechtbank zou geen solutie kunnen geven aan het probleem der collectieve veiligheid. Verraders zijn in elken staat; en vijfde colonnes ook. Waarom dan niet in een wereld-staat? Men zal juist in een wereld-staat te ijveriger naar hen zoeken: en de christenen zullen tenslotte de vijfde colonne heeten.

Ook ons eigen land is nog in strijd. Wat zich in Indië gaat voltrekken, weet nog niemand; maar dat we maar een ‘kleine’ mogendheid zijn, wordt ons wel heel duidelijk gemaakt. En, zien we naar binnen, dan vermoeit ons nog steeds een betrekkelijke rechteloosheid; een niet steeds leven uit de grondwet; het doordrijven van synthese-, en daarin van ontkerstenings-verlangen, die nimmer kans van bevrediging kregen zoolang de vrije meeningsuiting nog zich kon doen gelden op tijd en met effect; het instellen van een zuiverings-actie, die wel personen geldt, maar te weinig de beginselen, waarvan zij uitgegaan zijn; en vooral: de machteloosheid die als een doem op deze zuiveringsactie ligt, wijl zij zelf wordt ingeluid door een beginselverklaring, die ‘ijzer en leem verbindt’.

Zoo ooit, dan heeft wel dit jaar ons herinnerd aan de profetieën, die de kerk ontving aan 't begin van onze christelijke jaartelling. De profetieën van den naderenden Christus. Het toekomstbeeld, dat zij ons voorhielden, begint al duidelijker zich te bewijzen als waarachtig. Een eenheid van de volkeren is noodig om den antichrist een podium te bereiden; en lezen we niet van een wereld-staat? Het in versneld tempo ontketenen van definitieve krachten der verwoesting is ons als vóór-waarde voor Christus' wederkomst geteekend in apocalyptische beelden; we zien ze over ons komen, en houden den adem in. In één moment moet in het laatst der dagen één stem tot de vereenigde volkeren kunnen spreken - en is 't niet haast zoover? De samengang van machts-geweld

1. Uit: De Reformatie, 22 december 1945.

2. Gal. 5:13.

[p. 469]

en overredings-kunst in 't naast elkander staan van een beest uit de zee èn een beest uit de aarde.^3. Den valschen profeet immers, werd ons in uitzicht gesteld; en is niet allerwege alle machtsgroepeering ook op haar propagandaministeries meer en meer gaan leunen? ‘De tijd is nabij’,^4. - al moet ook nu gezegd blijven, dat het begrip ‘nabije tijd’ geen kwesties stelt van een maximum of minimum van jaren, door ons bepaalbaar.

Temidden van die immer krachtiger tendensen naar een anti-christelijke parousie, voelen wij, die Christus willen hooren verkondigen naar de Schriften, ons meer en meer vereenzaamd. We wisten al, dat de kerk, over heel de wereld gezien, niet veel beteekende voor wie in getallen pleegt te denken. Maar sedert ons kleine landje meegezogen werd in de worsteling der volkeren, en in den propagandadienst van de zooveelste ‘betere wereld’, die men ‘bouwen’ gaat, is het gevoel van isolement ons als christenen nog veel sterker gaan bekruipen. Het zou ons wurgen, àls wij niet wisten, dat het ons precies zoo was voorspeld in den aanvang van de christelijke aera. Maar het is ons wèl gezegd. En in hetzelfde geloof, als waarin de kerk van 't Oude Testament te wachten had op Christus' eerste komst, en daarom ook op de figuur van een ‘overblijfsel’ slechts van de verkiezing,^5. heeft nu óók de kerk van 't Nieuwe Testament te wachten op Christus' tweede komst, en moest ze daarom weer zich vertrouwd maken met de extensief zwakke figuur van het ‘overblijfsel’ der verkiezing. Sjearjasjoeb - zoo heette één van Jesaja's kinderen. De naam beteekent: een rest bekeert zich.^6. Maar in het zich bekeeren ligt de intensieve kracht van 't overblijfsel vóór ons. Derhalve zou 't ons eigenlijk moeten ‘wurgen’, als wij nog in tel waren, als wij nog niet in 't isolement gedrongen waren. Want dàn zouden we onzen toch al vermoeiden geest moeten aftobben met de vraag, o neen, niet of de profetie niet uitkwam (want dit ware een ongeloofsvraag), doch of we haar zóó grondig hadden misverstaan, en hoe dit mogelijk was bij zóó groote duidelijkheid in haar spreken.

Wij blijven er dus bij: laat àl de stroomen vroolijk zingen...^7.

Reeds is hiermede ook geteekend, met welke gevoelens wij als leden van Gereformeerde Kerken ons gelaar keeren naar den nieuwjaarsmorgen.

Welke verrassingen bracht ons, ook nog in de laatste weken, 't bijkans afgesloten jaar! Het aantal kerken, dat begreep, dat de eenheid wordt gediend in 't vasthouden aan recht en waarheid, is veel grooter, dan schrijver dezes ooit verwacht heeft in zóó korten tijd en onder zóóveel listige tegenkanting te zullen aanschouwen. Zeker, ook nu is gebleken, dat lang wachten in den grond der zaak tot schade is van de reformatie der kerken. Er is dan ook metterdaad schade geleden, die niet meer te herstellen is, met name door wie eerst het terrein eens wilden verkennen. Daartegenover staat evenwel het feit, dat zelfs in gevallen, waarin lang gewacht werd, de uitkomst toch nog verblijdend was. Men kan niet overal zoo naar één recept handelen; hetgeen ook in ‘Den Haag’,

3. Zie: Op. 13.

4. Op. 22:10.

5. Zie: Rom. 11:5.

6. Jes. 7:3.

7. Psalm 98:4 in de berijming van 1773.

[p. 470]

toen voor het eerst de ‘Acte van Vrijmaking of Wederkeer’ gelezen werd, zeer duidelijk is uitgesproken.

Ja, die Acte van Vrijmaking en die Haagsche vergadering. Een jaar geleden konden we in geen oudejaars-artikel van De Reformatie haar gedenken; maar wel mogen we thans dankbaar opmerken, dat de tweede oudejaarsavond na die Haagsche vergadering niet zoo'n beeld van kerkelijk Nederland ons zou te zien gegeven hebben, als waarin wij thans ons mogen verheugen, - zij het dan ook onder belijdenis van velerlei schuld, en in droefheid over de geslagen breuk, maar ook in de vaste overtuiging, dat wij tegenover die bekende ‘synode’ en de door haar beleedigde kerken onzen plicht gedaan hebben. Wie zich herinnert, hoe fel de ‘synodale’ reactie tegen die Haagsche vergadering was, zij, die voor de zooveelste maal als opperkerkeraad zich opwierp en zelfs een ‘nood-wetje’ uitgaf over de (och zoo gestrenge!) kerkelijke behandeling van wie met die vergadering zouden sympathiseeren,^8. (tegelijkertijd schrijnde de verregaande

8. Op 24 augustus 1944 liet de generale synode te Utrecht 1943-1945 een brief uitgaan aan de kerkenraden en de leden van de Gereformeerde Kerken, waarin zij waarschuwde tegen de actie van de Vrijmaking. Daarin werd onder meer geschreven: ‘Niet de generale synode heeft een nieuwe leer in de kerken ingedragen, maar de oppositie heeft gepoogd en getracht in ons kerkelijk leven tot heerschappij te brengen een beschouwing, welke nimmer in de Gereformeerde Kerken een rechtmatige plaats heeft gevonden.’
In een postscriptum werd meegedeeld dat het de bedoeling van de synode was dat deze brief zo ruim mogelijk in de gemeente werd verspreid. Men kon de nodige exemplaren op kosten van de synode bestellen bij de firma Kok te Kampen.
Deze brief werd ondertekend door het voltallige moderamen, maar niet opgenomen in de Acta 1943-1945. De zittingen na de afzetting van Schilder - 18, 24 augustus en 1 september 1944 - werden in comité gehouden. Pas het verslag van de zitting van 8 augustus 1945 is in de publieke Acta te vinden.
Naast deze brief aan kerkenraden en kerkleden zond de synode op 26 augustus 1944 de volgende ‘gedragslijnen betreffende de tegenwoordige kerkelijke moeilijkheden’ aan de kerkenraden toe. Daarin werd aanbevolen:
‘1. Indien er reden tot nadenken mocht zijn, zal de kerkeraad een onderzoek instellen, of een of meer ambtsdragers instemmen met het doel en de strekking van de vergadering van 11 augustus j.l. in Den Haag gehouden en zich stellen achter de actie, die van deze vergadering in de Acte van Vrijmaking of Wederkeer uitgaat.
2. Indien het blijkt, dat er zulke ambtsdragers zijn, of indien ambtsdragers eigener beweging de Acte van Vrijmaking of Wederkeer onderteekenen, zal de kerkeraad uitspreken, dat deze broeders in het ambt niet kunnen gehandhaafd worden, en zal men tot schorsing en later, bij verharding, tot afzetting overgaan naar de regelen der K.O..
3. Attestatiën door een schismatieken kerkeraad afgegeven mogen door onze kerken niet worden aangenomen zonder nader onderzoek.’
Na dit schrijven kwam nog een volgend, gedateerd september 1944, behelzende ‘Gedragslijnen inzake de behandeling van ageerende gemeenteleden’. Ze waren de volgende:
‘I. Indien leden van de gemeente aan de schismatieke actie meedoen en voor haar propaganda maken, zonder nog zelf de Acte van Vrijmaking of Wederkeer in te dienen, moeten dezen door den kerkeraad ernstig worden vermaand om deze actie terstond na te laten en, zoo zij aan dit vermaan geen gehoor geven, van het Heilig Avondmaal worden afgehouden.
II. Indien leden van de gemeente de Acte van V. of W. indienen, besluite de kerkeraad aan adressanten
1. te antwoorden, dat hij het in de Acte genoemde juk van “hiërarchie en tirannie” niet kent en derhalve ook niet kan afwerpen;
2. de volgende vragen te stellen:
a. of zij zich nog blijven stellen onder en onderwerpen aan het opzicht en de tucht van den kerkeraad ter plaatse, in gemeenschap met het geheele kerkverband,
b. of zij willen volharden in de gemeenschap van den dienst des Woords en der sacramenten onder leiding van den kerkeraad ter plaatse.
III. Indien de adressanten deze vragen ontkennend beantwoorden zal de kerkeraad, zoo mogelijk na ernstig vermaan, dit antwoord beschouwen als een onttrekken aan het opzicht en de tucht van den kerkeraad en een breken met de gemeenschap der kerk’.
Zie: G. Janssen, De feitelijke toedracht, vierde druk, Groningen, 1969, pag. 150-154.

[p. 471]

toegeeflijkheid jegens N.S.B.ers en tutti quanti...), en wie dan nagaat, wat er vandaag al niet getolereerd wordt aan gene zijde van de scheidslijn, en hoe dat ‘noodwetje’ al lang weer is vergeten, die kan zich slechts verblijden, dat een zóó sterk gesloten front zóó weinig heeft vermocht tegen het door 't Woord gestaafd appèl op het geweten. Met één slag is een diplomatie van jaren lang verslagen. Niet door een contra-diplomaten-stukje (arme menschen, die meenen, zich dáármee te kunnen heenslaan door dit front), doch door een rustig doen van wat men Gods wil dacht te zijn in een concrete situatie.

Het jaar dat vóór ons ligt, zal voor de Gereformeerde Kerken die wij dienen, van groote beteekenis zijn. Haar voorloopige synode in Enschede, juist wijl ze voorloopig was, kon en mocht nog niet de zaak van het openen van contact met de Christelijke Gereformeerde Kerk ter hand nemen. Dat zou in strijd geweest zijn met de goede orde, die er is in de voorbereiding van synodale agendapunten langs den kerkelijken weg. Maar het lijdt geen twijfel, of op de aanstaande gewone synode komt deze zaak ter sprake. Reeds zijn onderscheidene plaatselijke kerken daarmee bezig. Het is thans niet de plaats, om de vele aspecten, die dit vraagstuk heeft, te gaan bezien. Toch mogen wij zeggen, dat bij alle accentverschillen (en andere), die grootendeels ontstaan zijn juist door het in afzondering leven, de roeping er is tot samenleving voor allen, die op een zelfde basis staan. Wat ons betreft, wij zullen den dag zegenen, waarin eerlijk, en met de stukken op tafel, zoover dit gewenscht wordt, over deze zaak gesproken gaat worden; en we weten daarbij zeer wel, dat een heusche vereeniging ons een tijdelijke periode van onderlinge wrijving en resteerend misverstand zou bezorgen, waarvan het einde door schrijver dezes niet meer wordt overleefd. Een wrijving, die veelszins parallel zou loopen met de oude A- en B-ruzies, alzouden de wrijvings-oorzaken grootendeels andere zijn. Maar wat hindert dat? Men is niet in de kerk voor zijn gemak, en 't ambt, dat is geen baantje.

Nog veel andere zaken zullen de aandacht der Gereformeerde Kerken vragen. Haar speciale verzoeking zal deze zijn, dat zij, van louter vreugde over het weer gereinigd samenleven in de openheid van een numeriek versmalden kring, gevaar loopen te vergeten, dat naar àlle kanten haar aandacht toch dient

[p. 472]

gespannen te zijn, omdat haar koning komt. Eenzelfde verzoeking komt over hen, die in haar leven een dusgenaamd ‘leidende’ positie innemen. Ze hebben het nog nooit zoo ‘gemakkelijk’ gehad, werden nooit zoo gaarne ontvangen en geloofd, en moeten daarom des te meer zich beijveren om geen adviezen te geven, die niet zijn overwogen in confrontatie met de Schrift.

Mogen daarom allen zich in sterk vertrouwen wenden tot Hem, die de eeuwen regeert. We verkeeren ‘sub specie aeternitatis’; dat is: we leven in den tijd, maar onder 't wenken, 't werken ook, der eeuwigheid. Het is al lang geleden, dat Windelband^9. zijn mooie opstel daarover gaf in zijn Präludien.^10. Maar wij zijn sindsdien heel wat wijzer geworden in het verstaan, en óók in 't critiseeren van zijn woorden. Lag dat aan ons? Welneen - het lag aan de hand, die sloeg en zegende, die verstrooide en vergaderde, die wondde en verbond, die de valsche profeten toeliet te spreken en Micha in de gevangenis te laten, maar Micha troostte met de vervulling van de profetieën^11.

9. W. Windelband (1848-1915), Duits wijsgeer, hoogleraar te Heidelberg. Hij werd vooral bekend door zijn Lehrbuch der Geschichte der Philosophie. Zie: CE, VI, pag. 636.

10. W. Windelband, ‘Sub specie aeternitatis (eine Meditation)’, in: Präludien. Aufsätze und Reden zur Einleitung in die Philosophie, tweede druk, Tübingen/ Leipzig, 1903, pag. 383-396.

11. 1 Kon. 22:13-28.