Verzamelde werken 1940-1941

[p. 38]

2. De pluriformiteit^1.

De heer T.v. Popta^2. toont zich in ‘IJm. Kb.’^3. bezorgd over het door prof. Hepp weder ontketende pluriformiteitsdebat.^4. Hij is bang, dat de tegenstellingen onder ons zullen worden toegespitst.

Wij zijn er ook bang voor. Maar juist daarom is het debat zoo nuttig. Het is het eenige medicijn, om te verhinderen, dat de tegenstellingen blijvend gemaakt worden. Ik zie de zaak zóó - en ik heb ook wel ‘objectieve gronden’ voor deze meening, dat er maar een kleine verslapping van de aandacht noodig is, om een kerkelijke uitspraak bij stemming te zien aangenomen, welke eens en voor goed de tegenstanders der pluriformiteitsidee zou brengen in de positie van de nietovertuigden, die door een toevallige kleine meerderheid van theologen in de minderheidspositie zouden zijn gebracht. Dat kan slechts verminderd worden door argumentatie in de pers. Publieke bespreking is derhalve éventjes een openbaarwording van bestaande tegenstellingen. Maar voorts is ze een prachtig wapen tegen het blijvend maken er van.

Het feit ligt er nu eenmaal, dat een deel der broederen op allerlei wijze tracht, bepaalde meeningen van hun groep aan anderen voor te schrijven. De aanvallen, die sinds 1934^5. in het openbaar of in semi-publieke bijeenkomsten ondernomen zijn op hen, die meenden, dat sommige pluriformiteitstheorieën, zooals ze onder ons ingang zochten te winnen, onjuist waren, hebben in scherpte niet verloren. En nu één van beide. Degenen, die van oordeel zijn, dat de pluriformiteitsopvatting van meer dan één met de eerlijk uitgelegde belijdenis niet strookt (wij maken onderscheid tusschen dézen en genen), zwijgen om den lieven vrede, en onder den indruk van een of ander ‘vredesoffensief’; - maar dàn moeten ze aanzien, dat een proces, dat reeds enkele jaren lang doorloopt, verergt het proces van langzame begunstiging van Kuyper's pluriformiteitsidee. Of, zij gaan spreken; maar dàn dient ook op de kwestie nader te worden ingegaan, en komt bloot te liggen, wat anders had kunnen toegedekt blijven.

*

Voor mijzelf meen ik, in betrekking tot de pluriformiteit aan toespitsing der

1. Uit: De Reformatie, 5 januari 1940.

2. T.W. van Popta (1882-1945), hoofd van de gereformeerde school voor U.L.O. ‘Groen van Prinsterer’ te IJmuiden.

3. De IJmuider Kerkbode uit de betreffende periode hebben wij niet kunnen achterhalen.

4. Zie pag. 21.

5. Schilder doelde op V. Hepp, ‘De pluriformiteit van de kerk’, in de Almanak van het studentencorps aan de Vrije Universiteit 1934, Amsterdam, z.j., pag. 127-136.

[p. 39]

tegenstellingen niet gedacht te hebben. Inzake de kerk schreef ik vóór '33, en ook daarna onderscheiden artikelen,^6. die ik nog nimmer serieus bestreden acht. Maar ik raakte niet aan de opinie van prof. dr H.H. Kuyper, hoewel ik reeds sinds jaren van oordeel ben, dat zijn beantwoording van dr Buizer's gravamen^7. op een kardinaal punt (de bedoeling n.l. van art. 27 der belijdenis) den toets niet kon doorstaan.^8. ik raakte evenmin aan de meening van prof. dr K. Dijk, tegen wiens referaat: ‘Buiten de Kerk geen zaligheid’ ik eveneens enkele bedenkingen had en heb; want, al constateer ik dankbaar, dat een deel van mijn bezwaren tegen prof. Kuyper's betoog ook bij hem blijken te leven, ik meen tevens, dat de referent op het kardinale punt niet heeft ‘doorgebeten’ tot op het been (57).^9. Ook sprak ik niet over wat ik intusschen reeds jaren lang werkelijk meen, dat n.l. de stand der kwestie er niet op verbeterd is, sinds dr A. Kuyper over de zaak schreef.

Met dit laatste bedoel ik dit.

a. Dr A. Kuyper heeft eens rondweg geschreven, dat de manier, waarop de geloofsbelijdenis over de kerk spreekt, een nader kerkbegrip op den voorgrond plaatst, dan in veler pluriformiteitsleering uitwerking kan vinden.^10. Die taal was duidelijk; en, wijl ik geloof, dat ze wáár is, ware het m.i. goed geweest, dat dit ook openlijk erkend bleef. Evenwel, later heeft men de belijdenis zóó leeren lezen, dat de afstand tusschen haar en de voorgestane pluriformiteitsidee al kleiner werd. Men heeft dr A. Kuyper's meening zóó verdedigd, dat zijn eerlijke en spontane belijdenis van daareven overbodig scheen geweest te zijn. Toch ligt juist dáár de eigenlijke zenuw bloot.

b. Oppositie tegen de pluriformiteitstheorie is officiëel wel geheel en al onder ons mogelijk gelaten, want tot nu toe heeft geen enkele synode het bestaan, aan deze meening haar sanctie te geven. Maar intusschen is er wèl een poging gewaagd, om deze oppositie in den hoek te duwen, waar het niet erg prettig is. En dat soms op ene manier, die, indien ook de opponenten ‘met scherp wilden schieten’, zooals hun immers wel eens vóórgedaan is, aanleiding worden kon tot zeer onaangename stemmingen. Er is b.v. geschreven, dat de ware en de valsche kerk moeilijk te onderscheiden zijn. In den ijver vergat men, dat de belijdenis het toch eigenlijk precies andersom zegt. Stel u eens voor, dat nu de opponenten van de pluriformiteitsidee eens dáárover een aanklacht

6. Zie: K. Schilder, Verzamelde werken, de kerk, I en II, bezorgd door J. Kamphuis, Goes, 1960, 1962.

7. Dr. C.M. Buizer (1884-1965), omstreeks 1920 leraar klassieke talen aan het gymnasium te Middelburg.
Het gravamen dat Buizer bij de raad van de Gereformeerde Kerk te Middelburg indiende tegen art. 27-30 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis is gepubliceerd in De Heraut, 23 december 1917.

8. Zie: H.H. Kuyper, ‘Ons antwoord aan dr. Buizer I-XI’, De Heraut, 20 januari - 31 maart 1918.

9. K. Dijk, ‘“Buiten de kerk geen zaligheid”. Artikel 27-29 der Nederlandsche Geloofsbelijdenis’, in: Wetenschappelijke samenkomst [van de Vereeniging voor Hooger Onderwijs op Gereformeerden Grondslag] op 30 juni 1920, Amsterdam, 1920, pag. 35-76.

10. Zie: A. Kuyper, De gemeene gratie, derde deel, het practische gedeelte, Amsterdam, 1904, pag. 230.

[p. 40]

gingen indienen: de man, die dit schreef, verandert de belijdenis! Te dwaas, om over te spreken, zegt u? Maar ik heb zotter dingen gezien, en zie ze nog.

Het vreemde, en, voor wie het met mij eens is, feitelijk onlogische van de huidige situatie blijkt nu hierin te liggen: zij, die feitelijk zich verdedigen moesten, zijn in den aanval, en omgekeerd. Naar mijn stellige overtuiging had dr A. Kuyper geen gelijk in zijn pluriformiteitsleer, doch wèl hierin, dat zij feitelijk niet zóó maar met den tekst en den gedachtengang der confessie te verbinden was. Men moest, vond dr Kuyper, die belijdenis dan ook maar eens wat veranderen.

Dat was royaal gesproken.

Even royaal kwamen toen de anderen in het geweer. In het ‘Geref. Theologisch Tijdschrift’ of elders werd door Doekes,^11. Bos^12. en anderen bezwaar ingebracht. Doekes sprak van een ‘averechtsche bewijsvoering’, en liet zeer duidelijk uitkomen, dat feitelijk de belijdenis zelve in geding was, de belijdenis, opgevat naar haar eerlijke bedoeling (ik verneem, dat daar nog al eens over gesproken wordt tegenwoordig).^13. En zij stonden heusch niet alleen. Reeds lang vóór hen hadden anderen hun bedenkingen ingebracht. De kwestie stond dus eigenlijk zóó: dr Kuyper moest zich verdedigen, de anderen, zich beroepende op de confessie, vielen hem aan.

Aan déze situatie nu is wel een en ander veranderd.

Men heeft, en 't ging langzaam genoeg, en daarom des te succesvoller, (succes evenwel is nog geen zegen), de rollen omgekeerd. Die op de defensieve houding waren aangewezen, namen niet zoozeer het offensief, als wel de offensieve houding; zoo sterk als het eerste is, zoo zwak kan de tweede zijn; ik verzoek daarom offensief en offensieve houding niet te verwarren. Eerst werd betoogd: dr A. Kuyper's pluriformiteitsleer is met de belijdenis wèl te verbinden, men behoeft hem niet lastig te vallen. De defensieve houding. Toen evenwel later dr C.M. Buizer met zijn bekende gravamen tegen de belijdenis kwam, werd de situatie ietwat meer ingewikkeld, en de rust min of meer verstoord. Dr Buizer was zelf een toegewijd voorstander der zoogenaamde pluriformiteit; hij vond, dat de confessie niet ‘den geest van Christus’ ademde, ze was niet wijd genoeg, niet verdraagzaam genoeg, niet breed genoeg, enfin, men kent de kettingredeneering al op een uur afstands. Alleen maar, zoo zei dr Buizer, men moet niet wetenschappelijk knoeien. Mijn pluriformiteitsdenkbeelden, dat weet ik zelf wel, zijn niet overeenkomstig de belijdenis; déze ademt een anderen geest, zij is veel benepener; komt, laat ons dus de confessie wat veranderen. Zoo ontstond zijn gravamen tegen de belijdenis.

11. G. Doekes (1873-1929), predikant van de Gereformeerde Kerk te Nieuwdorp. Zie: BLGNP, II, pag. 172-173.
Zie onder meer: G. Doekes, ‘Een averechtsche bewijsvoering’, Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, XIII (1912), pag. 443-450; ‘Niet de meest zuivere, maar de ware kerk’, pag. 495-501.

12. T. Bos (1846-1916), laatstelijk predikant van de Gereformeerde Kerk te Dokkum. Zie: De Haas, II, pag. 43-45.
Bos was sinds de verschijning van De Wachter op 12 december 1902 één van de redacteuren en schreef geregeld in dit weekblad over de belijdenis aangaande de kerk.

13. Zie: Doekes, Averechtsche bewijsvoering, pag. 449, 450.

[p. 41]

De knuppel in het theologische hoenderhok.

En in het kerkelijke tevens.

Tegelijkertijd hing destijds in de lucht eenig meer of minder vaag verlangen naar uitbouw der belijdenis. Er lag in dat verlangen ook wel een décoratief element. Men had n.l. dr Buizer's gravamen op zij gelegd. Dat ging, zoo zei men terecht, uit van een misvatting, als zou de geest van Christus vreemd zijn aan de artikelen der confessie. Maar op de kwestie, waar het nu op áánkwam, of n.l. de belijdenis in artikel 27 spreekt van de kerk óók in institutairen zin, ging men niet in. De Zeeuwsche synode zei tot dr Buizer: gij hebt gelijk, wat dàt punt betreft; en zij stelde daarmee ook dr Kuyper's spontane uiting, hierboven gereleveerd, in het gelijk. De Leeuwarder generale synode ging op die kwestie niet nader in.^14. Wel pakte zij den draad op, daar, waar dr Kuyper hem had laten liggen, en zei toen: We moeten de heele kwestie maar eens nader bekijken, en de belijdenis ‘uitbouwen’, ook voor wat die ‘door velen’ aangenomen pluriformiteit betreft.^15. Buizer stond dus ter zijde, maar hij zou wel nader van de zaak hooren! De uitbouw! Dan zou de confessie met de pluriformiteit worden geconfronteerd.

*

Zoodanige uitbouw nu kan een zegen zijn, indien werkelijk wordt voortgeredeneerd op den goeden grondslag. Maar uitbouwpogingen, die in de uitgelegde confessie zouden willen indragen wat feitelijk niet op haar basis staat, noch met haar grondgedachten zich verbindt, beteekenen een rechtstreeksch gevaar voor de kerk.

Naar mijn meening lag dit gevaar destijds voor de deur in de periode, toen men van uitbouw vóór en na den mond vol had. Het gevaar lag voor de hand, dat men de pluriformiteit confessioneel zou gaan vastleggen. En ook andere ‘onrijpe’ denkbeelden (men spreekt vandaag nog al eens over ‘onrijpe’ denkbeelden...)

Gelukkig is daarvan niets terecht gekomen. De thetische uitbouwberg heeft, als we ons euphemistisch uitdrukken, een muis gebaard;^16. hetgeen we om der wille van waarheid en vrede ook den antithetischen accusatieberg van 1936 van harte toewenschen.

Alleen maar, bij die baring is een klein, een heel klein ongelukje gebeurd. Een ongelukje, in afmetingen even klein, als dat bij muizengeboorten past. En waarop dan ook niemand ooit weer terug zou komen, allerminst ondergetee-

14. Van Buizer werd op de generale synode van de Gereformeerde Kerken te Leeuwarden (1920) een schrijven behandeld, inzake diens op 19 juni 1918 door de particuliere synode van Zeeland afgewezen bezwaarschrift tegen art. 27-30 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Zie: Acta 1920, art. 118, pag. 62, 63; bijlage XXXII, pag. 239.

15. Zie: Acta 1920, art. 40, pag. 36, 37.

16. De generale synode van Arnhem (1930) oordeelde op 18 september 1930 inzake de uitbouw van de belijdenis, dat ‘de noodzakelijkheid van uitbreiding der belijdenisgeschriften niet voldoende is gebleken’ en besloot voor dit onderwerp geen nieuwe deputaten te benoemen. Acta 1930, art. 305, pag. 141.

[p. 42]

kende, indien men niet dat kleine ongelukje als een groot geluk ging voorstellen, en ons min of meer er aan binden wilde.

We hebben het oog op een zinsnede in het rapport, waarin destijds de uitbouw der confessie, ook op het punt dier ‘velen’ (niet door de kerken, gelukkig!) aangenomen pluriformiteit, werd ter zijde gesteld. De rapporteerende commissie betoogde, dat er wel practische moeilijkheden lagen op het pad der onderlinge waardering van de bestaande kerkelijke instituten, weshalve dan ook van een ‘oecumenisch’ gesprek over de pluriformiteit niets had kunnen komen, maar, zoo zei ze, máár: - de pluriformiteit was door de belijdenis niet uitgesloten. Men kan dat lezen in een rapport, uitgebracht ten behoeve van de Groningsche synode.^17. Natuurlijk stond het de rapporteerende commissie volkomen vrij, dat te beweren. En aan de synode, de bewering aan te horen en door den druk der Acta te vermenigvuldigen. De synode kan al wat in rapporten staat, niet controleeren, en er evenmin breed op reageeren. Zij kan slechts staan voor haar eigen beslissingen.

Op zichzelf beteekent zoo'n rapport dan ook geen ernstig gevaar, stel, dat het zich ergens in vergist.

Gevaar ontstaat er alleen, als anderen later op zoo'n rapport weer af gaan, en hun best doen, de beweringen, en eventueele vergissingen, die er in staan, voor te stellen als commune noties, dewijl ze nu eenmaal van synodewege door den druk vermenigvuldigd zijn. Dàn wordt de voorzichtigheid der synode (die een rapport niet voor eigen rekening neemt), voorbij gezien. En dàn wordt de defensieve houding omgezet in een offensieve, zoodra men n.l. den opponenten der pluriformiteitsleer er mee het zwijgen op wil leggen.

Naar mijn bescheiden meening nu is er dat gevaar tegenwoordig onder ons. De commissie, die destijds in Groningen rapporteerde, heeft zich op een gevaarlijk pad begeven. Zij heeft zich gerefereerd aan artikelen, in de pers verschenen.^18.

Op zichzelf was dit verklaarbaar - in dien tijd. Het was de periode, waarin de goede plant der onderlinge critiek onder ons niet erg bloeide. We hadden destijds een parlement, waaraan de weldaad van een loyale, en tevens sterke oppositie, niet gegund was. Zij, die vroeger tegenover de pluriformiteitsleer den eenvoudigen zin der belijdenis hadden doen spreken, waren min of meer in de minderheid geraakt, en eenigszins op leeftijd gekomen, indien niet reeds gestorven. De anderen stonden nog in de overigens op haar eind lopende Kuyper-weet-het-altijd-periode, en werden grif geloofd. De stem der tegen-

17. Zie: Acta 1927, bijlage CXXI, pag. 199: ‘(...) en dat, al wordt de pluriformiteit niet in de desbetreffende artikelen van de belijdenis geleerd, deze wat uit de historie zeer duidelijk blijkt, door de confessie geenszins wordt buitengesloten’.

18. Namelijk: ‘Verslag der algemeene vergadering van de Vereeniging van Predikanten van de Gereformeerde Kerken in Nederland, gehouden dinsdag 19 en woensdag 20 september 1916 in het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te Utrecht’ (bevattende een verslag van het op deze vergadering gehouden referaat van prof. dr. A.G. Honig over ‘De eenheid der kerk in verband met de pluriformiteit der kerk’ en de daarop volgende bespreking), Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, XVII (1916), pag. 267-273; H.H. Kuyper, ‘Ons antwoord aan dr. Buizer VII-IX’, De Heraut, 3-17 maart 1918 en Dijk, Buiten de kerk geen zaligheid.

[p. 43]

woordige ‘jongeren’,^a. die op reformatie aandrongen, werd nog niet gehoord.

Een en ander maakt begrijpelijk, dat de Groninger commissie zich er toe verleiden liet, in een synodaal rapport te verwijzen naar enkele persproducten inzake de pluriformiteit, waaruit dan h.i. te concludeeren zou zijn, dat pluriformiteit met de belijdenis wel te verbinden viel.

Zoo iets - en men kan daaruit zien, hoe wij vooruitgegaan zijn - zóó iets zou vandaag niet meer zoo vlot gebeuren. Als vandaag een synodale commissie zou zeggen: dit en dat is een axioma, want het staat in dit en dat blad (‘De Heraut’), of in dit en dat referaat (dr K. Dijk), dan zouden anderen dadelijk tegenwerpen: ja, maar, in een ander blad staat het net andersom: we moeten dus òf niemand citeeren, òf rustig argumenteeren. Hetgeen maar goed is: de voorzichtigheid wordt er mee gediend, de onderlinge polemiek werpt haar vruchten af.

Destijds evenwel stond de zaak anders. De oppositie (d.w.z. de oorspronkelijke defensie) was verzwakt, en de groep, die meende, dat dr A. Kuyper gelijk had gehad inzake de pluriformiteit, had weinig of geen oppositie meer te duchten. En zoo gebeurde het, dat de rapporteerende commissie (van de synode wèl te onderscheiden), schreef: onze bewering, dat de pluriformiteit door de belijdenis niet uitgesloten is, behoeft geen nader bewijs: o.m. in enkele precies aangegeven artikelen van ‘De Heraut’, alsmede in een referaat van dr K. Dijk, kan men het bewijs vinden. Causa finita.

*

Nu meen ik persoonlijk, reeds jaren lang, dat noch ‘De Heraut’, noch de toenmalige dr K. Dijk er in geslaagd zijn, tegenover dr C.M. Buizer het bewijs te leveren, dat noodig zou zijn, wilde men ons doen gelooven, dat de belijdenis voor de pluriformiteitsredeneering van dr A. Kuyper en sommige anderen werkelijk plaats inruimt.

Ik zou in gewone omstandigheden over die zaak evenwel gezwegen hebben, want ik vind - misschien is dat een zwakheid, waarover ik schuld moet belijden - ik vind het in de gegeven situatie niet prettig, tegen ‘De Heraut’ en tegen prof. dr K. Dijk te opponeeren. Ik zou het ook niet noodig gevonden hebben, want de gevaren, die ons m.i. dreigen van de zijde der pluriformiteitstheorieën, zou ik hebben kùnnen helpen bestrijden in een synodale commissie, onzen lezers niet onbekend.^19. Eerst als een eventueele poging dáár zou gestrand zijn, zou er behoefte zijn tot publicatie, en tot het ‘op tafel leggen van het hart’, waarvoor het, naar de getuigenis van één der Groningsche commissieleden, wel de tijd is.

Indien dan ook zoowel prof. Hepp als prof. Dijk het werk aan de synodale commissie van 1939/1940 zouden hebben overgelaten, zou ik wat ik thans schrijf, niet geschreven hebben. Ik had dan èn prof. Kuyper (‘De Heraut’) èn prof. Dijk (referaat ‘Buiten de kerk geen zaligheid’) met rust gelaten. Bekend kan zijn, dat niet ik de aanvallende partij ben in de huidige meeningsgeschillen.

a. Geen leeftijdskwestie!

19. Schilder bedoelde het door de generale synode te Amsterdam (1936) ingestelde deputaatschap voor de meningsverschillen, waarvan hij lid was. Zie: Acta 1936, art 273, pag. 132.

[p. 44]

Evenwel - prof. Hepp heeft gemeend, ds Feenstra te moeten aanvallen en de leiding van het ‘Jongelingsblad’ steunde hem daarin.^20. Prof. Hepp durfde de meisjes, over het hoofd van het Bestuur van den Meisjesbond heen, op te wekken tot een actie bij dat Bestuur, vanwege dien ds Feenstra.^21. Ik vind dat eigenlijk een beetje overmoedig van iemand, die over de pluriformiteit al eens eerder (naar eigen getuigenis) (ook) ds Feenstra aanviel,^22. die daarna (door mij) uitvoerig is beantwoord,^23. en op dat antwoord niets heeft gezegd.

Was het nu nog bij prof. Hepp gebleven, dan zou ik waarschijnlijk nòg niet hebben geschreven wat ik nu schrijven ga. Prof. Hepp toch is al eens beantwoord door mij, wat de zaak van het beroep op Calvijn^24. betreft.

Maar ook prof. Dijk heeft zich in de aangelegenheid gemengd. Hij heeft eenerzijds prof. Hepp duidelijk zijn misnoegen doen hooren over diens aanval op ds Feenstra, maar anderzijds toch de geit (der protesten tegen prof. Hepp's betooglooze protest) en de kool (eener eigenaardige interpretatie der confessie, als zou deze voor de pluriformiteit ruimte maken) gespaard. Ik bedoel daarmee niets onvriendelijks, want prof. Dijk heeft zijn meening reeds in 1920 gepubliceerd;^25. dat hij er aan vasthield, versta ik. Alleen maar, prof. Dijk ging zelfs zóó ver, te beweren, dat de Zeeuwsche synode (die dr Buizer had toegegeven, dat de confessie in art. 27 de kerk niet los van het instituut gedacht had), ongelijk had.^26. Daarin ging prof. Dijk verder dan de Leeuwarder synode zelf, welke duidelijk had uitgesproken niet in te gaan op de kwestie, of de Zeeuwsche synode goed gezien had.

Nu de zaken zóó staan, moet ik wel spreken. Het is min of meer mijn roeping, nu men aandringt. Ik ga dat ook doen. Ik heb dat niet gezocht, maar geloof ook, nu anderen mij wel hebben genoopt tot nadere verklaring, hiermee onze kerken te kunnen dienen. Polemiek? Maar die den dogmaticus van Kampen willen staande houden onder verwijzing naar een synodaal rapport, zullen toch een antwoord verwachten?

Ik ga tevens nu de rollen omkeren.

Ik verdedig niet meer.

Maar ik ‘val aan’.

Men heeft het zelf gewild, althans geriskeerd.

20. Zie: Gereformeerd Jongelingsblad, 24 november 1939. Vgl. het nummer van 8 december 1939.

21. Prof. Hepp in Credo, 17 november 1939: ‘Wat door ds. Feenstra hier bestreden wordt was wel geen spécialité van dr. Kuyper, maar werd door hem toch met deugdelijke argumenten warm verdedigd. En dat moet weggevaagd. (...) Onze meisjes mogen zoo niet worden voorgelicht! Meisjes leest zulke stukken critisch! Spreekt er uw Bondsbestuur over!’

22. Schilder doelde op: Hepp, De pluriformiteit van de kerk. Zie ook: K. Schilder, ‘Pluriformiteit der kerk en epigonisme’, De Reformatie, 16 maart 1934, pag. 187.

23. Zie: K. Schilder, ‘Pluriformiteit der kerk en epigonisme’, De Reformatie, 2 februari - 16 maart 1934; ‘Pluriformiteit der kerk en epigonisme (nieuwe reeks)’, De Reformatie, 16 november 1934 - 26 april 1935.

24. Johannes Calvijn (1509-1563), jurist, Frans kerkhervormer.
Voor het beroep op Calvijn: zie vorige noot.

25. Zie pag. 39, noot 9.

26. De Bazuin, 29 december 1939.

[p. 45]

Ik beweer vrijmoedig, dat ‘De Heraut’-artikelen, waarnaar de rapporteerende Groninger commissie verwees, èn voor een geringer deel ook het referaat van prof. Dijk, dat tegenover ‘De Heraut’ gedeeltelijk positie nam, maar niet radikaal, den zin der confessie in art. 27 niet zuiver weergeven. Dat van de zijde van deze ‘Heraut’-interpretatie de deformatie ‘dreigde’. En dat, al had ik liever de pers hier buiten gehouden, het in de gegeven situatie beter is een en ander nu ook maar ronduit te zeggen. Opdat de aanvallers van heden (1936 en daarna) òf tot nader bescheid zullen komen (het volk denkt toch óók nog), òf ietwat spaarzamer zullen worden met hun aanvallen.

Opdat men precies wete, wat men aan mij heeft, doe ik het openlijk. In den Kamper studenten-almanak, 1940,^27. onder het oog van curatoren derhalve, en ook hier, populairder, in ons blad. Ik hoop het te doen in een reeks losse artikelen, onder aparte titels. Dat is misschien prettiger dan wanneer ik den strengeren vorm van vervolgartikelen kies. Tot den volgenden keer dus.

27. Zie pag. 217-234.