Verzamelde werken 1940-1941

[p. 270]

43. ‘Mijn schildt ende betrouwen....’^1.

Toen op Donderdagavond 9 Mei 1940 ondergeteekende met den laatsten trein uit Zwolle in Kampen van een spreekbeurt terugkeerde^2. en aan het station de opgemaakte drukproef van ons Pinksternummer^3. in ontvangst nam, teneinde den volgenden morgen de laatste correctie telefonisch door te geven, kon hij niet vermoeden, dat die trein meteen voorloopig de laatste zou geweest zijn, en dat, eer hij den volgenden morgen de telefoonverbinding afgebroken zou vinden, de brug over den IJsel opgeblazen zou zijn. En nu hij heden - Dinsdag 28 Mei 1940 - voor de eerste maal weer een brief uit Goes^4. ontvangen heeft, en tracht, weer een ‘Reformatie’-nummer te helpen saamstellen, nu lijkt er zoo heel veel te liggen tusschen tóen en nu. Toch zijn het slechts enkele weken.

Wat in dien tusschentijd over ons land en volk gekomen is, weet God alleen. Niemand kan het overzien, niemand ook profeteeren, wat uit den chaos te voorschijn komen zal, zoodra Europa tot de eerstvolgende stabilisatiepoging zal zijn gekomen, en er weer handteekeningen op verdragen zullen zijn gezet. Zoo ik niet had geloofd...

*

Maar wij hèbben geloofd, en we hebben gezien, dat Gods Woord de waarheid is.

Dat Woord heeft ons gezegd, dat er geen waarachtige gemeenschap is dan uit God en in de binding aan Zijn Woord. Kwam het niet uit? In de hachelijkste uren is ons volk als volk niet een hechte eenheid gebleken, en toen de damp was opgetrokken bleek het aan den dag treden van het groote onderscheid tusschen volks-saamhóórig-heid en volksgemeenschap velen zwaar te drukken.

Dat Woord heeft ons gezegd, dat de ééne zonde de andere baart, en dat óók diènovereenkomstig, als het ééne wee is weggegaan, het tweede haast komt. Hebben we 't niet gezien? De geschiedenis van onzen veelbewogen tijd kan nog niet geschreven worden, maar er zal wel niemand zijn, die in dézen oorlog niet onder meer de gevolgen ziet van fouten, in het verleden begaan. Dat macht geen

1. Uit: De Reformatie, 7 juni 1940.
Boven dit artikel meldde de uitgever: ‘Dit artikel kwam ter drukkerij toen het vorig nummer reeds werd afgedrukt.’ Na het Reformatie-nummer van 10 mei 1940 werden, wegens de in de oorlogsdagen verbroken verbindingen, de twee volgende nummers van De Reformatie (24 en 31 mei) geredigeerd door de uitgever te Goes; zij bevatten geen artikelen van prof. Schilder.

2. Schilder had op de avond van 9 mei 1940 gesproken te Zwolle voor de mannenvereniging. Zie: De Bazuin, 31 mei 1940.

3. Pinksteren viel in 1940 op 12 en 13 mei.

4. Te Goes bevond zich uitgeverij Oosterbaan & Le Cointre, waar De Reformatie werd gedrukt.

[p. 271]

recht is, en tenzij ze dááraan dienstbaar zich stelt, de wereld in het ongeluk stort, hebben wij herhaaldelijk uit de Schrift elkaar voorgehouden. Elke nieuwe dag van krijgsrumoer geeft er een schrikkelijk amen op.

Dat Woord heeft ons gezegd, dat Gods genade ons genoeg is, genoeg ook als het vleesch gewond is, genoeg om in het geloof Zijn naam te belijden en de ambtelijke trouw aan Hem te bewijzen. En is het niet gebleken? Het zijn er velen, die hun geloof hebben beleden, toen het ‘slechts ééne schrede tusschen u en den dood’^5. in hun dagorder stond vermeld.

Aan dat Woord zullen we ons dan ook hebben vast te klemmen; wat anders zouden we trouwens over hebben gehouden?

*

Wie in deze dagen naar dat Woord luistert, zal voor menige rampzalige vergissing worden bewaard.

En dan niet in de laatste plaats voor de fout van het overhaaste oordeel.

Hoeveel kwaad heeft dat niet gebrouwen in de korte periode, die ons zoozeer verbijsterd heeft? Met name denken we hier aan de gemakkelijkheid, waarmee sommigen het verlaten van den nederlandschen bodem door H.M. de Koningin en haar ministers hebben beoordeeld.^6. Wie kent de feiten? Wie weet, wat de wil tot handhaving der nederlandsche souvereiniteit voor consequenties vroeg? Wie, inhoeverre de wilsbeschikking van den één door die van den ander of van de Koningin zelve was gebonden? Laat ons niet oordeelen vóór den tijd, en bedenken, dat we zoo ongeveer niets weten van den achtergrond, noch van den samenhang der in zoo verbijsterend tempo over ons gekomen katastrofes. Indien reeds in normale tijden de gewone burger, ongeacht het regeeringssysteem, waaronder hij leeft, in de onmogelijkheid verkeert van richtige beoordeeling van feiten als thans gemeld zijn, hoeveel te meer past ons dan thans voorzichtigheid; thans, nu wij op den dag, waarin Rotterdam in brand staat, persfoto's krijgen te zien van tempelruïnes in Azië, van teere bloemen in een hof, van fraaie vogels uit een dierentuin, en van opgetaste westlandsche groente?^7. De band tusschen Nederland en Oranje is te kostbaar voor improvisaties, in dagen van vrede, maar vooral in een periode van oorlog.

Behalve het overhaaste oordeel is ook het benevelde een ramp in critieke dagen. Van meer dan één kant is ons gebleken, dat er zijn, die het karakter eener bezetting ongeveer gelijk zien staan met dat eener inlijving. Elders in dit

5. I Sam. 20:3.

6. Koningin Wilhelmina en het kabinet verlieten Nederland op 13 mei 1940. Vgl. naar aanleiding van het lichtvaardig oordelen over het vertrek van koningin Wilhelmina naar Engeland: K. Schilder, ‘Persschouw’, De Reformatie, 21 juni 1940: ‘Laat men toch niet in de kaart spelen van elementen, die de losrafeling der banden van het eigen nederlandsche leven, hoe eerder hoe liever zoeken. Het is erg, als een zwaard onze touwen doorhakt. Maar het is erger, als heel ongemerkt de draden verslijten. Dan hoeft het zwaard er niet eens meer aan te pas te komen.’

7. Bijvoorbeeld foto's in De Nieuwe Rotterdamsche Courant, 24 mei 1940 (druiven krentende meisjes in het Westland) en 26 mei 1940 (bloeiende fruitbomen in de Betuwe).

[p. 272]

nummer wezen we reeds op een uitlating van ds P.v. Strien,^8. die ons het tegendeel doet zien in één bepaald opzicht.^9. Wij móeten - dit sta voorop - van 's Heeren wege trouw zijn in de ambtelijke verkondiging van Zijn Woord, in de prediking van God als den eenigen God, Schepper van hemel en van aarde, in de handhaving van het onderscheid tusschen God en kreatuur, van de majesteit van Zijn Woord, van Zijn souvereiniteit over elk levensgebied, steeds weer naar eigen aard gezien en in dien eigen aard als Zijn maaksel erkend. Maar tot nu toe mógen we dit ook doen; geen menschelijk verbod heeft in dezen in den huidigen Staat der Nederlanden tot nu toe een conflict geschapen tusschen de gehoorzaamheid aan 's Heeren gebod en de inachtneming van menschelijke verordeningen. De gereformeerde kansel heeft nimmer ‘aan politiek gedaan’, hij heeft alleen maar de beginselen willen verkondigen, die uit Gods Woord waren af te lezen. Hij ga in dit opzicht rustig zijn gang, beseffende zijn verantwoordelijkheid jegens God èn de menschen. ‘Wees zonder aanstoot te geven’,^10. dit Schriftwoord, waarin de onbezonnen daad van den één als nadeelig voor den ander, en als belemmerend voor het innemen eener werkelijk principiëele houding wordt afgewezen, staat naast het andere, dat Petrus juist in een zaligspreking van het om Christus' wille lijden invlecht: het woord n.l., dat niemand, mòet hij al lijden, alsdan dit lijden moge ondergaan als een doodslager of dief, of kwaaddoener, of als een, die zich met eens anders doen bemoeit, enz. Maar indien iemand lijdt als een christen, die schame zich niet, maar verheerlijke God in dezen deele.^11. Want het is de tijd, dat het oordeel beginne van het huis Gods.^12. Ieder blijve in zijn ambt, en blijve dáárin trouw. Doch dàn ook daarin trouw. De voorzichtigheid onderscheide zich van slavernij.

*

Hoe het met de Gereformeerde Kerken voorts zal gaan, weet niemand. Met groote deernis denken we aan de Gereformeerde Kerken van Rotterdam, van welke de ééne meer dan de andere schade heeft beloopen, maar die geen van alle het zware lot der prachtige nijvere handelsstad ontgaan. We denken met leedwezen ook aan de Theologische Hoogeschool, wier penningmeester^13. zijn kantoor te Rotterdam had, en het in de vlammen op zag gaan, waarbij velerlei kostbaar materiaal dezer kerkelijke inrichting is verloren gegaan; we mogen dit wel zeggen, waar publicatie werd verzocht. We denken met groote zorg aan onze Zending, aan den zoo rijk ontplooiden arbeid der barmhartigheid, aan de

8. P. van Strien (1902-1980), predikant van de Gereformeerde Kerk te Groningen. Zie: De Haas, V, pag. 212, 213.

9. Van Strien wees in de Groninger Kerkbode op de verdragsbepalingen van de vredesconferentie van 1907 te Den Haag, volgens welke een bezettende mogendheid de in het bezette gebied geldende rechten - ook die inzake de godsdienst - diende te eerbiedigen. Zie: ‘Persschouw’, De Reformatie, 7 juni 1940.

10. I Cor. 10:32.

11. Zie: I Petr. 4:15, 16.

12. 1 Petr. 4:17.

13. G.Ph. Wielenga, penningmeester van de Theologische Hogeschool te Kampen van 1937 tot 1964.

[p. 273]

ettelijke vereenigingen, die slechts leven kunnen van de vrijwillige offers uit den kring dergenen, die in het overgroote deel met het bekende ‘niet vele rijken, niet vele edelen’^14. althans negatief getypeerd zijn. We denken aan onze christelijke en kerkelijke pers, die wel veel abonné's verliezen zal, als de beurs schraal wordt, of het geld zijn koopkracht verliest, al weten wij dat de band tusschen ons blad en zijn lezers wel zoo hecht is, dat hiertoe voor wat ‘De Reformatie’ betreft, niet dan in het uiterste geval zal worden overgegaan.

Het kan ons bang om het hart worden, als we de schade zien, die over heel het land, ook aan kerk en christendom, is toegebracht, en nog toekomen zal, indien de brand van Europa nog lang zal aanhouden.

*

Niettemin, - mijn schildt ende betrouwen zijt Gij, o God, mijn Heer. De huidige beroering zal de kerk ledig nog onvruchtbaar laten. Zij zal zuiverend werken, en schiftend. We zullen, met name indien de huidige interimtoestand met zijn betrekkelijk groote machteloosheid in principiëel ingedachten opbouw lang aanhoudt, meeloopers verliezen. Maar in de diepte zùllen we winnen, meer, dan we in de breedte verliezen. Dáárvoor hebben we immers beloften?

Dat winnen in de diepte is trouwens de eenige ‘voorwaarde’ voor het verkrijgen van den gehoopten zegen; het is ook de eenige reden voor het beslaan van een plaats onder de zon.

*

Dit brengt ons op een ander chapitre. Zullen de Gereformeerde kerken in de gegeven omstandigheden haar synodaal program van 1939 nog van a tot z willen afwerken? Enkele spoedzaken daar gelaten, zullen zij met name de bekende meeningsverschillen nog langs synodalen weg willen afhandelen? Indien ja, zullen ze het nog in Sneek willen doen, m.a.w. in een zittingenreeks, die een voortzetting is der Sneeker Synode?

Wat mij zelf betreft, indien mijn advies gevraagd zou worden, zou ik zeggen: begraaf zoo spoedig mogelijk heel de materie. Ik voeg er evenwel aanstonds aan toe, dat ik dit advies alleen daarom zou geven, omdat ik van den aanvang af gezegd heb, en het steeds ben blijven gelooven, dat heel de aan-de-orde-stelling dezer kwesties in 1936 een ernstige misgreep is geweest. Zoowel om onderscheiden formeele redenen, als om deze materieele, dat, zie ik wel, er geen doorslaande reden is voor synodale uitspraken in dezen. Of er niet hier en daar uitspraken te vinden zijn, die onjuist te achten zijn? Geen mensch, die er aan twijfelt. Maar ik voor mij twijfel ook geen moment eraan dat dit geval zich over en weer voordoet. Niets nu zou onbillijker zijn, dan een critisch gebaar naar dézen en niet naar génen kant. Elk lichaam, hetzij kerkelijk, hetzij wetenschappelijk, dat in deze dagen zou verklaren: de meening van broeder Zóó en Zóó schijnt ons verwerpelijk, en dat dan daarmee zou volstaan, zou bij alle weldenkende en tevens deskundige leden van onze kerken of vereenigingen voor langen tijd kwaad bloed zetten, en zich zoowel in wetenschappelijk als in

14. I Cor. 1:26.

[p. 274]

ethisch opzicht ten zeerste blameeren. Want deskundigen weten, dat tegenover een verschrijving van iemand ter eener minstens een evenzeer presbare verschrijving van weer iemand ter anderer zijde is te vinden. De ééne officieel onderzoeken en disqualificeeren en de andere laten rusten, dat ware een slag in 't aangezicht der waarheid. Een zonde, waarvoor zoowel kerkelijke als onderwijskringen zich mogen wachten, met name in tijden als deze.

Dit stel ik voorop. Gelijk in 1936 zou ik het een zegen achten, als we heel die van misverstanden doortrokken meeningsgeschillen-affaire ter zijde zouden stellen.

Zoo niet, dan verklaar ik evenwel mijnerzijds niet te zullen rusten, eer de oogen van wie ik bereiken kan geopend zullen zijn voor de twee kanten, die er aan de onderscheiden zaken zitten. Men zal geen vrede mogen nemen met een solutie, die een vingerwijzing beteekenen zou in de richting van den één, zonder tevens de aandacht te vestigen op een aequivalent, dat voor rekening ligt van den ander.

Want in tijden van nood hebben we eendracht noodiger dan ooit. Ware eendracht evenwel wordt alleen bereikt in bond met de waarheid en rechtvaardigheid. Ze kàn o.i. ditmaal gediend worden door de methode van: de spons over de lei; want hetgeen hier en daar verkeerd is gezegd verteert zich zelf wel. Wil men evenwel de spons weren van de lei, welnu, dàn kan de ware eendracht slechts verkregen worden door de lei eerlijk te beschrijven. Met schrift, dat vooral geen partijschrift is.

Het woord is dus feitelijk, voor wat deze materie betreft, aan anderen. Ik heb het oog op wie verklaard hebben, dat het in de kerken heel erg er voor stond, en dat een nieuwe reformatie hard noodig was. Blijven zij, ook na de gegeven toelichting, van deze meening, dan moeten zij er vóór zijn, dat de zaken in elk geval worden afgehandeld, ook al zal verplaatsing naar een volgende synode, of althans uitstel tot na September wel onvermijdelijk zijn. Blijven zij van meening, dat het heel erg staat met de leer, dan zou ik zelf tegen afvoering van het agendapunt zijn, het wordt hoog tijd, dat het beschuldigen zonder doorgezette argumentatie een einde neemt. De kerken kunnen dáár (!) niet meer tegen.

Niet vanwege eene nerveuse stemming zou ik dus vóór terzijdestelling van de kwestie zijn. De oorlogstoestand moge aanleiding zijn, hij mag geen reden worden. Als de kerken werkelijk ernstig gevaar beloopen, een gevaar, dat zij bezweren kunnen, dan mòeten zij spreken. Wij moeten ons van die taak niet laten afhouden onder invloed van een overigens thans begrijpelijke anti-gekibbel-stemming. Want in de ernstige dagen van thans is geen grooter ongeluk denkbaar dan een ontrouwe kerk, die werkelijke belangen der waarheidsverkondiging zou verwaarloozen. Als Nederland nu óók nog een principieele wetenschap en een getrouwe kerk verliest, is de ellende grooter dan de oorlog heeft kunnen brengen.

Ter wegneming van alle misverstand en opdat ieder wete, wat hij doet, indien hij de vredesgedachte zou willen steunen, sta hier de verzekering, dat ondergeteekende er niet aan denkt, iets van wat door hem geschreven is en bestreden werd, terug te nemen, wijl hij in zijn desbetreffende leerstellige meeningen steeds meer bevestigd is geworden. En hij is voornemens, indien God hem daartoe in de gelegenheid blijft stellen, haar te verdedigen en toe te

[p. 275]

lichten en voor te dragen. Ook wat betreft de voor de toekomst der christelijke samenleving uiterst belangrijke vraag der z.g. ‘algemeene genade’.

Wie dit bedenkelijk vindt, of de meening van anderen een gevaar blijft achten voor de kerken, die moet vooral niet vóór het afvoeren van het bekende punt van de synodale agenda stemmen of zich er vóór verklaren.^15.

*

Mijn schild en mijn betrouwen -

In Gods handen leggen we de toekomst van kerk en volk, van school en christelijk vereenigingsleven. Dat de Sneeker synode na dr Kaajan nu ook haar voorzitter door den dood zag wegnemen geeft aan haar arbeid wel een bizonder droevig relief. Ook wij willen gaarne het goede gedenken, dat in ds J.L. Schouten aan onze kerken geschonken werd. Hij heeft niet veel meer van den oorlogsbrand vernomen: wie weet, wat wij nog zullen ondervinden?

Toen ik in 1914 in mijn eerste gemeente, nog maar enkele weken predikant,^16. mijn eerste oorlogsbidstond leiden moest, was mijn tekst Matth. 18:7.^17. Wie had kunnen denken, dat ik in Mei 1940 hem weer zou kiezen?

15. Schilder voegde aan deze opmerkingen over de synodale agenda in de ‘Persschouw’ van De Reformatie van 14 juni 1940 nog het volgende toe: ‘We hebben - zie ons vorig nummer, en let op den datum, vermeld in het artikel - geheel eigener beweging onze meening gezegd over de vraag, of de kerken er goed aan zullen doen, in deze barre tijden de bekende “meeningsgeschillen” maar aan kant te zetten. Vergaderingen zijn duur, drukwerk ook.
Nu staat voor mijn besef de kwestie zóó: men moet ook “in dure tijden” trouw zijn. Men moet ook niemand overrompelen, noch in de trouwbetooning, gelijk hij ze verklaart te zien, onnoodig hinderen.
Ik zelf ben dus niet dáárom voor terzijdestelling van het agendumpunt, dat het geld en de tijd duur geworden zijn; want, al geloof ik metterdaad, dat terzijdestelling van de aangelegenheid verstandig is, toch mag ik van den oorlog geen misbruik maken om anderer consciëntie te benauwen. Voor mijn besef kunnen de moeilijke tijdsomstandigheden wel aanleiding zijn, maar geen reden tot het ad acta leggen van heel de onverkwikkelijke affaire. Reden is en blijft voor mij, dat het kerkelijk aan de orde stellen er van nooit had moeten gebeuren. Maar zoolang anderen verzekeren, dat de zaak dringend was, en om Gods wil ter hand genomen mòet worden, wil ik hun graag de volle ruimte laten. Ook terwille van de positie van het onderling verkeer. Er was immers reformatie noodig?
Van den anderen kant moet dan ook niemand anderen in een moeilijke positie brengen. Onzerzijds volgen wij deze gedragslijn door, hoewel de heele zaak reeds sedert 1936 verkeerd aangepakt achtende, desnoods bereid te zijn tot afwikkeling; wij pressen niemand door misbruik te maken van “de omstandigheden”.
Maar hunnerzijds moeten de voorstanders van het wèl-afhandelen der aangelegenheid dan ook niet zeggen: de tijden zijn moeilijk, maak er maar een haastig eind aan: een kort rapport, desnoods over slechts een paar van de punten. Want één van beide moet geschieden: òf niet verder gaan, òf heel en al afhandelen.’

16. De theologische kandidaat Schilder was op 21 juni 1914 door ds. J. Douma Azn. als predikant bevestigd in de Gereformeerde Kerk te Ambt-Vollenhove A. De Eerste Wereldoorlog brak uit in augustus 1914.

17. De tekst luidt: ‘Wee der wereld van de ergernissen. Want het is noodzakelijk dat de ergernissen komen, doch wee dien mensch door welken de ergernis komt!’
(oude vertaling) Vgl. Schilders preek over Matth. 18:7, gehouden op zondag 21 september 1941 te Ermelo. K. Schilder, Verzamelde werken, preken, 2, preken uit de jaren 1934-1944, bezorgd door W.G. de Vries, Goes, 1954, pag. 367-375.

[p. 276]

Hij blijve ons allen in gedachten: want hij verhindert ons, achter de massa weg te schuilen met onze individueele verantwoordelijkheid.