Eender en anders

Correspondentie tussen K. Schilder en D.H.Th. Vollenhoven

[p. 5]

 

Eender en anders -

 

 

 

Eens-gezind

 

dat is te zeggen

 

met eenzelfde

 

ernst en kracht

 

op hetzelfde

 

doel gericht.

 

 

 

Eender en anders -

 

 

 

Eens-gezind

 

en anderszins

 

want juist in de

 

weg-waarlangs

 

alleszins

 

weer anders.

 

 

 

Eender en anders -

 

 

 

op een afstand

 

van elkaar

 

omzien naar

 

elkander

 

waar de nood komt

 

aan de man

 

instaan voor

 

de ander.

H. Vollenhoven

(bij de titelkeuze van deze uitgave)

[p. 9]

Verantwoording

Op 6 april 1990 werd aan de Vrije Universiteit te Amsterdam een symposium gehouden ter herdenking van de honderdste geboortedag van de gereformeerde theoloog K. Schilder. Onder de vele voordrachten die tijdens dit symposium werden gehouden was er één die fragmenten uit een briefwisseling tussen K. Schilder en de gereformeerde filosoof D.H.Th. Vollenhoven doorgaf, afkomstig uit het archief-Schilder. In de pauze vond een ontmoeting plaats met een schoondochter van prof. Vollenhoven, mevr. M. Vollenhoven-Meijer, die voorstelde de gehele briefwisseling tussen Schilder en Vollenhoven te publiceren ter gelegenheid van de herdenking van de honderdste geboortedag van Vollenhoven in 1992, waaraan eveneens een symposium aan de VU zal worden gewijd. Dit leidde tot overleg met de familie Vollenhoven, die de brieven die van de hand van K. Schilder in het archief-Vollenhoven aanwezig zijn, ter beschikking stelde. De wederzijdse correspondentie, die hier gepubliceerd wordt, vond plaats van 1927 tot 1950. Stond Vollenhoven aanvankelijk critisch tegenover Schilder, beide mannen vonden elkaar in hun gemeenschappelijke zorg over de ontwikkelingen in de Gereformeerde Kerken in Nederland.

Vollenhoven kreeg problemen aan de Vrije Universiteit onder meer vanwege zijn opvattingen over ‘de ziel’. Ook Schilder werd van de zijde van de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit beschuldigd van afwijking van Schrift en belijdenis. Toen deze beschuldigingen tot kerkelijke behandeling leidden, trokken zij als bondgenoten in de kerkelijke strijd samen op.

In een ongedateerde brief uit 1936 aan ds. K. Fernhout deelt Schilder mee, waarom hij bepaalde critiek op opvattingen van Vollenhoven publiek achterwege heeft gelaten: omdat enkelen van de zijde van de VU de kerk voor wetenschappelijke lasten wilden spannen, die men zelf niet had afgehandeld. Hij vreesde dat er een scheur zou komen, die niet nodig is en getuigde in deze brief van het ‘zeer prachtige werk’ dat Vollenhoven naast Dooyeweerd had geleverd.

De wederzijdse correspondentie geeft duidelijk inzicht in de motieven ven beide ‘wapenbroeders’ en biedt brede achtergrond-informatie. Ook de rol die tijdgenoten daarin speelden komt uitvoerig aan de orde.

[p. 10]

Toen het conflict zich toespitste gaf Vollenhoven advies aan Schilder, waarop deze breed reageerde. De brieven geven een duidelijke en soms ontroerende impressie van wat de filosoof Vollenhoven en de theoloog Schilder bewoog. Ze geven ook weer hoe het tot een breuk in de Gereformeerde Kerken in de jaren veertig is gekomen. Daarbij gingen Vollenhoven en Schilder, hoe intens ze elkaar ook trachtten vast te houden, een eigen van elkaar afwijkende weg. Vandaar de titel van deze uitgave Eender en anders.

Wederzijds respect bleef de jaren door hun onderlinge verhouding beheersen. In een persoonlijk getinte brief schrijft Schilder nog in 1950 aan Vollenhoven: ‘Ik geloof niet, dat jij gemeen kunt zijn’. En Vollenhoven schreef, niet lang voor Schilders sterven: ‘'k Vlei me niet met de gedachte je morgen te zien verschijnen. Maar laat me niet te lang wachten: ook ons beider leven is niet eindeloos en de tijden zijn boos!’.

Deze integraal gepubliceerde briefwisseling biedt naast belangrijk historisch materiaal een indringend document humain.

Het is wel van belang, erop te wijzen dat bepaalde extreme uitdrukkingen dienen te worden gerelativeerd. In de toenmalige periode werd er meer gecorrespondeerd dan getelefoneerd. Zo werd in een vertrouwelijke briefwisseling vaak heet van de naald geschreven en krijgt de toonzetting de dagwaarde van losse uitlatingen die vandaag per telefoon plaatsvinden. Wanneer kortweg gesproken wordt over ‘de tegenstanders’ mag niet vergeten worden dat ze elkaar in deze persoonlijke verhoudingen niet alléén als tegenstanders zagen. De publicatie van deze briefwisseling betreft de belichting van een bepaalde kant van het kerkelijk conflict en mag niet gezien worden als een soort revanche op het verleden. Als voorbeeld kan genoemd worden een uitlating van Schilder uit 1927 over Grosheide, voor wie hij een haast onbegrensd respect zegt te hebben om z'n wetenschap en christen-zijn. Dat de meningsverschillen indertijd ook in het persoonlijk vlak zo ontstellend hoog konden oplopen, kwam omdat de kring waarin de problemen aan de orde kwamen zo beperkt was. Men kwam destijds dezelfde mensen, die in deze periode aan de kerken leiding hadden te geven, in telkens andere situaties tegen. Bovendien was het kerkelijk leven als zodanig voor de kerkelijk meelevenden veel belangrijker dan de jongere generatie vandaag voor mogelijk houdt.

Zij die elkaar schrijven komen in deze correspondentie zelf voor het voetlicht als strijders voor de huns inziens goede strijd, maar tegelijk als kwetsbare mensen in hun relaties.

Als deze twee geleerden elkáár niet toereikend konden overtuigen

[p. 11]

op de cruciale punten, hoeveel te minder hen die ze veel minder als ‘geestverwanten’ hebben herkend of als persoon hebben kunnen waarderen.

Tiel, H. Vollenhoven
Zwolle, W.G. de Vries

Curriculum vitae van Klaas Schilder

Geboren op 19 december 1890 te Kampen

Eindexamen gymnasium 19 juni 1909

Kandidaatsexamen theologie 23 januari 1914

Huwelijk met Anna Johanna Walter op 18 juni 1914

Intrede als predikant in de Gereformeerde Kerk te Ambt-Vollenhove A op 21 juni 1914

In Vollenhove werd op 22 oktober 1915 Johanna Gretha geboren

Intrede in de Gereformeerde Kerk te Vlaardingen A op 14 december 1916

In Vlaardingen werd op 9 juni 1917 Petrus Antonius Catharinus geboren

Intrede in de Gereformeerde Kerk te Gorinchem op 28 september 1919

In Gorinchem werd op 8 maart 1920 Johannes geboren

Intrede in de Gereformeerde Kerk te Delft op 4 oktober 1922

Schilder behoorde tot een van de oprichters van de NCRV

Intrede in de Gereformeerde Kerk te Oegstgeest op 11 oktober 1925

In Oegstgeest werd op 29 mei 1927 Eppie Jansje Hubertha Maria geboren

Intrede in de Gereformeerde Kerk te Rotterdam-Delfshaven op 29 juni 1928

Promotiestudie te Erlangen van 1930-1933

Promotie, 3 maart 1933, op het proefschrift Zur Begriffsgeschichte des ‘Paradoxon’, summa cum laude

Hoogleraar te Kampen van 17 januari 1934 tot 23 maart 1952

Overleden op 23 maart 1952

Mevrouw Schilder stierf op 30 oktober 1977

[p. 12]

Curriculum vitae van Dirk Hendrik Theodoor Vollenhoven

Geboren op 1 november 1892 te Amsterdam

Eindexamen gymnasium 1911

Kandidaatsexamen theologie november 1914

Kandidaatsexamen wijsbegeerte februari 1916

Doctoraal examen wijsbegeerte juli 1918

Promotie op het proefschrift: De wijsbegeerte der Wiskunde van theïstisch standpunt, op 27 september 1918

Huwelijk met Hermina Maria Dooyeweerd op 10 oktober 1918

Intrede als predikant te Oostkapelle op 20 oktober 1918

In Oostkapelle werd op 5 januari 1920 Maria Christina geboren

Intrede als predikant te 's-Gravenhage (na splitsing op 1 januari 1925 van 's-Gravenhage-West) op 25 mei 1921

In Den Haag werden geboren: Dirk Hendrik op 6 maart 1922,

Herman op 20 maart 1923 en Catharina op 26 april 1925

Hoogleraar te Amsterdam van 26 oktober 1926 tot 1 november 1962

In Amsterdam werd op 31 juli 1927 Theodoor geboren

Overleden op 6 juni 1978

Mevrouw Vollenhoven stierf op 7 februari 1973

Literatuur

Wanneer in de noten verwezen wordt naar Stellingwerff, is daarmee bedoeld: J. Stellingwerff, De Vrije Universiteit na Kuyper, Kampen 1987.

De verwijzing naar De Vries duidt zijn proefschrift aan: W.G. de Vries, Calvinisten op de tweesprong, Groningen 1974.

Vraagtekens duiden aan, dat het handschrift op die plaats niet te ontcijferen viel.

Dr. J. Stellingwerff komt dank toe voor zijn hulp hierbij.