K. Schilder (1890-1952) een keuze uit zijn werk

[p. 49]

5. De noodzakelijkheid ener christelijke logica

Aan de Vrije Universiteit heeft prof. dr. D.H.Th. Vollenhoven een rectorale rede gehouden over ‘De noodzakelijkheid eener christelijke logica’. Bij de uitgever Paris, Amsterdam, verscheen ze in druk.

Gelijk de schrijver zelf opmerkt, zullen er velen zijn, die de noodzakelijkheid ener christelijke logica niet inzien. Een christelijke wijsbegeerte, nu ja, die geloven ze wel nodig te mogen of te moeten noemen. Maar dat ook de logica al christelijk moet zijn, wil er bij hen niet in. Dat een steen beweegt-of-niet-beweegt, dat een huis een huis is, daarover zijn toch heidenen en christenen het eens? Moet men nu alles christelijk maken?

Evenwel, wie zo spreekt, heeft toch niet een juiste kijk op de toestand. Als iets in de laatste jaren duidelijk is geworden, dan is het juist dit: dat ook ‘de’ logica slechts betwiste beweringen doen kan. Reeds heel lang vóór Christus heeft men getracht aan te tonen, dat haar stellingen lang niet altijd opgaan. En later heeft men wel de voorbeelden, waaraan in de oudheid de betwistbaarheid der logische grondstellingen duidelijk gemaakt werd, opgeborgen in het museum (men maakte er dus leuke denktechnische aardigheidjes van), maar de vragen, waarom het in die bekende logische raadseltjes ging, bleven kwellen. En in de laatste jaren zijn die antieke voorbeelden weer uit het museum gehaald, en worden ze in de wetenschappelijke discussies weer druk besproken. En menigeen zucht: dat men er toch maar niet veel over zeggen kan. Op wiskundig gebied zijn er velen, die verkondigen dat de logica niets in te brengen heeft dan ('t is een aardige uitdrukking in dit verband) ‘lege briefjes’; anderen willen die lege briefjes laten volschrijven niet door de beoefenaars van de logica, doch door die van de wiskunde. Weer anderen willen voor alle wetenschappen helemaal

[p. 50]

nieuwe ‘briefjes’ schrijven, letterlijk en figuurlijk gesproken. En niet alleen dit. Ook op wijsgerig en ‘theologisch’ gebied worden de grondstellingen der logica in het gedrang gebracht. Onze lezers weten al, dat prof. Haitjema verdedigd heeft, dat in het geloof A gelijk is aan niet-A. En, afgedacht nu van deze éne denker, heel het avontuur der dialektische theologie beweegt zich nog altijd om de vragen van christelijke of niet-christelijke logica. Men werkt met begrippen van de oude logica en verklaart op hetzelfde ogenblik, dat ze eigenlijk niets waard zijn. Intussen gaat men toch door met in die oude vormen te denken, en te ‘profeteren’.

We willen slechts zeggen, dat reeds een eenvoudige kennisneming van wat dezer dagen te koop is, duidelijk maakt, dat, wie geen geloof heeft, heus niet denken moet, dat hij op zijn ongelovig standpunt nog het recht heeft te verzekeren, dat een of andere bewering ‘logisch’ juist en daarom waar is. Dat kan alleen het geloof zeggen.

Daarom is het van grote betekenis, dat prof. Vollenhoven dit onderwerp aangepakt heeft.

Nu kan men het thema zijner rede van twee kanten benaderen. Men kan zeggen: de niet-christelijke pogingen, om tot een christelijke logica te komen, zijn in de loop der geschiedenis telkens mislukt; wij moeten dus als christenen op eigen benen gaan staan. Men kan zich echter óók geheel en al van de geschiedenis losmaken, en zeggen: Gods Woord leert ons, het ligt er in, dat ook deze uiterst gewichtige wetenschap slechts dán een abc spreken kan, als ze zich gevangen geeft aan het Woord, dat geopenbaard is.

Al heeft prof. Vollenhoven duidelijk uitgesproken, dat hij de laatste redeneerwijze de juiste acht, en al is het voor ieder duidelijk, dat hij als gelovige zijn Heiland belijden wil in zijn wetenschappelijk denken (gehoorzaam zijn), toch heeft hij voor deze rede hoofdzakelijk de eerste der beide zoëven genoemde methoden gevolgd. Hij heeft eerst de strijd in het verleden getekend, met een bewonderenswaardige kennis van zaken. Dat deel (‘De strijd in het ver-

[p. 51]

leden’) liep uit op de stelling: de pogingen zijn niet gelukt, de synthese tussen christelijk en niet-christelijk denken tot stand te brengen, dat is mislukt.

Daarna volgt dan: ‘De les van het verleden’. Hier wordt dan betoogd, dat, nu vroeger de gezochte synthese mislukt is, thans een christelijke logica meer dan ooit noodzakelijk blijkt; in verband waarmee enkele grondlijnen getrokken worden.

Voor deze rede van prof. Vollenhoven hebben we grote eerbied.

Niet alleen om de buitengewoon grote kennis van zaken, welke eruit spreekt. Deze is veel waard, maar voor ons niet het meeste.

Hoofdoorzaak en voornaamste reden van onze waardering is, dat hier een man aan het woord is, die met het beginsel der Vrije Universiteit ernst maakt, die toont te verstaan, dat het bloedige ernst is, als we deze inrichting hebben. Hier is de overtuiging levendig, dat het geloof zijn eigen woord te spreken heeft, en dat het over heel het veld van het denken scheiding maakt.

Dat ook op het gebied der logica het geloof zijn eigen wetenschap zoekt, is op zichzelf reeds een geloofsuitspraak. En ze is, als men ze rustig indenkt, reeds daarom, en voorál daarom, een ernstig verweer tegen de in de laatste tijd meer dan vermoeiende ongelovige vráágziekte op wiskundig gebied en, tenslotte, ook het beste afweerwapen tegen de aartsketterijen van de dialektische theologie.

Hier en daar rezen bij mij enkele vragen. Ik geloof niet, dat men bij een zo scherp denker als prof. V. is, aan een onnauwkeurige zegswijze denken moet, als hij de kerk de kern der mensheid noemt. Natuurlijk kan dat anders bedoeld zijn, dan ik het opvat; maar zó als ik het meen te moeten verstaan, kan ik het er niet mee eens zijn. Ook de functieleer van prof. V. ontmoet bij mij, voorzover ze hier voor de dag komt, bedenkingen. En in de derde plaats is mij niet duidelijk, wat de schrijver bij de bespreking van de ver-

[p. 52]

scheidenheden in wat hij noemt de ‘logische wetskring’ met de wedergeboorte wil. We lezen, dat ‘uit het hart de uitgangen des levens zijn’, dat dus iemand, die b.v. zichzelf zoekt, de rechte belangstelling voor de wondere verscheidenheid mist, die in woordopenbaring en kosmos valt te ontwaren, dat hij dus zo tot willekeur vervalt, en dat nu de wedergeboorte redding brengt. Natuurlijk zijn we het daar allen mee eens. Maar ik geloof niet, dat men inzake dit vraagstuk van deze kant beginnen moet. Ik weet, dat men zich hier op dr. Kuypers Encyclopaedie beroepen kan, maar nog steeds acht ik te moeten handhaven, wat ik reeds vroeger schreef, dat op bepaalde punten de palingenesie door dr. Kuyper naar voren is gebracht in haar betekenis voor het denken, daar, waar ik het logisch deduceren uit de (klaarblijkelijke) openbaring naar voren zou willen schuiven. De gereformeerde belijdenis, die de klaarblijkelijkheid der openbaring zó krachtig handhaaft, dat ze de onwedergeborene (ook afgedacht van de erfzonde) ‘niet-te-verontschuldigen’ noemt, als hij niet gelooft, heb ik daarin achter mij, naar ik meen. Daarom wil ik niet de palingenesie, maar de openbaring in het bepalen óók van de ‘verscheidenheden’ in de ‘logische wetskring’ op de voorgrond stellen. Zó alleen kan ik verklaren, dat de grootste egoïst, de duivel - en nu spot ik niet, al denkt misschien De Wekker dat - als hij maar wilde, perfect logica kon doceren (om ‘mefistofelisch’ te kúnnen doen, moet hij scherp logisch denken), want aan hem is veel openbaring geschied. Zo alleen kan ik verklaren waarom de ene ongelovige met hand en tand vasthoudt aan de logische axioma's, die de andere ongelovige met hartstocht verwerpt. Ze hebben als ongelovigen beiden evenveel ‘belang’ erbij, als die axioma's konden geloochend worden. Maar niettemin staat de een met prof. Vollenhoven die axioma's te verdedigen, hoewel hij ongelovig is, terwijl de ander, eveneens niet-gelovend, ze verwerpt. Ik meen, dat de een scherper aangegrepen is door een openbaringsinhoud dan de ander. En dit zie ik als de voornaamste oorzaak (naast de variatie van de menselijke geest) voor de verscheidenheid, die er is binnen deze kring. De vraag, of een

[p. 53]

denker wedergeboren is, ja dan neen, komt dan voorts te pas in andere verbanden.

Maar ik kan hier niet verder op ingaan, daartoe leent ons blad zich niet. Hoofdzaak is, dat we met grote eerbied de poging van prof. V. volgen: over heel de linie te willen zijn: een gelovende, die de openbaring (niet de wedergeboorte) haar recht wil geven, gevende daarin God de eer.