Om woord en kerk. Preeken, lezingen, studiën en kerkbode-artikelen. Deel 1

[p. 2]

Zooals Prof. v. Ginneken onder de Katholieken niet alleen is de geleerde vorscher en philoloog, maar ook een origineel stylist, in wien de litteratuur belang moet stellen, zoo is bij de Gereformeerden de markante persoonlijkheid van Prof. K. Schilder, hoewel theoloog, ook uit litterair oogpunt beschouwd, doorloopend boeiend. In zijn vele niet specifiek-theologische werken, van welke ik alleen noem Licht in den Rook, Eros of Christus, Bij Dichters en Schriftgeleerden en niet het minst de machtige trilogie Christus in zijn Lijden, leggen stijl en taalbehandeling beide, in onverbroken eenheid, getuigenis af van het litterair vermogen van den auteur. Schilder's persoonlijkheid is wijsgeerig-dogmatisch, maar men doet hem onrecht als men in een karakteristiek zijn figuur alleen uit rationeele elementen reconstrueert. - Hoewel het bevindelijke (de gemoedsfactor) bij hem allerminst vooropgaat en eerst door de vuren loutering van het dogmatische z'n beslag krijgt, toch spreekt als een donkere, vitale ondertoon dit bevindelijke altijd mee. En deze saamgebondenheid van het rationeele en vitale, deze rationeele bevindelijkheid, is het nu, die zoo eigen timbre en aard van zijn stijl bepaalt.
Zijn stijl heeft van dat gelijkmatig-vloeiende (de zoetvloeiendheid), dat ten onrechte zoo vaak als de voornaamste signatuur van het aesthetische wordt beschouwd. Hij is uit antithetische elementen opgebouwd, een uit dissonantische motieven zich opworstelende en bevrijdende harmonie. Het is ook een stijl van het beeldend vernuft, waarin telkens de levensimpuls ingrijpt, om den hang naar het formeele en formalistische te bezweren.

J.A. Rispens,

‘Richtingen en Figuren in de Nederlandsche Letterkunde na 1880,’ p. 395/6

[p. 3]

Woord vooraf

Dit boek heeft een bizondere vóórgeschiedenis. Door de firma Oosterbaan & le Cointre werd in het jaar 1940 een programma voor den eersten jaargang van de Reformatie-Bibliotheek ontworpen en gepubliceerd, waarop ook een boek van Prof. Schilder voorkwam. Vóór het evenwel tot het schrijven van dat boek was gekomen, werd Prof. Schilder vanwege zijn trouw, betoond in het voorlichten van het Gereformeerde volk, tijdens den eersten, donkersten bezettingstijd, in ‘eere-gevangenschap’ gevoerd.

Omdat de Uitgeefster toch graag een boek van Prof. Schilder in die Bibliotheek wilde opnemen, werd het plan ontworpen een bloemlezing uit diens vroegere kerkbode-artikelen samen te stellen. Het vermoeden leefde, dat daaronder veel belangrijks en moois zou te vinden zijn.

Tot uitvoering van dit plan kon evenwel niet worden overgegaan. Lang voor de copy van dit boek persklaar was, in December 1940, werd Prof. Schilder vrijgelaten. Maar - hem werd de boodschap meegegeven, dat, wanneer hij ook maar iets publiceerde, een permanent verblijf in een Duitsch concentratiekamp zijn ‘loon’ zou zijn. Het spreekt vanzelf, dat de Uitgeefster in die constellatie aan Prof. Schilder geen enkel voorstel wilde doen omtrent een tijdens den duur van den oorlog uit te geven boek.

Hoewel door de vrijlating van Prof. Schilder de reden, waarom tot het samenstellen van dit boek werd overgegaan, was vervallen, werd het eenmaal ontworpen plan toch vast gehouden en dat te steviger naarmate bleek hoeveel prachtig materiaal uit de enorme collectie kerkbodes en andere bladen kon worden opgedolven. De Uitgeefster besloot namelijk, indien de tijdsomstandigheden dat zouden toelaten, deze verzameling Prof. Schilder aan te bieden op den veertienden Juni 1944, den dag waarop het dertig jaar zou zijn geleden, dat hij in het ambt van predikant bij de Gereformeerde Kerk van Ambt Vollenhove werd bevestigd en met zijn ambtswerk weldra ook zijn journalistieken arbeid begon.

Omtrent den inhoud van dit boek is het volgende op te merken: op enkele stukken na is die uitsluitend ontleend aan de ‘kleine’ gereformeerde pers waarin Prof. Schilder tijdens zijn actieven dienst als predikant zooveel heeft geschreven. Het was de bedoeling een bloemlezing samen te stellen voornamelijk van kerkbode-artikelen.

[p. 4]

Uit de oude jaargangen van ‘De Bazuin’ en ‘De Reformatie’ werd derhalve niets overgenomen.

Verder is ernaar gestreefd vooral zulke stukken op te nemen, waarin het eigenlijke, het blijvende van Schilder's worsteling in Christus' kerk duidelijk uitkomt. In allerlei vorm zal men dus hooren den profetischen oproep tot absolute gehoorzaamheid aan Gods Woord, dat is: aan den sprekenden God; den oproep om ook, ja vooral, in Christus' kerk te leven uit het geloof, onder den druk van Gods heel het leven omspannende wet, hatend alle diplomatie, machtsspeculatie en wereldsche kansberekening.

Natuurlijk zijn de verzamelde stukken niet van die diepte en wetenschappelijkheid als de latere publicaties van Prof. Schilder. Ook is zijn opvatting ten aanzien van enkele onderdeelen sindsdien wel eenigszins gewijzigd. Maar wat den centralen inhoud en de tendenz betreft is wat in dit boek werd verzameld toch volkomen gelijk aan wat in later jaren van de pers kwam. En het heeft bovendien de bekoring en het bruisend élan, het speelsche vernuft en de fonkelende taal van den jongen Schilder.

Het bovenstaande werd ruim vier jaar geleden geschreven. Van een verschijning van dit boek kon in 1944 geen sprake zijn. De oorlog bereikte toen zijn hoogtepunt en Prof. Schilder, met verbeten woede door N.S.B.-ers en Gestapo gezocht, was ‘ondergedoken’. Ook de kerkgeschiedenis nam haar loop. De dag, waarop de Schrijver van wat in dit boek is bijeengebracht, zijn dertigjarig ambtsjubileum ‘vierde’, viel tusschen zijn dusgenaamde schorsing en afzetting. En het woord, dat de Gereformeerde Kerken in die dagen officieel tot hem richtten, was een zoo geheeten vonnis wegens scheurmaking - zulks alles vanwege de aanwezigheid van het tegendeel.

Wat de keuze van de opgenomen stukken betreft, deze komt geheel voor rekening van den verzamelaar. Prof. Schilder hoorde omtrent dit boek niets, vóór de verschijning daarvan reeds officiëel was bekend gemaakt en van den inhoud zal hij niet eerder dan de koopers kunnen kennis nemen.

Voorts zij nog meegedeeld, dat de verzamelde en geordende copy zoo omvangrijk was, dat ze twee flinke banden bleek te kunnen vullen. Daarom werd besloten dit boek in twee deelen te laten uitkomen, waarvan het eerste in dezen, het tweede in den volgenden jaargang van de Reformatie-Bibliotheek zal worden opgenomen.

Moge dit boek onder den zegen des HEEREN dienstbaar zijn aan de doorwerking van de boodschap welke de man, dien Dr J.H. Gunning eenmaal typeerde als den polemicus-met-het-teere-hart, reeds zooveel jaren ‘in nacht en stormgebruis’ mag brengen.

Kampen, 19 December 1947.

C.V.