Eenzaamheid en gemeenschap

Proza en poëzie van K. Schilder uit zijn studentenjaren

[p. 7]

Woord vooraf

Op 19 december van dit jaar is het honderd jaar geleden dat K. Schilder te Kampen werd geboren. Daar is hij op zondag 23 maart 1952 overleden. In Hebreeën 13:7 wordt de gelovigen voorgehouden: ‘Houdt uw voorgangers in gedachtenis, die het woord Gods tot u hebben gesproken; let op het einde van hun wandel en volgt hun geloof na.’ Tot deze voorgangers behoort prof. dr. K. Schilder, die eerst als predikant en later als hoogleraar bijna veertig jaar lang de Heilige Schrift heeft uitgelegd en vertolkt voor alle verbanden van het mensenleven en aan het door hem verkondigde Woord van God het voorbeeld van zijn leven heeft gehecht.

Het jaar 1990 staat in het teken van het herdenken van K. Schilder. Dat gebeurt op symposia, door publikatie van boeken, in de vorm van artikelen in kranten en kerkelijke bladen. Er is sprake van nieuwe aandacht voor zijn persoon, zijn theologisch werk en zijn kerkelijke positie. Hoe langdurig en hoe diepgaand deze hernieuwde belangstelling zijn zal, moet worden afgewacht. In onderscheiden kring blijkt er bij niet weinigen meer afstand dan betrokkenheid, meer kritiek dan sympathie, meer vrijblijvendheid dan congenialiteit te bestaan. Maar daar, waar in de kerk de gereformeerde theologie wordt beoefend, is Schilder niet vergeten. Zijn leven en werk verdienen een brede kring van aandacht. Want Schilder is niet te beschouwen als een afgesloten zaak. Hij heeft, op onvergetelijke wijze, de kerk gediend en de theologische wetenschap beoefend. Hij houdt niet op tot ons te spreken en wij mogen niet ophouden naar hem te luisteren.

Van Schilders werk is het meeste niet meer verkrijgbaar. Wie boeken of brochures van hem in handen wil krijgen, zal dat antiquarisch moeten doen. Met het verzamelen van een deel van zijn omvangrijk werk is een begin gemaakt door C. Veenhof, die de vier deeltjes Om Woord en Kerk heeft samengesteld, waarin men de predikant Schilder kan leren kennen door preken, meditaties, studies en kerkbode-artikelen. Na Schilders overlijden is er een begin gemaakt met de Verzamelde Werken, waarin drie delen preken, drie delen Schriftoverdenkingen en drie delen artikelen over de kerk het licht zagen. Maar zijn gehele oeuvre wacht op publikatie. Zijn tot nu toe uitgegeven werk in boeken en brochures dient herdrukt te worden. Veel ligt op publikatie te wachten, waarbij vooral te denken valt aan de talloze artikelen in De Reformatie, waarin hij dertig jaar lang wekelijks schreef. Integrale uitgave van zijn oeuvre in een reeks Verzamelde Werken is een zaak die opnieuw de aandacht vraagt.

[p. 8]

Tot het nog niet gepubliceerde werk van Schilder behoort datgene wat hij in zijn studententijd van 1910 tot 1914 heeft geschreven. Daarin komt men niet de kerkelijke journalist, de polemicus, de theoloog of de vertolker van de Schrift tegen. Daar ziet men de jonge Schilder temidden van de aanvechtingen waarin het leven hem geworpen heeft. De studenten van de Theologische School te Kampen, verenigd in het Studentencorps ‘Fides Quaerit Intellectum’, gaven jaarlijks een almanak uit. Voor een groot gedeelte gaf deze informatie over de Theologische School en de theologische studie, maar een niet-onbelangrijk deel was bestemd voor bijdragen van de studenten zelf. Dat waren artikelen, verhalen en gedichten, die zij in de ‘Sturm und Drang’-periode van hun leven schreven. Van de hand van Schilder zijn in deze almanakken ongeveer twintig bijdragen in proza en poëzie te vinden, allen onder pseudoniem gepubliceerd. Hij heeft ze zelf zorgvuldig bewaard en later C. Veenhof ter hand gesteld, in wiens archief ze, in een boekje ingebonden, te vinden zijn. Deze verhalen en gedichten van Schilder zijn, afgezien van de schets ‘Geloof en Religie’ en de preek ‘Gij antwoordt niet’ uit 1914, nog niet eerder gepubliceerd. In dit boek wordt tot uitgave van dit moeilijk bereikbare en tot op heden onbekende werk overgegaan.

De student Schilder met zijn romantisch levensgevoel treedt hier naar voren. In deze verhalen en gedichten spelen liefde en trouw, eenzaamheid en lijden, noodlotsgedachten en doodsgedachten een belangrijke rol. Zijn strijd om eerlijkheid en waarachtigheid, vastheid en zekerheid, overgave en rust wordt zichtbaar. Het innerlijk gevecht om de zin van het leven te grijpen en deze te vinden in het geloof en de overgave aan God is uit dit jeugdwerk af te lezen. Hart en verstand worden één, omdat ze beide geplaatst worden ónder het Woord. Schilder in zijn verhalen en gedichten is de jonge, onbekende Schilder. Maar reeds in deze bijdragen uit een tijd, waar hij nog maar in het begin van zijn twintiger jaren is, zijn elementen te vinden, die ook later in zijn leven en werk aanwezig zijn.

In deze uitgave treft men acht gedichten, zeven verhalen, drie artikelen en één preek aan. Ze worden gepubliceerd zoals Schilder zelf ze in druk heeft uitgegeven. De drie Griekse gedichten en het ene Latijnse gedicht zijn van een vertaling voorzien, van de hand van dr. R. ten Kate te Groningen. In het hoofdstuk voor deze heruitgave van de teksten wordt een korte schets gegeven van Schilders sociale en kerkelijke achtergronden, van zijn school- en studiejaren en van zijn theologische, filosofische en literaire vorming. In het hoofdstuk na de verhalen en gedichten wordt een interpretatie van dit jeugdwerk gegeven. Het boek besluit met enkele lijnen te trekken die vanuit dit jeugdwerk doorlopen in het vervolg van Schilders leven. In verkorte en gewijzigde vorm treft men hier aan wat ik in het

[p. 9]

tweede hoofdstuk van mijn dissertatie K. Schilder, zijn leven en werk. Deel I (1890-1934) uitvoerig aan de orde heb gesteld. Daar vindt men ook de wetenschappelijke verantwoording van het hier gebodene, om welke reden in deze uitgave van een notenapparaat werd afgezien.

Dit boek wordt opgedragen aan professor J. Kamphuis die als ‘zelfstandige leerling’ - zoals hij het zelf noemt - de theologie van Schilder heeft levend gehouden en overgedragen. Zijn verbondenheid met het leven en werk van Schilder blijkt uit zijn omvangrijke oeuvre, zijn arbeid als hoogleraar en zijn plaats in het gereformeerde kerkelijk leven. Voor mij heeft hij, als begeleider en stimulator bij de promotiestudie, vele deuren geopend naar het werk en de persoon van K. Schilder én naar het gereformeerd denken en theologiseren.

De titel van dit boek Eenzaamheid en gemeenschap vat in twee woorden de levensweg van Schilder, ook van de jónge Schilder samen. Aan het einde van zijn studententijd ging zijn weg van aanvechting en eenzaamheid over in de gemeenschap van de kerk en werd hij in zijn leven in en voor en met de kerk bewaard. Aan een bevriend gemeentelid uit zijn laatste gemeente Rotterdam-Delfshaven schreef hij op 30 december 1933: ‘U voelt zich eenzaam, maar in zulke uren komt “de grote gemeente” tot wie ertoe behoren.’ Echt een woord van Schilder, vol objectieve kracht en tegelijk persoonlijk doorleefd. Een woord om niet meer te vergeten.

J.J.C. Dee