Verzamelde werken 1942-1944

[p. 601]

VI Een overbodig hoofdstuk

§22. Valsche beschuldigingen

1. We constateeren, dat in dr. Ridderbos' betoog een ‘vergeten hoofdstuk’ was.

Maar thans komen we tot zijn ‘overbodig hoofdstuk’. Dat ligt voor ons onder het opschrift: ‘Geen bloot uitwendig verbond’. We zullen nagaan, wat de schrijver er van zegt.

2. Hij begint zijn opmerkingenreeks met een aanval. De spits daarvan is uiteraard gekeerd tegen degenen, die hij bezwaren hoort inbrengen ‘tegen de uitspraak van 1905 aangaande het zaad des verbonds’.

De schrijver meent de bron, het uitgangspunt, van die bezwaren op het spoor te zijn. Hij constateert n.l., dat deze bezwaren ‘in hoofdzaak ontspruiten uit een verbondsbeschouwing, die het verbond vereenzelvigt met hetgeen in het bovenstaande “het verbond naar zijn uitwendige zijde” is genoemd’.

Ziezoo, dat is alvast één ding. Eén degenstoot in de richting van wie 1905 niet accepteeren als openbaring Gods, waaraan de kerk mag en moet binden; ook niet op dit bepaald punt.

En dán schiet dr. Ridderbos' degen voor nog een tweeden stoot uit. Hoor: ‘Dat andere, diepere, dat ik (dr. J. Ridderbos) als “het verbond naar zijn inwendige zijde” heb aangeduid, wordt dan verwaarloosd of ontkend’.

3. De tweede stoot komt voor het besef der schare, welke dr. Ridderbos' brochure met vertrouwen ter hand neemt uiteraard heftig aan. Rechtstreeks onder de ‘vijfde rib’. Stel u voor: welke boosdoeners! Ze verwaarloozen ‘het diepere’! Ja zelfs, ze ontkennen het! Dr. J. Ridderbos heeft het zelf gezegd. En bij een man van zóó groote gemoedelijkheid en (quasi)-gemodereerdheid^a. zal toch de reputatie, ook van de bezwaarden wel veilig zijn?

Zoo redeneert de schare, die de lectuur van de zwakzinnigste synode, die de Gereformeerde Kerken ooit kenden, aanvaardt voor wijsheid.

Maar wij schromen niet, dit geredeneer misleidend, en kwaadsprekend te noemen.

4. Met het laatste beginnen we. Dit georeer bevat een valsche beschuldiging en is daarom in feite kwaadsprekend. Het herinnert me aan een ouderling, lid der jongste ‘synode’, die me eens ambtshalve een bezoek kwam brengen in combinatie met twee andere leden der vergadering.^1. Ik had pas geschreven over

a. Het ‘quasi’ wil niet personen beoordeelen. Candidaten weren, collega's schorsen en afzetten e.d. is zoo gemodereerd niet. En uitspraken doordrijven als bindend, is evenmin gemodereerd. De daden zijn ongemoedelijk; de toon daarentegen in dit verband onnatuurlijk zoet.

1. De Acta 1943-1945, art. 417, vermelden dat vanwege de synode nogmaals een bezoek aan prof. Schilder zal worden gebracht, ditmaal door het moderamen en de deputatie, die hem reeds eerder namens de synode bezocht heeft. De naam van de betreffende ouderling is niet te traceren.

[p. 602]

aard, bron, karakter, grens van het gezag der synodes. Me dunkt, wie dáárover schrijft, toont daarmee, dat hij het gezag der synodes kent en erkent - alleen maar: hij meent dat ook dit gezag, gelijk alle andere dingen, zijn nadere bepaling behoeft, en dat het, gelijk alle andere afgeleide gezag, zijn grenzen heeft. Maar alsof er niets gebeurd was, vroeg de ouderling me met het ernstigste gezicht der wereld: erkent u ook het gezag der synodes? Men kon niet eens kwaad op hém worden, want hij was in zijn eenvoud gevangen in het misverstandennet, dat in de laatste jaren de redeneering van verdwaalde hooggeleerden om hun ‘synode’ plegen te spannen, als ze een eenmaal gesteld doel bereiken willen, en op hun schreden niet terug willen keeren.

5. Wat doet dr. Ridderbos ditmaal anders? De tegen 1905 bezwaard gebleken belijders erkennen natuurlijk het leerstuk der wedergeboorte. Zij belijden ook de principieele wedergeboorte, d.w.z. de allereerste beslissende ‘instorting’ van het nieuwe leven, ook al zouden sommigen hunner misschien er bij voorkeur een anderen naam voor kiezen, wijl de term ‘wedergeboorte’ bij de ouderen meestal synoniem is met ‘doorgaande levensheiliging’, of ‘bekeering’. Ze erkennen ook, dat die principieele wedergeboorte komt van den Heiligen Geest en van Hem alleen; dat ze een opwekking uit de dooden is, gevolg van een almachtige, onoverwinnelijke, krachtdadige werking van den Heiligen Geest, als Herschepper, die de dooden wekt tot leven, en die wat niet is roept als zijnde, Rom. 4: 17. Ja, we mogen vrijmoedig verklaren dat het juist die bezwaarden tegen 1905 zijn, die deze oergereformeerde grondgedachten hebben verdedigd en in haar glans hebben doen schitteren,^2. beter en krachtiger, dan onderscheidene van die slap-gereformeerde lieden, die vandaag het felste roepen om of glorieeren in de schorsing en zulke rechtskrenkingen in en door of in navolging van de in feite in 't leven geroepen nieuwe synodale besturen, maar die vroeger lonkten naar dr. Geelkerkens gezelschap, de pen voerden in ‘Woord en Geest’, heidenen of ketters praesenteerden als ‘helpers op den weg’, in een Waalsche kerk preekten, een Indisch kerkblad redigeerden, dat eens den hoogleeraar dr. T. Hoekstra^3. ‘afkamde’ om het doen van een uitspraak, die letterlijk in de Dordtse Leerregels stond, subjectivisten van het zuiverste water bleken te zijn, boeken schreven in combinatie met ongereformeerde theologen, kortom, deel uitmaakten van de slappere generatie van ‘rekkelijken’, die uit bepaalden hoek, speciaal van enkele studentenclubs kwamen en met slappe

2. Schilder zal hier onder meer gedacht hebben aan zijn strijd tegen de dialectische theologie van Karl Barth e.a., en zijn verdediging in dit verband van de Leerregels van Dordrecht 1618-1619, zoals in De dogmatische beteekenis van de ‘Afscheiding’ ook voor onzen tijd, Kampen 1934.

3. T. Hoekstra (1980-1936) was sinds 1906 gereformeerd predikant te 's Hertogenbosch. Hij promoveerde in in 1908 te Heidelberg magna cum laude op een proefschrift Immanente Kritik zur Kantischen Religionsphilosphie. Hij was van 1913 tot 1936 hoogleraar in de ambtelijk vakken aan de Theologische Hogeschool te Kampen. Zijn Geschiedenis der philosophie (twee delen, Kampen 1921, 1935) en zijn Gereformeerde homiletiek (Wageningen 1926) werden jarenlang aan de Hogeschool te Kampen gebruikt. Schilder wijdde aan hem een afzonderlijk uitgegeven Rede gehouden in de herdenkingssamenkomst bij het overlijden van prof. dr. T. Hoekstra, in leven hoogleeraar aan de Theol. School.

[p. 603]

preekjes het bederf der kerken hebben verhaast; het gezelschapje dergenen, die thans zich in de handen wrijven, nu bepaalde krachten, die hun de waarheid zeiden, weggewerkt zijn, met behulp van ná de ermee gepleegde ambtelijke afslachting weer aanstonds verloochende ‘rechtsprincipes’; en die voor dat genoegen graag op den koop toe nemen een kerkrecht á la (voormalige) Hervormde kerk en een dogmatisch gedachtenspinsel, dat hen in feite nimmer interesseerde, maar dat ze voor de gelegenheid graag ‘slikken’: men kan er immers hoogkerkelijke (!) operaties mee uitrichten?^4.

6. Welnu, bij zoodanigen stand van zaken moet dr. Ridderbos niet insinueeren: die bezwaarden verwaarloozen, ja, ontkennen dat ‘diepere’. Het is eenvoudig onwaar. Dit alleen is waar: zij loochenen dat dit ‘diepere’ het verbond is.

En dat is nogal eenvoudig ook.

Als ik loochen, dat ‘het hart’ de mensch is, verwaarloos of loochen ik dan het hart?

Wanneer ik ontken, dat de echtelijke liefde het huwelijk is, loochen of verwaarloos ik dan de echtelijke liefde?

Als ik weiger te gelooven, dat de goede gezindheid van David of van Jonathan het verbond zelf tusschen die twee vrienden is, loochen of verwaarloos ik dan die goede gezindheid?

Als ik ontken, dat Adams werklust, zijn kennis, gerechtigheid en heiligheid het ‘werkverbond’ is geweest, loochen ik dan dien werklust, of verwaarloos ik dan die kennis, gerechtigheid en heiligheid?

Zou dr. Ridderbos nu ook maar niet een nieuwe werkverbondsleer construeeren? Hij kan er zoo maar de menschen aan ‘gebonden’ krijgen, ook tot den duren prijs van schorsing en afzetting. Hij behoeft maar te zeggen, dat het werkverbond ‘tot stand kwam’ doordat Adam (ook dát immers was gegeven goed) kennis, gerechtigheid en heiligheid bezat. Trouwens waarom zou hij het niet zeggen? Hij, die het genadeverbond laat ontstaan door geschonken hartsvernieuwing? De verbonden hangen immers samen? Ook in ‘substantie’?

Maar met zulke quasi-theologie willen de vrijgemaakte kerken niets te maken hebben. Ze is - zoodra men de parallel werk-genadeverbond ook maar even trekt - kinderspel, dat voor de Jongelingsvereeniging nog veel te doorzichtig is, om ook maar een kwartier lang de serieuze jongelui op te houden. Dr. Ridderbos evenwel schrijft voor een ‘synode’ en vordert preekverboden en schorsingsbullen, die God daar ziet. Arme synode-apologeet, die met zulk geïnsinueer die verkeersobstakels moet goedpraten. Stel u voor: prof. Greijda-

4. Wie Schilder allemaal op het oog heeft, hebben we niet kunnen natrekken. Het is wel duidelijk dat hij hier theologen binnen de Gereformeerde Kerken bedoelt, die de ‘geest’ van Geelkerken voorstonden en toch binnen de kerken bleven. Raadpleging van De Reformatie in de jaren dertig zal hier en daar nadere adstructie van dit betoog kunnen bieden. Zo schreef Schilder in dit blad op 31 juli 1931: Al zou de kerkelijke beweging van hen die tot het Hersteld Verband behoren doodlopen ‘toch blijft de “geest” werken. Die “geest” zal doorwerken in onze scholen, in onze studentenwereld, in de verschillende bladen en blaadjes, waarvan er nog heel wat geboorten te wachten staan’. Hij zag de toekomst van de Gereformeerde Kerken donker in en schreef: ‘En intussen gaan de jaren verder en wordt het gereformeerde kleed van de motten gegeten. De strijd begint pas’.

[p. 604]

nus heeft over de wedergeboorte,^5. dat ‘diepere’ van dr. Ridderbos' populaire brochure, nog pas uitvoerig en zeer gedocumenteerd geschreven: hij kwam met argumenten, waar noch dr. Ridderbos noch zijn ‘synode’ ook maar aan ráken konden. En toch zou prof. Greijdanus dat ‘diepere’ ontkennen of verwaarloozen? Ik denk weer aan dien synodalen ouderling van straks. Hém vergeef ik veel: maar met dr. Ridderbos mogen we langer disputeeren, omdat van hém als docent meer wordt gevráágd.

5. In 1944 verscheen een brochure van de hand van prof. dr. S. Greijdanus met de titel De verklaring der synode van 1905 inzake het punt van de veronderstelde wedergeboorte en eveneens Actueele vragen in verband met de wedergeboorte.

§23. Misleidende beschuldigingen

1. Maar het geredeneer van dr. Ridderbos is ook misleidend. Hij weet bijzonder goed, dat de ter zake van 1905 bezwaarden tegen de door 1905 gestelde uitspraak (in 1942-'44 bindend verklaard) aangaande het ‘zaad des verbonds’, dat men zou hebben te houden voor reeds wedergeboren, en zou hebben te houden voor in Christus geheiligd, bedenkingen inbrengen, die met de verbondsleer veel minder dan met de sacraments-beschouwing samenhangen. Of, die tegen den materieelen inhoud van de befaamde uitspraak aangaande het ‘houden voor wedergeboren’ en inzake het ‘houden voor in Christus geheiligd’ in verzet komen. Zulk verzet BEHOEFT nog niet saam te hangen met een andere verbondstheorie. Er kunnen b.v. menschen zijn - ik ben onder hen niet - die voor zichzelf meenen, dat inderdaad verbond en verkiezing samen vallen. Maar die gelooven, dat het nog heelemaal niet zeker is, dat God in den regel de uitverkorenen in de jeugd wederbaart, b.v. vóór hun doop. Dat zulk een regel geheel ten onrechte wordt gesteld, heeft ds. Diermanse nadrukkelijk betoogd, en de Kamper professoren Lindeboom en Noordtzij hebben - dit alles viel na 1905 - zich met deze conclusie openlijk vereenigd. Zulke menschen nu zullen den éénen ‘moordenaar’, die naast Christus gekruisigd was, tot de uitverkorenen rekenen, maar niet gelooven, dat hij van der jeugd aan was wedergeboren. Van Paulus zullen de meesten evenmin zulks willen aanvaarden, vooral niet na de discussie, die het optreden van dr. A. Kuyper Jr.^6. na 1905 in zijn factisch

6. A. Kuyper Jr. (1872-1941, zoon van Abraham Kuyper) werd in 1910 gereformeerd predikant te Rotterdam. Hij promoveerde op een proefschrift Johannes Maccovius, Leiden 1899, waarin hij de leer van Maccovius (1588-1644) bleek voor te staan.
Deze uit Polen afkomstige theoloog werd in 1615 hoogleraar te Franeker. Op de synode van Dordrecht 1618-1619 werd hij aangeklaagd wegens vijftig dwalingen. Hij werd niet veroordeeld, maar moest zich onthouden van ‘twijfelachtige en duistere schoolse manieren van spreken’. Hij leerde dat de wedergeboorte aan de roeping door het Woord vooraf gaat. Dr. Kuyper Jr., die deze mening deelde, veroorzaakte daarmee opschudding. Dit was een van de aanleidingen tot de moeiten in de kerken, die de synode van Utrecht 1905 door een pacificatieformule heeft trachten te bezweren. Bijvoorbeeld wanneer daarin aan het slot, op aandrang van L. Lindeboom, is opgenomen: ‘Intusschen meent de synode, dat de stelling, dat elk uitverkoren kind daarom reeds vóór den doop wedergeboren zou zijn, noch op grond van de Schrift noch op grond van de belijdenis te bewijzen is, dewijl God zijne belofte vervult naar zijne vrijmacht op zijnen tijd, hetzij vóór of onder of na den doop, zoodat het eisch is zich hierover met omzichtigheid uit te laten en niet wijs te willen zijn boven hetgeen God ons heeft geopenbaard’ (Acta 1905, art. 158).

[p. 605]

verzet tegen ‘1905’ op dit punt heeft uitgelokt. Diezelfde menschen zouden ook niet willen gelooven, dat de ouders van den ‘moordenaar’ of van Paulus verplicht waren, deze hun kinderen, elk het zijne, te houden voor wedergeboren vóór hun besnijdenis, totdat uit hun wandel of leer het tegendeel zou zijn gebleken. En deze menschen zullen ook niet aannemen, dat de Heere voor niets ons, zijn kerk onder het Nieuwe Testament, ‘zoo scherpelijk’ de wet laat prediken. Die wet, met haar verbonds-sanctie, die daar zegt, dat de Heere de ongerechtigheid der vaderen ‘bezoekt’ aan de kinderen tot in het derde en vierde geslacht dergenen die Hem (in Israël) haten. Zij zullen zoo nuchter zijn, daaruit af te leiden, dat er heele perioden in de kerkgeschiedenis kunnen zijn, waarin een oordeel der geestelijke verlating komt over de ouders en over de kinderen. En dat het dus zeer lichtzinnig is, in zulke perioden, of ongeacht zulke perioden, steevast de kinderen toch maar vast te houden voor alreede wedergeboren. De lieden uit Petr. 2: 1-11 waren ‘gekocht door den Heere’. Zij waren opgenomen in de gemeente (Greijdanus K.V. 125). Zij hielden ook niet op daarvan leden te zijn (Greijdanus 125).^7. Maar hun kinderen zouden voor wedergeboren te houden zijn, en dus voor het besef der kerk niet vallen onder de strenge sanctie van daareven? Tenzij dan, wanneer het tegendeel bleek in hen als ‘uitzonderingen’? En Henoch, die tegen hen geprofeteerd had (Judas vs. 14 vgl. Greijdanus op Judas, K.V. 6) zou toch hun kinderen hebben willen laten houden voor niet geestelijk verlaten?

Ook kunnen er menschen zijn, die van oordeel zijn, dat de term ‘in Christus geheiligd’ heel wat anders is dan de andere: ‘door den Geest geheiligd’, een onderscheid, dat trouwens zonder eenigen twijfel aan de opstellers van het doopsformulier voor den geest gestaan heeft. Ook de Wederdoopers, die met Petrus Dathenus, den gereformeerde, te Frankenthal hebben gedisputeerd over kwesties als die van den kinderdoop, zeiden rustig, evenals Dathenus, dat de kinderen ‘in Christus waren gereinigd’; maar ze dachten er niet aan, deze uitdrukking op te vatten als ‘door den Geest van Christus wedergeboren’. Datheen zelf trouwens dacht daar ook niet aan. Micronius^8. evenmin. Er zijn onder de oudere thoologen, respectievelijk de hen volgende nieuwere theologen verscheidene, die het zóó zien:

a) ‘in Christus geheiligd’ beteekent: krachtens deelgenootschap aan het

7. Schilder denkt hier aan dwaalleraars, die ‘verderfelijke ketterijen’ deden insluipen, en die de Heer die hen gekocht heeft daarmee verloochenden (2 Petr. 2: 1).

8. Micronius (Marten Micron, 1523-1559) uit Norden in Oost-Friesland ging tot de hervorming over, studeerde in Zurich en werd in Londen predikant bij de vluchtelingengemeente. Hij schreef een kleine Catechismus voor de jonge kinderen. Toen hij uit Engeland moest uitwijken kwam hij op de duur te Frankfurt terecht. Hij was een goed organisator bij de opbouw van de gemeenten. Ook hij disputeerde veel met de (meer vreedzame) Mennonieten onder de Wederdopers. Zie BLGNP 2, pag. 327-330.

[p. 606]

verbond recht hebbend op de beloften van de rechtvaardigmaking door Christus' bloed.
b) De rechtvaardigmaking wordt echter in den tijd ons deel door het geloof (het is geen wonder, dat dr. A. Kuyper met zijn theorieën van de ‘rechtvaardigmaking’ van ‘eeuwigheid’ kwam aandragen, terwijl zoowel de oudere gereformeerden als de vroegere A-menschen de rechtvaardigmaking in den tijd door het gelóóf stelden).
c) Komt nu het geloof er toe, die belofte van wassching door Christus' bloed aan te nemen, en wordt daardoor de gedoopte ook de rechtvaardigmaking metterdaad deelachtig, dan vloeit daaruit voort de wassching door Christus' Géést, de heiliging niet ‘In Christus’, doch ‘DOOR den Geest’.
d) Daarom wordt dan ook bij den doop, die het deelhebben aan de belofte tot uitgangspunt der doopsbediening neemt, en die de belofte zélf verzegelt, de gedoopte verplicht tot geloof in de belofte.
e) Tot den inhoud der in het geloof te omhelzen belofte behoort dan ook die, dat de Geest ons heiligen ‘wil’, ons toeëigenende (metterdaad) hetgeen wij ‘in Christus’ (in belofte, rechtens) ‘hebben’.
f) En hetgeen we ‘in Christus’ hebben (naar verbondsrecht, in belofte) is dan ook de afwassching van onze zonden en de dagelijksche vernieuwing van ons leven (hetgeen de ouderen noemen de wedergeboorte, de opstanding van den nieuwen mensch, etc.); waarbij de principieele omzetting is inbegrepen te achten.
g) Dat deze wedergeboorte in den regel al geschied IS vóór den doop, wordt dan ook door het formulier geenszins beweerd. Het wordt er door weersproken. Er staat immers niet, dat de H. Geest vóór den doop ons geheiligd heeft, ons toeëigenende, hetgeen wij in Christus hadden, doch, dat HIJ ons heiligen WIL, ons toeëigenende hetgeen wij in Christus hebben; dit woordje ‘WIL’ (Hij WIL het) duidt evenzeer een toekomstige handeling aan, een handeling voor láter, als wanneer er staat, dat de Vader ons van alle goed verzorgen en alle kwaad van ons weren of ten onzen beste keeren WIL. Het zou dwaasheid zijn, op grond van deze woorden te concludeeren: de kerk moet de kinderen des verbonds houden voor kinderen, die van alle goed verzorgd ZIJN, totdat het tegendeel blijkt; hen houden voor kinderen, van wie alle kwaad geweerd IS, totdat het tegendeel blijkt; hen houden voor kinderen, voor wie alle kwaad ten beste gekeerd IS, totdat het tegendeel blijkt; en wie niet dit zinnetje aanvaardt als geopenbaarde waarheid Gods, die mag geen predikant in onze kerk worden, want onze commissie van zwarigheden heeft het nu eenmaal zoo gerapporteerd, en onze ‘synode’ deswege gedecreteerd. Maar dan is het ook dwaasheid te zeggen: als er staat, dat de Geest ons heiligen WIL, dán moeten wij het zaad des verbonds houden voor alreede door den Geest geheiligd, totdat het tegendeel blijkt; en wie dit niet aanvaardt, op gezag, schijnbaar van een synode, doch in werkelijkheid van een paar geleerden, die te gemakkelijk haar verleiden tot bindingsdecreten, die mag geen predikant worden in onze kerk. Want de inhoud der beloften moet niet worden uiteengerafeld, door het ééne als toekomstige, het andere als verleden handeling te onderstellen en aan te dienen.

[p. 607]

h) zoozeer dus als bij Hellenbroek,⁹ den populairen catechiseermeester, de wassching door Christus' bloed (‘IN Christus’) heel wat anders is dan de wassching door Christus' Geest (‘DOOR den Geest’) zóózeer is de term ‘geheiligd in Christus’ iets anders dan de term: ‘geheiligd door den Geest’, oftewel: wedergeboren.

Ik herhaal: er zullen altijd menschen zijn, die den term ‘in Christus geheiligd’ anders opvatten dan ‘1905’ het deed. Verstandige menschen, die er tenminste weet van hebben wat tot de synodeleden meerendeels niet goed schijnt doorgedrongen te zijn, dat n.l. over den term ‘in Christus geheiligd’ ettelijke onderling elkaar fel bekampende boeken en brochures geschreven zijn; weshalve het sectarische bijziendheid is één van de menigvuldige opvattingen vast te leggen zonder breed historisch onderzoek.

En deze verstandige lieden hebben er - óók uit respect voor de kerk, die niet voor een theologenwagentje gespannen worden mag - bezwaar tegen, zich als candidaat of anderzins te laten binden door de formule van 1905; temeer, omdat 1905 omtrent den inhoud der belijdenis (art. 20), of van de Schrift (Rom. 4: 25) wel andere dingen beweert,^10. die kant noch wal raken uit een oogpunt van historisch getrouwe, en daarna kerkelijk-bindende interpretatie. Maar dr. J. Ridderbos miskent dan ook deze menschen, als hij met een ongeloofelijken moed tot generaliseeren verklaart: hun bedenkingen komen voort uit een verbondsbeschouwing, die wat ik, dr. Ridderbos, het ‘diepere’ noem, verwaarloost of miskent.

9 Abraham Hellenbroek (1658-1731) studeerde te Leiden en maakte als predikant vooral naam door zijn praktisch toegespitste preken. Hij schreef verschillende boeken, waarvan het meest bekend is geworden zijn catechisatieboekje Voorbeeld der Goddelijke waarheden voor eenvoudigen. Hij populariseerde de gereformeerde scholastiek en maakte een grote opgang tot in de twintigste eeuw.

10. Schilder denkt hier aan de uitspraak van de synode van 1905 over de eeuwige rechtvaardigmaking. De synode stelde namelijk: ‘dat deze uitdrukking zelve niet in onze belijdenisschriften voorkomt, maar dat ze daarom evenmin mag worden afgekeurd als de uitdrukking verbond der werken en dergelijke, die uit het theologisch spraakgebruik zijn overgenomen; dat het onjuist is te zeggen, dat onze belijdenisschriften alleen eene rechtvaardiging uit en door het geloof kennen, aangezien én Gods Woord in Rom. 4:25 én onze belijdenis in art. 20 duidelijk spreken van eene objectieve rechtvaardiging door de opstanding van Christus bezegeld, die in tijdsorde aan de subjectieve rechtvaardiging vooraf gaat.’ (art. 158).

§24. De blinddoek voor de oogen der kerkmenschen

1. Juist ook met het oog op deze dingen zei ik hierboven dan ook reeds met een enkel woord, dat heel dat vermoeiende geredeneer over de verbondstheorie, gelijk het van synodale zijde steeds weer de aandacht der menschen in beslag neemt, in feite die aandacht afleidt van de hoofdzaak; en dat het een typisch verschijnsel is van het pleisteren met looze kalk. Het woord is hard, maar niet zóó hard als de zaak zelf: men spant den kerkmenschen een blinddoek voor de oogen. Er zijn immers ook andere dan verbondstheoretische opvattingen, welke

[p. 608]

iemand er toe leiden kunnen, welbewust te weigeren zich te laten binden aan de formule van 1905 inzake die kinderen, die men heeft te ‘houden voor’ dit en dat. En het is dan ook pure misleiding, ál maar door over dat verbond te praten, en dáárover heele geleerde of schijn-geleerde betoogen op te zetten. De naakte waarheid is nu eenmaal, dat de ‘synodes’, die de Gereformeerde Kerken de laatste jaren hebben verleid tot ergerlijke misdaden, candidaten weren, die tegen die eene zinsnede bezwaren hebben. Dr. Ridderbos nu weet bizonder goed, dat er onder die candidaten zijn, die hun bezwaren ontleenden niet aan eenige verbondstheorie, doch aan b.v. de sacramentsleer; deze trouwens zat ook dr. A. Kuyper dwars, toen hij den doop op veronderstelde wedergeboorte leerde. Waarom zet dr. Ridderbos dan dáárover geen boom op? Hij weet óók bizonder goed, dat prof. Greijdanus schriftelijk en mondeling, en volkomen terecht, aan de synodale leiders-verleiders heeft verweten, dat zij de gereformeerde sacramentsbeschouwing niet kenden.^11. Dr. Ridderbos weet ook, dat een candidaat (thans, dank zij de trouw der eerlijke gereformeerde kerken, toch predikant, n.l. H.J. Schilder) zich den kansel, den sectekansel der ‘Gereformeerde Kerken’ ontzegd zag, omdat hij tegen den materieelen inhoud van de uitspraak inzake het ‘houden voor’ bezwaren inbracht, en toen veroordeeld werd, wijl hij - hoe ver kan theologische onkunde gaan -beschuldigd werd van afwijking van de belijdenis inzake de sacramenten. Terwijl in werkelijkheid de man-in-kwestie niets anders leerde, dan hetgeen vóór hem prof. Helenius de Cock, de zoon van Hendrik de Cock, en de eerste dogmatische hoogleeraar van Kampen,^12. had verdedigd in woord en geschrift. Die candidaat is dus veroordeeld wegens zijn leer. En wel heeft de ‘synode’, die draaien kan zóó erg, dat het schreit ten hemel, later DAT vonnis weer schijnbaar ‘ingeslikt’ (zonder den man in kwestie excuses aan te bieden, en zonder hem alsnog toe te laten), maar dat doet niets af aan het feit, dat de classis hem het preekconsent afgenomen heeft (die nerveuze opgestookte^b. classis Den Haag^13.) op weer andere gronden,

11. Bijvoorbeeld in zijn brochure Korte bespreking van het praeadvies van Commissie I, pag. 7.

12. Helenius de Cock (1824-1894) was sinds 1852 predikant van de Christelijke Gereformeerde Kerk te Kampen. Hij was zoon van de voorganger in de Afscheiding van 1834 Hendrik de Cock en werd in 1860 docent in de dogmatiek aan de Theologische School te Kampen. Hij schreef in 1892 het boekje De leer der wedergeboorte volgens de gereformeerde kerk, waarin hij zich duidelijk verzette tegen de leer van de veronderstelde wedergeboorte.

b. Het relletje, dat uit Den Haag (zie noot 14 op pag. 173.) is opgezet tegen schrijver dezes, en waarbij enkele dominees zich ertoe hebben geleend, de ‘synode’ aan een formeel grondje te helpen voor de ‘behandeling’ van ondergeteekende, door een klacht in te dienen, was door de naiveteit van een dezer heeren ál te doorzichtig. Hij wist bij voorbaat al: we hebben succes; en kon niet eens zijn pen inhouden door zulks bij voorbaat te verzekeren in correspondentie. Ze wisten: die ons opwarmde, zet dóór.

13. Op de tafel van de synode van 1 februari 1944 lagen brieven van J. Attema, A. de Bondt, L. Oranje en Jac. van Nes, gereformeerde predikanten te Den Haag-West en Den Haag-Oost, waarin aangedrongen werd op de handhaving van het gezag van de synode en om een optreden van de synode tegen K. Schilder. Ook werd melding gemaakt van een telegram van ds. A.G. Barkey Wolf te Den Haag, die er bij de synode op aandrong ‘aan het revolutionair drijven van prof. Schilder een einde te maken’ (Acta 1943-1945, art. 322).
A. de Bondt (1901-1953) was sinds 1934 gereformeerd predikant te s' Gravenhage-West. Hij promoveerde in 1938 aan de VU op een proefschrift Wat leert het Oude Testament aangaande het leven na dit leven? In 1950 werd hij benoemd tot hoogleraar in de Oud-Testamentische vakken aan de (synodale) Hogeschool te Kampen.
J. Attema (1900-1956) was sinds 1932 gereformeerd predikant te 's Gravenhage-Oost.
L. Oranje (1902-1961) was sinds 1937 gereformeerd predikant te 's Gravenhage-West. Sinds 1950 werkte hij onder de verstrooide gereformeerde in Zwitserland. J. van Nes (1886-1949) was de eerste volledig opgeleide missionaire predikant voor de zending. Hij werkte vooral voor de zending onder de Joden en werd daarvoor in 1916 te 's Gravenhage bevestigd.

[p. 609]

dan de synode op papier heeft durven zetten. En het doet ook niets af van het feit, dat door deze ‘synode’ dit rechts-gekronkel bestendigd en dit wegzenden ‘bevolen’ is. Gelijk het ook niets afdoet van het feit, dat in haar vergadering, waar de reputaties van voor haar onrecht niet capituleerende menschen niet veilig zijn (‘at every word’ soms ‘a reputation dies’), toch maar publiek gezegd is, dat de man afweek van de confessie. Gelijk ook een harer praeadviseurs,^14. voorzitter nog wel van de uitwerp-commissie, zelf heeft geschreven, in een niet-vertrouwelijken brief aan een officieel om informatie verzoekenden kerkeraadsvoorzitter (ik heb den tekst in origineel hier naast me liggen):

‘Wat nu verder cand. Schilder betreft, is er na het eerste onderhoud nog een tweede geweest. Daarna heeft hij, wat hem niet gevraagd was, een breede memorie ingediend. In die memorie ontkent hij o.m. dat het sacrament inwendige aanwezige genade verzegelt. De Synode heeft dat in strijd geacht met art. 33, waar uitdrukkelijk beleden wordt, dat de sacramenten zijn teekenen en zegelen van een inwendige onzienlijke zaak. Cand. Schilder schijnt de opvatting van prof. Greijdanus te huldigen, dat het sacrament voor ieder, die het ontvangt, hetzelfde is (in strijd met art. 35), en dat het eerst als het geloovig aanvaard wordt, Gods belofte verzegelt.
U kunt van dit schrijven gerust gebruik maken.’

Men lette even op den laatsten volzin.

2. Nu staan hier in enkele regels veel verwarrende onjuistheden. Dat die candidaat zou zeggen, dat het sacrament eerst als het geloovig aanvaard wordt, Gods belofte verzegelt, is eenvoudig onzin. Het is juist andersom. En dat zegt nu de praeses eener uitwerp-commissie! Voorts: dat prof. Greijdanus' meening volledig of juist is weergegeven, kan op goede gronden een kind, dat diens de brochure las, ontkennen. Dat, zélfs indien zijn meening zuiver weergegeven zou

14. Schilder bedoelt hier prof. dr. F.W Grosheide. Deze was voorzitter van de deputaten voor zwarigheden en rapporteur op de synode inzake de wering van kand. H.J. Schilder. Zie noot 2 op pag. 229.

[p. 610]

zijn, de hooggeleerde briefschrijver op de ongelukkigste manier art. 35 er bij haalt, is al éven gemakkelijk in te zien. Als prof. Greijdanus het heeft over de vraag, wat het sacrament zijnerzijds zegt,^15. in beteekening en verzegeling, dan is dat heel wat anders dan een antwoord op de vraag, welk verschil er is in het gebruik, de ontvangst van het sacrament, en de daarop volgende handeling Gods. En over dit laatste, n.l. het verschillende gebruik, de verschillende ontvangst van het sacrament, spreekt art. 35. Er staat ook, dat de één het Woord ontvangt tot zijn behoud, de ander daarentegen tot verzwaring van zijn oordeel. Is echter dáárom soms het Woord niet meer hetzelfde in zijn spreken? Wij huiveren voor de hubris, den hoogmoed, die in hun eigen netten verstrikte ondeskundige theologanten, die over hun slachtoffers rechtstreeks nonsens rapporteeren, er toe brengt, te schorsen en wat daar verder volgt; de straat maken ze heusch onveilig.

3. Om tot dien candidaat terug te keeren: als men zegt, dat de sacramenten geen inwendige aanwezige genade verzegelen, dan mag men dankbaar zijn, dat hij hooggeleerde heeren weer op het goede pad helpt; de jonge man zegt immers niets anders, dan wat Helenius de Cock te Kampen leerde; zegt niets anders dan de Catechismus, die leert, dat de sacramenten Gods BELOFTEN verzegelen, of het doopsformulier, dat het Gods VERBOND verzegelt. En art. 33 belijdt de aanwezigheid dier ‘onzienlijke’ zaak niet. Hij zegt precies hetzelfde als wat ook geleerd is door ds. A. Littooy,^16. die in zijn ‘Belijdenis, Avondmaal, Tucht’ (1879), leert, dat ‘het recht op het sacrament niet wortelt in noch rust op hetgeen wij niet beoordelen kunnen, n.l. het geloof des harten, wel op het verbond, de belofte en het bevel van God’ (bl. 27, vgl. 26); en die eveneens degenen veroordeelt, die ‘spraken en handelden als of allen reeds in onderwerpelijk bezit hadden, wat hun nog slechts in den weg der bekeering was beloofd en verzegeld’ (30). Of door ds J.H. Donner^17. (Kort Begrip v.d. Goddel. Waarheden, 9e dr., bl. 43), die verklaart, dat de doop de BELOFTE van de vergeving en van het eeuwige leven beteekent en verzegelt, evenals het H. Avondmaal. Of door (o.a.) ds T. Bos, ds W. Bosch, ds W. Diemer, ds N.G. Kapteyn, ds J. Kok, ds J.W. v.d. Kouwe, prof. L. Lindeboom, prof. M. Noordtzij, ds H. Scholten, ds L.A. Smilde, ds S.J. Vogelaar, ds J. Westerhuis,^18.

15. Zie zijn Korte bespreking van het Praeadvies, pag. 7.

16. A. Littooij (1834-1909) werd in 1867 predikant van de Christelijke Gereformeerde Kerk te Middelburg, waar hij veertig jaar werkzaam was, dus ook na de vereniging van 1892. Van 1880 tot 1905 was hij curator van de Theologische School te Kampen. Zie BLGNP 1, pag. 130v.

17. J.H. Donner (1824-1903) was sinds 1851 predikant van de Christelijke Afgescheiden Gemeente te Leiden. Hij was lange tijd curator van de Theologische School te Kampen en publiceerde veel. Zijn door Schilder vermelde Beknopt overzicht kreeg in 1910 een zestiende druk. Hij nam zitting in de Tweede Kamer. Hij was het, die toen de koningin voor het eerst de zitting der verenigde Kamers der Staten Generaal opende, de roep aanhief ‘Leve de koningin!’; tot op vandaag nog de gewoonte.

18. W. Bosch (1859-1935) was gereformeerd predikant de Almkerk sinds 1897. Hij was de oprichter van de ‘Wachterbond’ ter behartiging van de belangen van de Theologische Hogeschool te Kampen en redacteur van het blad De Wachter.
W. Diemer (1837-1926) was sinds 1891 gereformeerd predikant te Wijhe. In de pers deed hij zich kennen als verdediger van de anti-revolutionaire beginselen. Hij was lid van de generale synoden van 1879 en 1893. Hij streed vooral voor de opleiding van dienaren des Woords ‘door de kerk en voor de kerk’.
N.G. Kapteyn (geb. 1867) was sinds 1901 gereformeerd predikant te Werkendam. In 1906 werd hij uit het ambt gezet.
J. Kok (1857-1928) was sinds 1904 gereformeerd predikant te Bedum. Hij nam een vooraanstaande positie in de kerken van oud-A in. Zie BLGNP3, pag. 224. J.W. van der Kouwe (1849-1919) was sinds 1895 gereformeerd predikant te Ferwerd. Hij ijverde zeer voor de zending. Vier van zijn dochters en zijn jongste zoon zijn in de zending in het voormalige Nederlands Indië werkzaam geweest. H. Scholten (1848-1928) was sinds 1876 predikant in de Christelijke Gereformeerde kerk te Zuidhorn. Hij streed voor de ‘eigen school der kerken’ te Kampen. Hij publiceerde een Eenvoudige bewerking van het kort begrip der christelijke religie, (8e druk 1910).
L. Smilde (1859-1930) was sinds 1894 gereformeerd predikant te Ommen.
S.J. Vogelaar (1865-1928) was sinds 1905 gereformeerd predikant te Groningen J. Westerhuis (1851-1910) was sinds 1893 gereformeerd predikant te Groningen. Hij werd afgevaardigd naar de generale synoden van 1888, 1892, 1899 en 1902, waar hij steeds tot scriba werd gekozen. Jarenlang was hij curator van de Theologische Hogeschool te Kampen. Hij was een vurig voorstander van de theologische opleiding te Kampen.

[p. 611]

die in jan. 1905, met vele anderen, hun bekende vijf stellingen publiceerden, waarvan stelling VI luidt:

‘Hij (de doop) beteekent en verzegelt NIET wat IN den doopeling AANWEZIG IS, óf VERONDERSTELD WORDT AANWEZIG TE ZIJN, MAAR de BELOFTEN van het genadeverbond, in het Evangelie geopenbaard. En hij geschiedt NIET op grond van de vooronderstelde wedergeboorte, MAAR op grond van 's Heeren bevel...omdat ook hun de BELOFTEN DES VERBONDS ZIJN TOEGEZEGD...;’

en die bij de toelichting schreven:

‘Het is derhalve in strijd met onze Belijdenisschriften, te stellen: dat niet de belofte des Verbonds, maar de inwendige wedergeboorte, het wedergeboren-zijn, van den doopeling in den Doop verzegeld wordt’.

Of ook door ds J.H. Donner (alweer) die, Godd. Waarh. 14e druk, bl. 115, schrijft: ‘de sacramenten verzegelen geen uitwendige genade’, maar wel bedoeld zal hebben wat ds G. Janssen^19. van Ten Post citeert uit den 9en druk: ‘De sacramenten verzegelen geen inwendige genade’. Of ook (ik citeer verder uit

19. G. Janssen (1915-1994) was sinds 1941 gereformeerd predikant te Ten Post. Hij ging met de Vrijmaking mee en werd in 1945 predikant te Zuidlaren, in 1948 te Leeuwarden en in 1955 te Amsterdam. Hij was schrijver van het veel geraadpleegde boek De feitelijke toedracht, Groningen 1947 (vierde druk 1969). In de jaren zestig trad hij toe tot de Nederlands Gereformeerde Kerken.

[p. 612]

ds. Janssen) door ds H. Scholten en ds H. Dijkstra,^20. die (Eenv. Bewerking Kort begr., 1910 bl. 55) opmerkten, dat God door het sacrament niet ons geloof, maar de belofte verzegelt. Of ook door ds S. Idema,^21. die, bl. 127 van zijn ‘Toelichting Kort Begr.’ verzekert: wat...verzegeld wordt is niet ons geloof, maar de belofte..., geen inwendige genade, maar de genade, die God...belooft. Of ook door ds. C. Lindeboom,²² die in een preek (Menigerlei Genade, IV, 25, 13 oct. 1914, bl. 394) handelde over Zondag 25, volgens welken de sacramenten Gods BELOFTEN verzegelen, en toen opmerkte:

‘Door velen schijnt dit niet te worden begrepen. Dat het sacrament een teeken is van de belofte aanvaarden ze, maar dat het een zegel is op de belofte zien ze niet in. Zij meenen, dat het een zegel is op het geloof van wie het ontvangt. Vooral bij het avondmaal komt dit uit. Dan blijven er terug, die niet beslist zouden durven ontkennen, dat de Heere een goed werk in hen heeft begonnen. Zij staan aarzelend van verre...en zij naderen niet tot de tafel des verbonds, omdat zij, naar zij zeggen, zij toch op hun geloof niet een zegel kunnen laten drukken, zoolang er ook maar eenige twijfel is overgebleven aan de echtheid daarvan. Ach, hadden zij gelijk, dan zouden de sacramenten niet beantwoorden aan het doel, waartoe zij zijn ingesteld: het geloof der kleinen en zwakken te sterken...Gelukkig echter zóó is het niet. EVENMIN ALS DE DOOP EEN ZEGEL IS OP IETS, DAT IN HET KIND IS, MAAR JUIST DE BELOFTE GODS AAN HET KIND BEVESTIGT EN BEKRACHTIGT, evenmin is het avondmaal een zegel op ons geloof of op onze bekeering. De sacramenten zijn ons geschonken tot zegelen, niet op wat WIJ ZIJN, of op wat WIJ DOEN, maar op WAT GOD DOET, op de BELOFTE, die Hij geeft, de BELOFTE namelijk, dat Hij ons vanwege het eenige slachtoffer van Christus...vergeving der zonden en het eeuwige leven uit genade schenkt’ (vgl. IV, 27, bl. 425: daarom ontvangen zij, d.w.z. de kinderen, in den doop het teeken en zegel van die BELOFTE).

Een zegel dus op de belofte

En hoe is volgens ds. Lindeboom de inhoud dier belofte? Dáárop antwoordt hij met verwijzing naar Catech., antw. 71. ‘Christus WIL ons wasschen’, en daarin ziet hij ‘de belofte des Heeren omtrent ALLE geloovigen’, in onderscheiding

20. H. Dijkstra (1851-1922) was gereformeerd predikant te Smilde sinds 1892. Hij had grote belangstelling voor het werk van evangelisatie en zending. In 1899 werd hij voorzitter van van de generale zendingsdeputaten. Hij is wel genoemd ‘de personificatie der gereformeerde zending’.

21. S. Idema (1875-1946) was sinds 1921 gereformeerd predikant te Winsum-Obergum. Hij was lid van de generale synoden van 1933, 1936 en 1939. Hij verrichtte van 1943-1945 nog hulpdiensten te Alkmaar.

22 C. Lindeboom (1872-1938) was sinds 1914 gereformeerd predikant te Amsterdam. Hij was een zoon van prof. Lukas Lindeboom. Vanaf het begin was hij vaste medewerker aan en secretaris van het consortium van het blad De Reformatie, dat in 1920 begon te verschijnen. Hij werkte ook lang voor de christelijke stichtingen ‘Effatha’ en ‘Vogelenzang’.

[p. 613]

van antw. 69, waar een kind van God aan het woord is, die spreekt van zichzelf en van zijn eigen geloof, en deswege betuigt: ik BEN gewasschen (IV, 26, 412).

Ons dunkt, die candidaat was in goed gezelschap. Hij bracht de gereformeerde sacramentsleer in geding.

Maar nu verder?

4. Dr. Ridderbos weet dit alles (van dien candidaat, wel te verstaan) van nabij. Hij weet dus ook dat de sacramentsleer in geding gekomen is. En als hij nu de aandacht van de werkelijke feiten áfleidt door ál maar te suggereeren: de bezwaren van hen, die er voor terugschrikken, een kansel te beklimmen, die geweigerd wordt aan goede gereformeerde candidaten, die bezwaren komen in hoofdzaak voort uit een verbondsbeschouwing, die het ‘diepere’ miskent of loochent, dan antwoorden wij rustig: dat is volksmisleiding, dr. Ridderbos!

5. Zulk zeggen, of zoodanige suggestie, was trouwens ook al misleiding der ‘synode’ zelf: de meesten van haar leden begrepen nauwelijks de draagwijdte van hun daden. Ook in die synode is veel te veel gepraat over de verbondsleer. Maar het ging om de binding aan een bepaalde formule; de stroom der tegen die formule opkomende bezwaren werd gevoed langs ALLERLEI kanalen. Het is in zulk een situatie ongeoorloofd, die binding tegenover Gods kerkvolk op den achtergrond te dringen en tegenover die schare al maar te praten over één van die kanalen. De menschen gaan zóó heel gauw iets vergeten, waardoor ze, áls de synode Schriftgetrouw hád gehandeld, juist moesten leeren danken, namelijk: dat de kansel, waaronder dr. Ridderbos zich begeeft, gesloten is voor candidaten, die een bepaalde formule niet accepteeren, al hebben ze misschien van dr. Ridderbos' verbondsleer nauwelijks een voorstelling, laat staan: een tegendeel.

Wanneer een medisch congres het eens in zijn hoofd zou halen, de formule vast te leggen, dat een bepaald lichamelijk ongerief móest en zou genezen worden alleen maar met een met name aangegeven homoeopatisch middel, alsmede uit te spreken dat wie deze formule niet aanvaarden wilde, geen arts zou mogen worden, doch liever b.v. kippenboer, en wanneer dan een aantal medische studenten, afgestudeerd, zouden verklaren, deze binding niet te kunnen accepteren, en de propaganda-minister van het congres zou dan ál meer gaan verzekeren: die bezwaarden hebben een onjuiste opvatting over de homoeopathie, en hij zou dan over die homoeopathie heele verhandelingen gaan schrijven, wel, dan zou die man niet bewonderd worden. Men zou hem tegenvoeren: blijf bij het punt in kwestie: de bindende beperking van de geneesmethoden van die bepaalde kwaal tot dat ééne middel. De bezwaren van den één immers kunnen zijn, dat hij allopaath is, en dat het middel homoeopatisch is, o zeker. Maar van den ander, dat het aangegeven medicijn minder goed is dan een ander, dat misschien allopatisch, doch misschien ook wel homoeopatisch is. En van een derde, dat het medicijn wel goed is voor de kwaal, maar b.v. slecht voor het hart. Of van een vierde, dat het beter is, de kwaal aan te pakken niet door een medicijn, maar b.v. door bestraling. En zoovoort.

Is in zulk een geval het maskeeren van de door de binding aan die ééne formule ontstane ongelukken, door ellenlange betoogen over voor- en tegenstanders der homoeopathie niet in feite misleidend? Is het geen strijken met

[p. 614]

looze kalk? Geschikt om het geweten te sussen der leiders van het congres?

In andere kringen zou men dat voetstoots toegeven.

Maar in Gods kerk kunnen dergelijke dwaasheden rustig gebeuren. En nog stichtelijk gevonden worden ook, als men maar een gemoedelijken toon aanslaat, terwijl men toch gansch óngemoedelijk zijn formuletjes heeft beschermd met het kromme zwaard van schorsing, preekverboden, en wat dies meer zij. Arme kerk...