Rapporten I-VIII door K. Schilder en D.H.Th. van Vollenhoven, als leden van de commissie, benoemd door de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland, gehouden te Amsterdam 1936 (Acta art 212, 273 sub 36)

[p. II-1]

Kerkelijke, dan wel vooralsnog wetenschappelijke taak?

We deden mededeeling betreffende het beeindigen van het gezamenlijk vergaderen der deputaten en het daarna gevolgde uiteenvallen der commissie. Daarbij wezen we reeds erop, dat tengevolge van dezen gang van zaken er geen sprake heeft kunnen zijn van opstelling en indiening van een meerderheids- en minderheidsrapport in den gewonen zin van het woord. Om daartoe te geraken zou uitwisseling van de stukken een eerste vereischte zijn geweest. Uit de opgenomen correspondentie tusschen den voorzitter en prof. Schilder is U gebleken dat voor zulke uitwisseling gelijk voor andere gezamenlijke regeling van een en ander in de brieven van prof. Schilder de baan geheel en al was opengelaten. De meerderheid der commissie echter wilde dien weg niet op, hetgeen ten overvloede aan het licht getreden is door haar beslissingen ten aanzien van prof. Vollenhoven. Door deze besluiten werd Prof. Vollenhoven voortaan uitgesloten omdat hij zich niet kon conformeeren aan den eisch, een mededeputaat buiten alle zaken te houden. Zelfs saamvattende mededeelingen aangaande de beraadslagingen en conclusies der meerderheid werden ten strengste verboden. Deze gang van zaken heeft tengevolge dat de zaak der meeningsverschillen thans nog minder rijp is voor kerkelijke behandeling dan ze naar het oordeel van meer dan één van den aanvang af toch al was.

Afgedacht hiervan is ons toen wij over de ons toegewezen agendapunten onze gedachte lieten gaan ten overvloede gebleken, dat geen der zes ons toegewezen punten rijp te achten was voor kerkelijke behandeling. Wel erkennen wij, dat althans voor wat één punt betreft een gangbare meening ons ontmoet is waartegen bezwaar rees. Maar zelfs ten aanzien van dit punt was het ons niet mogelijk bepaalde ‘leeringen’ te ontdekken die onderling een eenheid vormden. Wij hebben hierbij het oog op het vraagpunt van de ‘onpersoonlijke’ menschelijke natuur van Christus. Op alle andere punten echter kon o.i. niet eens van gangbare meeningen gesproken worden. Zeker, er was in betrekking tot het vraagstuk van de algemeene genade wel een gangbare overtuiging aangaande de eenheid van natuur en genade. Maar daar bleef het dan ook bij. Zoodra men de samenhangende vraagstukken raakte bleek zelfs bij dit eene punt en a fortiori dus ook bij de

[p. II-2]

andere punten van gangbare meeningen niet wel gesproken te kunnen worden. Ze waren een fictie.

Waar dan nog bij komt dat de divergenties in materieelen zin soms nog samenvielen met verschillen in terminologie (de onsterfelijkheid der ziel). De beteekenis van deze terminologische verschillen - ook voor de kerkelijke samenleving - ontveinzen we ons niet. Veranderde termen kunnen aanleiding worden, of oorzaak van het insluipen van verkeerde gedachten of voor het op den achtergrond raken van goede. Nog onlangs is in de pers naar aanleiding van een recente publicatie daarover gesproken.

De ervaring leert, dat voor goede behandeling van confessioneele kwesties, ook in de kerk deze terminologische verschillen duidelijk moeten zijn, opdat misverstand geweerd worde. Zoolang in dezen misverstand heerscht wordt de behandeling en afdoening van zaken ten zeerste bemoeilijkt.

Ook voor de thans aan de orde gestelde vraagpunten valt hieraan te denken. Wij willen tot geen prijs de kerkelijke behandeling van aanklachten over afwijkingen in de leer laten wachten tot de wetenschap klaar gekomen is. Werd deze eisch gesteld, dan zou iedere ketter den arbeid der kerk, ook in het weren van vreemde leeringen kunnen remmen en ophouden. Met alle kracht willen wij het recht en de plicht der kerk om tegen haeresie te strijden handhaven! Belijdenis-handhaving is levensvoorwaarde der kerk.

Evenmin willen wij de kerken remmen, en laten ‘wachten’, tot ‘de’ wetenschap gereed gekomen is (wat nooit gebeuren zal), wanneer het gaat om een opnieuw of wederom (maar dan verscherpt) belijden.

Alleen maar: in het huidige stadium der kerkelijke samenleving staan de zaken anders.

Er is geen aanklacht ingediend.

Er is evenmin gevraagd om uitbreiding, verheldering of herhaling van de belijdenis.

Er is in eerster instantie besloten tot het instellen van een onderzoek naar de zakelijke beteekenis, van bepaalde, door de Synode zelf niet omschreven opvattingen.

Zeer zeker was dit niet het eenige, hetwelk gevraagd is, want ‘toetsing’ moest naar den wensch der Synode van 1936 volgen. Onderzoek naar de zakelijke

[p. II-3]

beteekenis van bepaalde opvattingen moest evenwel voorafgaan. Maar ieder zal aanstonds inzien, dat een dergelijk onderzoek onmogelijk is, indien de opvattingen niet van te voren scherp en juist zijn omschreven.

Welnu, uit onze inleidende opmerkingen weet Uw Synode, dat de commissie, die thans uiteengevallen is, reeds in haar eerste zittingen door ons, evenmin als door Prof. Greijdanus, er niet toe te bewegen was, vooraf gezamenlijk de in aanmerking komende meeningen vast te stellen en in bepaalde, weloverwogen formuleering elkander voor den aanvang van het werk in de subcommissie voor te stellen.

Wij blijven dit betreuren.

En wij verklaren ronduit, dat het tweede deel der opgedragen taak (de toetsing) eenvoudig onuitvoerbaar is, zoolang aan het eerste deel niet met volkomen duidelijkheid en in getrouwe weergave der in aanmerking komende meeningen, is voldaan.

In abstracto is het nu mogelijk over elk der genoemde punten een rapport te geven, dat de geheele materie volledig zou verwerken - maar ieder ter zake kundige ziet het belachelijke van een dergelijke onderneming aanstonds in. Met een dergelijke arbeid zouden jaren en jaren intense studie zijn gemoeid - indien men er al ooit mee klaar kwam.

Toch hebben wij, overeenkomstig de ons gegeven opdracht, wél gerapporteerd over de genoemde punten. Gevende daarin wat ons in den huidigen toestand van ons kerkelijk leven het meest profijtelijk voorkwam, tot opklaring van de verhoudingen en tot een zuiverder stellen van den eigenlijken stand van zaken ten aanzien van de genoemde punten.

Maar vóórdat wij deze rapporten bij Uwe Synode indienen, willen wij met den meesten ernst het volgende onder Uwe aandacht brengen.

Wij zijn er ons volkomen van bewust, dat misverstand aangaande onze bedoelingen voor de hand ligt, als we gaan zeggen wat volgt.

Maar vrees voor misverstand mag ons geen oogenblik het belang der kerken en de eischen der wet Gods, die voor allen broederlijken omgang duidelijkheid en openhartigheid eischt, uit het oog doen verliezen.

En daarom vragen wij Uwe Synode, of zij niet met ons van oordeel is, dat de uiterste voorzichtigheid geboden is ook hierin, dat aan de toetsing ook van

[p. II-4]

Synodewege niet begonnen worde, eer de zakelijke beteekenis van de te toetsen meeningen in ieder geval duidelijk en getrouw is weergegeven.

De historie spreekt hier ook een waarschuwend woord.

Zij spreekt ons van een groote voorzichtigheid en wijsheid juist in de behandeling van kwesties als die, welke ons thans bezighouden.

Immers, de Synode van 1896 (art. 34 der Acta) besloot een bezwaarschrift (nog wel een bezwaarschrift) aangaande allerlei punten der leer, ingezonden door den Kerkeraad der Gereformeerde Kerk van van Bedum A niet in behandeling te nemen. Ze had daarvoor naar eigen verklaring formeele gronden, aangegeven in een rapport, waaruit we dit citeeren:

.... ‘De kerkeraad van Bedum (A) heeft zich met zijn bezwaarschrift eerst gewend tot de deputaten der Gereformeerde Kerken voor de oefening van het verband tusschen deze kerken en de theologische faculteit der Vrije Universiteit op Gereformeerden grondslag.
Tot zijne teleurstelling kreeg de kerkeraad in een schrijven van 6 Juli j.l. van voornoemde deputaten bericht, dat zij wel de bezwaren van den kerkeraad ernstig hadden overwogen, doch dat er voor hen geene redenen bestonden om handelend op te treden, “zelfs niet om Dr.KUYPER op een of ander punt nader te hooren”.
Den raad van genoemde deputaten, om “deze zaak niet ter komende Generale Synode te brengen”, heeft de kerkeraad gemeend niet te kunnen en te mogen opvolgen. In zijne vergadering van 22 Juli j.l. besloot hij een afschrift van het bezwaarschrift ter Generale Synode te zenden.
Uwe commissie is van oordeel, dat waar de kerkeraad van Bedum (A) nu tot de synode komt, na zich eerst gewend te hebben tot bovengenoemde deputaten, wier lastgeefster zij is, de synode dit bezwaarschrift wel tot behandeling kan toelaten.

Tegen zulk een klacht is formeel niet alleen geen bezwaar, maar het is zelfs te waardeeren als kerkeraden en kerken op dit punt zich waakzaam betoonen... Maar dan valt het uwe commissie ook aanstonds op, dat naar haar bescheiden meening dit bezwaarschrift van dien aard is, dat eene ernstige behandeling daarvan op de synode onmogelijk is.

[p. II-5]

Immers zal worden toegegeven, dat voor eene klacht op zulk een punt noodzakelijk vereischte is, dat klaar en duidelijk en in de eigen woorden van hem, tegen wien de klacht gaat, worde aangegeven, waarin de afwijking van de leer bestaat.....
Dit nu is naar het oordeel uwer commissie in het bezwaarschrift van Bedum niet geschied. ....
Hierbij komt, dat naar het gevoelen uwer commissie eene synode volgens Gereformeerd kerkrecht niet geroepen is hare zittingen te doen strekken voor een theologisch dispuut, ten einde daaruit misschien tot eene formaleering van bezwaren te kunnen komen, die door de klagers hadden behooren gegeven te worden. Op den weg eener synode ligt het niet zich bezig te houden met algemeene beschouwingen, noch ook dogmatische vraagstukken van algemeenen aard te bediscussieeren. Gelijk elke kerkelijke vergadering, meerdere of mindere, kan en mag zij alleen oordeelen over feiten of leeringen, die in concreten vorm aan haar oordeel onderworpen worden.
Daarom kan uwe commissie, hoe gaarne zij den bezwaarden broederen in dezen zou willen tegemoet komen, niet adviseeren om op dit bezwaarschrift in te gaan.
Zij stelt daarentegen aan uwe vergadering voor, om, op de formeele gronden bovengenoemd, dit bezwaarschrift niet in behandeling te nemen, en van dit besluit aan den kerkeraad der Gereformeerde kerk van Bedum (A) bericht te zenden.

A.M. DONNER, Rapporteur.’

Dezelfde Synode (art. 40 der Acta) oordeelde, niet in te kunnen gaan op een verzoek der ‘provinciale Synode van Drente’, van welk verzoek de acta zelf een duidelijk beeld geven:

‘Namens de eerste commissie van advies brengt Dr. L.H. WAGENAAR rapport uit. En wel vooreerst over het verzoek van de Provinciale Synode van Drenthe, ‘dat, met het oog op het vele twistgeschrijf in den laatsten tijd in publieke bladen over verschillende leerstellige punten, als o.a. wedergeboorte, doop, roeping, de vraag of het menschelijke geslacht behouden wordt en slechts de enkelen verloren gaan, de rechtvaardigmaking en de leer der kerk, de Generale Synode eenige deputaten benoeme om een nauwkeurig onderzoek in te stellen, naar wat wij volgens Gods Woord en onze

[p. II-6]

Belijdenisschriften aangaande genoemde punten hebben te verstaan.’
De Synode oordeelt, overeenkomstig het advies der commissie, dat zij op het verzoek van de Provinciale Synode van Drenthe niet kan ingaan.

Het advies der commissie, ‘overeenkomstig’ hetwelk de Synode besliste ter afwijzing van Drente's verzoek luidde als volgt:

Uwe commissie, hoewel erkennende, dat het streven om tot meerdere eenheid van opvatting te komen en den vrede der kerken te zoeken, op zichzelf alleszins loffelijk is, oordeelt echter, dat het verzoek van de Drentsche Synode niet behoort te worden ingewilligd en dit op de volgende gronden:

1o.	verschil van voorstellen en formuleering der waarheid in de genoemde punten is in de Gereformeerde Kerken altoos geacht geworden, en behoort geacht te blijven, te liggen binnen de grenzen der Gereformeerde belijdenis;
2o.	nadere formuleering van eenig stuk der Gereformeerde confessie is een arbeid, die bezwaarlijk verricht kan worden door eene synode van enkel Nederlandsche Kerken, geheel buiten de uitlandsche Gereformeerde Kerken om. En voor de medewerking der uitlandsche Gereformeerde Kerken in dezen zijn de toestanden geenszins rijp;
3o.	bespreking dezer dogmata, ook in de pers, kan meewerken om de beginselen en begrippen tot meerdere helderheid te brengen en behoort dus niet te worden belemmerd, hoewel natuurlijk daarbij alle bitterheid behoort te worden geweerd;
4o.	de voorgeslagen weg om tot nadere verklaring der beleden waarheden deputaten te benoemen, die een volgende Synode van advies dienen, wijkt geheel af van de lijn der historie.

Om alle deze redenen adviseert uwe commissie de Generale Synode, om te besluiten, dat zij op het verzoek der Synode van Drenthe niet kan ingaan.

Dr L.H. WAGENAAR, Rapporteur.

Deze stem der historie lijkt ons sprekend. Ook vermanend. Wij verhelen niet, dat naar onze meening de synode van Amsterdam 1936 een totaal andere lijn gekozen heeft dan die van Middelburg 1896.

[p. II-7]

Hadden de deputaten tot wie wij behooren, gezamenlijk de in geding gebrachte meeningen vastgesteld en omschreven, of hadden zij daartoe slechts besloten, misschien zouden wij over de discrepantie tusschen 1936 en 1896 hebben gezwegen. Nu de zaken anders staan en wij evenals prof. Greijdanus daartegen van den aanvang af ons bezwaar vergeefs hebben kenbaar gemaakt, achten wij het onze roeping, U de vraag voor te leggen, of niet in den teleurstellenden loop der dingen aanleiding voor de synode ligt, om alsnog de in 1896 gevolgde lijn opnieuw de facto als juist te erkennen. Geen enkel onderzoek, geen enkele toetsing behoeft dan achterwege te blijven. Alleen wordt daarvoor dan de rechte baan weer gezocht en vrijgemaakt.