Verzamelde werken 1940-1941

[p. 256]

40. Aan een jongeren tijdgenoot, no. 1^1.

Amice,

In het eerste nummer van ‘De Reformatie’ - 24. Sept. 1920 - heb jij een beurt gehad.^2. De toenmalige ds J.C. Rullmann^3. schreef je een brief, naar aanleiding van het heengaan van ds J.C. Sikkel.^4.

Sindsdien is je correspondent zelf van ons genomen. En de correspondentie met jou is gestaakt. Hoe dat zoo gekomen is, weet ik niet, en het doet het er ook niet toe. Maar onze redactie van tegenwoordig wou wel, dat de brieven werden hervat. Ze oordeelde, dat jij daar wel voor voelen zou, en doet maar net, of jij niet intusschen ruim 19 jaar ouder bent geworden.

Ik wil 't wel probeeren; en als je soms bang bent, dat de correspondentie wat al te zeer van één kant komen zal, kun je me altijd ook van jouw kant schrijven. Je moet dat dan doen met gebruikmaking van 't adres van de redactie, want ik ben voorloopig niet van plan mijn naam te noemen. We kunnen onze correspondentie beter ‘onpersoonlijk’ houden voorshands; ze zeggen van jou, dat je wel eens te veel op personen let, of - te weinig. Ik weet niet, of dat waar is; en in elk geval geloof ik, dat jij op dit punt geen ander type vertoont, dan ik zelf en mijn kornuiten, toen wij nog in onze eerste jeugd waren. Maar goed, laat maar loopen. In elk geval zullen wij probeeren, met elkaar te praten zóó, dat de namen er niet toe doen.

Als pseudoniem heb ik gekozen: Adolphus Venator.^5. Bij dat ‘Adolf’, hier op z'n latijnsch gezegd, hoef je niet aan eenigen buurman van over de grenzen te denken;^6. en bij dat ‘venator’, hetwelk zooveel als ‘jager’ beteekent, eerst heelemaal niet. Aan hem niet, noch aan eenigen Nimrod^7. van geregistreerd formaat. Och nee, ik dacht, toen ik dien naam voor onze correspondentie koos, alleen maar aan een opmerking, die Philalethes - compagnon in het dragen van een verzonnen naam - maakt in wat deftiglijk genaamd wordt: de Eerste

1. Zie: De Reformatie, 3 mei 1940.

2. In het eerste nummer van De Reformatie, dat verscheen op 24 september 1920, verzorgde ds. J.C. Rullmann de rubriek ‘Aan een jongeren tijdgenoot’. Sindsdien was deze rubriek niet meer in het weekblad verschenen.

3. Dr. J.C. Rullmann (1876-1936), predikant van de Gereformeerde Kerk te Utrecht. Zie: BLGNP, I, pag. 301, 302.

4. J.C. Sikkel (1855-1920), predikant van de Gereformeerde Kerk te Amsterdam. Zie: BLGNP, I, pag. 342, 343.

5. Schilder ontleende zijn pseudoniem aan een samenspraak uit 1754 (zie vervolg en noot 8) en wist waarschijnlijk niet dat deze naam, in tegenstelling tot andere in deze samenspraak, niet verzonnen was. Adolphus Tectander Venator (ca. 1569-1618) was een onorthodox gereformeerd predikant te Alkmaar.

6. Adolf Hitler (1889-1945), Duits politicus, rijkskanselier (1933-1945).

7. Zie: Gen. 10:9: Nimrod ‘was een geweldig jager voor het aangezicht des Heeren’.

[p. 257]

Samenspraak van het ‘Examen van het Ontwerp van Tolerantie, om de Leere, in de Dordrechtsche Synode, Anno 1619, vastgesteld, met de veroordeelde Leere der Remonstranten te vereenigen, voorgesteld in eenige Samenspraken, door een Genootschap van Voorstanders der Nederlandse Formulieren van Eenigheid geschreven, tot versterking van de Liefhebbers der Waarheid, om door de vleijende naamen van Liefde en Verdraagzaamheid van de Suiverheid des Euangeliums niet afgeleid te worden’,^8. - hè hè, ik ben er. In deze eerste samenspraak zijn er vijf aan bod:

Orthodoxus, een Regtzinnige;
Pantanechomenus, een Alverdragende, zoo iets als wat je tegenwoordig Multatuli^9. noemt, als je deftig doen wil, en dus een bok schiet; want de naam beteekent: vóór alles rust!
Adiaphorus, een Onverschillige;
Philalethes, een Waarheidlievende, dat schijnt nog weer wat anders te wezen dan een Regtzinnige; en:
Euruodius, een Breedenweghoudende, hetgeen met cultuur niets te maken heeft, weshalve ik, beducht voor misverstand, dezen naam niet wilde kiezen.

Welnu, Philalethes is het, die ergens, 't is op pag. 216, den naam van Adolphus Venator noemt. 't Is heusch niet meer dan toeval, dat hij nou net precies een citaat van Doctor Trigland ten beste geeft, Trigland, dien onze redacteur nog al eens ten tooneele gevoerd heeft. Onze vriend Philalethes was n.l. op de ketting gesprongen, omdat mijnheer Pantanechomenus, die er op stofte, dat ie zich nooit kwaad maakte, blakende immers van àl-verdraagzaamheid, geprobeerd had, Trigland voor 't karretje der irenische broeders te spannen. Had Trigland niet in 1615 een tractaat geschreven, opgedragen aan de voorgangers van Burgemeester de Vlugt,^10. en handelende over ‘de waare Moderatie en Verdraagsaamheid, die tot behoudinge van de Waarheid en Vreede in de Gemeinten Christi na Godes Woord onderhouden moet worden’?^11. En had niet deze Trigland 4 proposities of stellingen over den vrede gegeven? En was niet de tweede van deze 4 stellingen precies naar den smaak van den irenischen Pantanechomenus geweest? Stond daar niet, dat men ‘om verscheyden manieren van eenighe leerpointen te verclaren, ofte om verscheyden uytlegginghen der Heilige Schrift, die met de Analogie des geloofs niet en strijden, geen twist en moet maken, erkennende geerne de gaven, die God de Here andere in 't bequamelijk te leeren, ende de Heilige Schrift te verclaren, mede ghedeelt heeft’?^12.

Ja, 't stond er heusch, en Pantanechomenus was er erg mee in zijn schik.

8. Amsterdam, 1754; herdruk Houten, 1993. Schilder doelde niet op de eerste samenspraak, zoals hij abusievelijk vermeldde, maar op de derde.

9. Multatuli (ps. van E. Douwes Dekker) (1820-1887), letterkundige.

10. Dr. W. de Vlugt (1872-1944), antirevolutionair politicus, burgemeester van Amsterdam van 1921 tot 1941.

11. J. Trigland, Den recht-ghematichden christen ofte van de ware moderatie..., Amsterdam, 1615².

12. Trigland, De ware moderatie, pag. 12.

[p. 258]

Maar Philalethes slaat hem 't Trigland-citaatje gauw uit handen: je ziet, amice, dat er - behoudens 't samen spréken - niets nieuws is onder de zon. Wat wou u, meneer, zoo vraagt Philalethes, wou u Trigland voor uw syncretisme laten pleiten? 't Zal; niet gaan: lees maar eens de vierde these van den goeden man, want daarin ‘leyt de knoop’:

‘dat men alle den raet des Heeren, suyverlijc, eenvoudelijc ende duydelijc leerende, alle valsche leeringen ende uytleggingen der Heilige Schrift, die met de analogie des geloofs strijden, ernstlyck met Gods Woort moet wederleggen. Ende den genen diese verdedigen, drijven ende anderen soecken in te scherpen, in Gods Gemeynte niet en behoort te lijden’!^13. O zoo! Je kunt, zoo wil Philalethes maar zeggen, je kunt in de kerk wel polyanechomenus, maar niet pantanechomenus wezen: je kunt wel veel verdragen, maar niet àlles. Zeker, er komt veel vanzelf op z'n pootjes terecht, en je moet in de kerk elkaar niet kapittelen om een anderen aanpak van de kwesties. Maar als 't om fundamenteele stukken gaat, dan moet je bedenken, dat als één schakel losgemaakt is, heel de keten ‘ter neder valt’. Wie de genadige verkiezing prijs geeft, loochent ook de zekerheid der zaligheid en de hoop der kinderen Gods; hij moet den mensch tot oorzaak van eigen zaligheid verklaren (de ‘vrije’ wil!); hij moet de bedorvenheid des menschen verzwakken, maar dan meteen Christus' beteekenis verkleinen; en dàt beteekent: 't fundament van het christendom omver stooten.

En dàn volgt:

‘Dit heeft Adolphus Venator wel gemerkt, die welke zeyt: dat die Leere die de zaligheyt bint aan de kennisse Christi, ende de werken der Heidenen verklaert voor Gode zonden te zyn, hangt aan de Leere van de Praedestinatie.’^14.

Amice, vergis ik me erg, als ik aanneem, dat je van de catechisatie, de J.V. en de M.V.^15. (want ik denk ook aldoor aan je meisje, en aan je zuster) nog genoeg weet, om Venator te kunnen vatten? Je begrijpt nu mijn pseudoniem wel, is 't niet? En anders moet je maar denken aan de bekende uitspraak, die ook al in Philalethes' mond is: ‘Vangt ons de Vossen (zeyt de Bruydegom der Gemeynte Christus) de kleyne Vossen die de wynbergen verderven’.^16.

Zal dit laatste werk goed gebeuren, dan moet er systeem in zitten. Strooptochten zijn per slot van rekening toch maar gelegenheidstochten en stroopers zetten hier en daar 'n enkel vossenvalletje uit. Meer niet. Maar de jacht, die den wijngaard sparen wil, moet niet maar een enkel vosje vangen, dat je zelf voor de beenen loopt, maar liefst alle vosjes, die schadelijk zijn voor de opbrengst van den wijngaard. Zoo moet je b.v. tegenwoordig een klopjacht tegen onzuivere polemiek, hoe nuttig ook op zichzelf, vooral niet beschouwen als een systematisch vangen van die vossen, die een wijngaard bederven. Want de valsche ireniek is ook onder de schadelijke gedierten. Pantanechomenus werd altijd erg kwaad, als de vossen de teere plant van Trigland's stellingnummer-twee loswoelden; géén polemiek, zei hij dan! En alle toleranten-vanoccasie hielpen het hem zuchten! Maar Philalethes had hem toch maar in 't vizier: meneer Pantanechomenus máálde er niet om, als het nuttig gewas van

13. Trigland, De ware moderatie, pag. 13.

14. Examen van het ontwerp van tolerantie, pag. 216.

15. De jongelingsvereniging (J.V.) en de meisjesvereniging (M.V.).

16. Zie: Hooglied 2:15.

[p. 259]

propositie-nummer-vier er aan ging. Toen was 't zijn beurt, te klagen: hij zei niet: geen polemiek, en evenmin: geen ireniek, maar: geen duivel, geen wereld, en geen eigen vleesch, nòch in de polemiek, noch in de ireniek.

Hoe langer ik er over nadenk, hoe meer ik schik krijg aan den naam, waaronder ik je zoo af en toe, hoe vaak weet ik natuurlijk nog niet, hier hoop te ontmoeten. Ik hoop, dat je mee helpt jágen, jonge vriend; maar dan niet bij occasie!

En nu, voorloopig goeien dag. Steeds graag,

t.t.

Adolphus Venator.