Eerste reden, eerste optreden

[p. 7]

Voorwoord

In dit boekje wordt de aandacht gericht op een speciale dag uit het leven van dr. Klaas Schilder. Als een onverwachte en frisse wind was zijn werk door de gereformeerde wereld van het vooroorlogse Nederland gewaaid. Rond zijn persoon ontwikkelde zich tegen het eind van de dertiger jaren een stormfront van kerkelijke spanningen. Door de ontlading in de Vrijmaking van 1944 en tijdens de opluchting van de bevrijding in 1945 zijn de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt ontstaan, waarvan hij de voortrekker was. We gaan nu terug naar die dag waarop deze voorganger, professor Schilder, in het middelpunt stond van een hoogtijdag, een dag van eensgezindheid rond de Theologische School van de Gereformeerde Kerken in Nederland.

Het was de 17e januari 1934, toen hij zijn werk als professor in Kampen begon met het uitspreken van een redevoering. Strikt persoonlijk kan menig mens op een bepaalde dag wijzen, die een keerpunt in zijn leven vormde, achteraf beschouwd. Maar kan één dag in het leven van wie dan ook zoveel betekenen dat die voor anderen interessant is? Dat kan, als het gaat om het werk dat op die dag begonnen werd, werk dat zoveel sporen in kerk en theologie nagelaten heeft. Het is vijfenvijftig jaar geleden dat professor dr. K. Schilder met het uitspreken van zijn eerste rede zijn werk als kerkelijk hoogleraar aanvatte, die taak met z'n bijzondere kansen van invloed op leerlingen en lezers, op theologie en kerk. Een inaugurele rede geeft een start- of een standpunt te zien, een principiële bezinning op een onderdeel van het toegewezen vakgebied of een eerste presentatie van het gekozen werkprogram. Daarom is het belangrijk dat nu voor het eerst Schilders inaugurele rede volledig en herkenbaar wordt uitgegeven.

Dit boekje biedt een tekstuitgave van Schilders eerste rede als hoogleraar, gereconstrueerd en ingelijst. Zelf heeft hij van uitgave afgezien. De tekstfragmenten die ons wel bekend waren liggen verscholen in de aantekeningen die hij achterin bij zijn tweede rede, gehouden in een academische samenkomst, opgenomen heeft. Door de vondst van een aantal pagina's van het oorspronkelijke manuscript kwam de rede vrijwel compleet aan het licht. In 1990 zal herdacht worden dat Klaas Schilder honderd jaar geleden geboren werd. Dan mag de restauratie van een productie van een

[p. 8]

oude meester een facet aan de kennis van zijn werk toevoegen. En zoveel jaren later kan een omlijsting en belichting niet ontbreken. Het eerste hoofdstuk van dit boekje leidt de lezer langs een paar beknopte biografische lijnen naar Schilders start als hoogleraar in de theologie toe. In het tweede hoofdstuk wordt in getuigenverslagen meegelezen om de lezer te verplaatsen naar die dag waarop Klaas Schilder dit deel van zijn levenswerk begon. Het derde hoofdstuk bevat de volledige tekst van de rede, voorzien van aantekeningen. Het is een moeilijke tekst, maar zo was Schilder. Wie zijn werk wil leren lezen, kan in deze openbare les, zijn eerste, publieke college terecht. Hoe stelt hij zich aan het begin van zijn academisch werk aan zijn hoorders van toen en zijn lezers van nu voor? In het vierde en laatste hoofdstuk wordt nagegaan welke aspecten hij bij het begin van zijn taak in kerk en theologie van Nederland voor de aandacht plaatst en welke accenten hij legt. Ook komt het verband met zijn tweede academische rede uit hetzelfde jaar, De dogmatische betekenis van de ‘Afscheiding’ ook voor onze tijd in beeld. De keuze van zijn kleuren blijkt van hetzelfde palet te komen. Beginnend bij de eerste, de inaugurele rede komt een tweeluik te voorschijn.

Schilder heeft veel en veelsoortig werk gepubliceerd: preken, meditaties, artikelenbundels, brochures, theologisch populair en wetenschappelijk werk, actueel en fundamenteel¹. Na zijn dood in 1952 werden zijn Verzamelde werken in eerste aanzet uitgegeven, negen delen met preken, Schriftoverdenkingen en een trilogie artikelen rondom het thema de kerk². Sindsdien werd van Schilders hand alleen zijn studie Christus en cultuur opnieuw uitgegeven en bewerkt³. Ook verscheen rondom het thema van cultuur en algemene genade een documentatie van het debat, dat in 1936 tussen O. Noordmans en K. Schilder in een voordracht, via brieven en in de pers had plaatsgevonden⁴. Een hervonden brief van professor Schilder aan zijn studenten uit de oorlogstijd en de kerkstrijd werd als een ‘college Ethiek’ uitgegeven en omlijst⁵. Van zijn correspondentie verscheen een eerste, fragmentarische uitgave, die de briefwisseling tussen Schilder en zijn vrouw uit de oorlogsjaren bevat⁶. En daar is het bij gebleven, terwijl van andere grote theologen als zijn tijdgenoten O. Noordmans en K.H. Miskotte de verzamelde werken gestaag vorderen. Dit boekje wil een bijdrage bieden aan de uitgave en studie van Schilders theologie.

Ik dank prof. dr. J. Veenhof te Amsterdam voor het vrijgeven van het hervonden deel van het manuscript. Ook wil ik mijn dank uit-

1 Zie de bibliografie van K. Schilder, die kort na zijn dood werd uitgegeven, in Almanak Fides Quadrat Intellectum 1953, Kampen 1953, 122-167.

2 K. Schilder, Verzamelde werken. Afdeling I: Preken; afd. II: Schriftoverdenkingen; afd. III: De kerk, Goes 1956-1967.

3 Dr. J. Douma bewerkte de tekst van de 2e druk, die in 1947 verscheen en sindsdien ongewijzigd herdrukt was, en voorzag die van verklarende aantekeningen (5e druk, Franeker 1978).

4 G. Puchinger, Een theologie in discussie. Prof. dr. K. Schilder: profeet - dichter - polemist. Met als bijlage het debat Noordmans - Schilder in 1936, Kampen 1970.

5 Zien in de toekomst. Een ‘college ethiek’ van prof. dr. K. Schilder in oorlogstijd en kerkstrijd. Januari 1943, ter gelegenheid vande 35-jarige herdenking van de Vrijmaking in 1944, met historisch commentaar verzorgd door J. Kamphuis, Groningen 1979.

6 K. Schilder als gevangene en onderduiker. Het leven van K. Schilder tijdens de jaren 1940 en 1942-1944 in het licht van zijn correspondentie met zijn echtgenote, mevr. A.J. Schilder-Walter, door Dr. W.G. de Vries, Groningen 1977.

[p. 9]

spreken voor de stimulans van het Werkgezelschap van dogmatici, een tiental dominees van gereformeerde gezindheid, studiosi en promovendi rond de Broederweg, de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken in Nederland te Kampen: ‘jonge mensen, die nog idealen hebben, en verlangens, neen, niet naar een mooi titeltje of een net visitekaartje, maar naar de eerlijke, volhardende, het leven-nemende in-verband-zetting van studie en dienst des Woords’ (naar K. Schilder, Afbouw, Kampen 1930, 45).

E.A. de Boer, Badhoevedorp