De tuinen van Zen

[p. 132]

De groene rots

De Groene Rots is een tekstboek, dat in de Rinzai-school in Japan wordt gebruikt. Het komt oorspronkelijk uit China en de Chinese titel luidt: Pi-yen-chi. Het bevat poëtische commentaren van de dichter Hsueh-tou, die tijdens de Sung-dynastie leefde (980-1052), op de vragen en antwoorden van Zenmeesters, zoals die verzameld waren in ‘De overdracht van het Licht’. Yuan-wu, een Zenmeester die na hem leefde (1063-1135), gebruikte zijn gedichten, op verzoek van zijn leerlingen, als basis voor zijn lessen in Zen. Hij heeft ook de antwoorden van zijn leerlingen opgeschreven en de gedichten er mee gelardeerd. Elk antwoord kreeg commentaar, in de vorm van typische Zen-kritiek. Zo werden de gedichten per regel uit elkaar getrokken, van kritiek voorzien en ontstond er een nogal surreëel geheel, waar een intrigerende bekoring van uitgaat. Yuan-wu voorzag bovendien ieder gedicht nog van een inleidend commentaar, zodat de ‘les’ er ongeveer als volgt uit ging zien:

a	Introductie van Yuan-wu
b	De regels voorzien van kritische antwoorden
c	Het gedicht van Hsueh-tou met de kritiek van Yuan-wu
d	Het gedicht nogmaals van noten en opmerkingen voorzien

Men begrijpe goed dat het hier niet gaat om literaire kritiek, maar om de mogelijkheden die dit gedicht biedt om tot satori te geraken. Literair waren ze al lang een groot succes. Aan de literaire waarde werd niet getwijfeld. De

[p. 133]

gedichten waren ‘lesmateriaal’ voor lessen in ‘inzicht en eenwording’, voor een snel ontwaken, niet voor literatuur.

Het is met De Groene Rots ook weer vreemd gegaan. De opvolger van Yuan-wu moet ze verbrand hebben, omdat hij vond dat ze een verkeerde invloed op zijn leerlingen hadden. Niettemin schijnen er allerlei exemplaren bewaard te zijn gebleven, die later opnieuw in omloop kwamen en gebruikt werden. Het was Dogen, die stichter van de Soto-school van Zen, die het boek in Japan introduceerde, zo omstreeks 1220. Ruim honderd jaar later was er een Japanse vertaling.

In zijn Essays in Zenbuddhism, deel 2, heeft prof. Suzuki een Engelse versie gegeven van enkele van deze ‘lessen’. Deze zal ik nu in het Nederlands laten volgen. Het is ‘les’ 55: ‘Tao-wu en Chien-yuan op condoleantie-bezoek.’

a De introductie. De volmaakte meester in Zen handhaaft rustig in zich zelf de gehele waarheid en toetst haar keer op keer; wadend door de zijstromen controleert hij de omstandigheden en ziet onmiddellijk in de identiteit der dingen. Zoals de vonken die van een steen vliegen of als een bliksemflits, zo snel jaagt hij de moeilijkheden en complicaties op de vlucht; terwijl hij de kop van de tijger beet heeft, laat hij de staart niet los; hij is een ruige rots van duizend meter hoog. Maar wij willen niet over hem spreken; laten we zien of er een weg te vinden is, om ook anderen deel aan de waarheid te laten krijgen.

b Nu volgt het voorbeeld, de tweespraak tussen Zenmeester Tao-wu en zijn leerling Chien-yuan. Zij staan bij de dode. Chien-yuan klopt op de kist en vraagt: ‘Leef je of ben je dood?’

[p. 134]

Nu volgen de verzamelde commentaren, die ik onder elkaar zal laten volgen. Lees het als een toneelstuk.

Wat zeg je?

Je leeft helemaal niet.

Deze kerel loopt op twee wegen.

Tao-wu, de meester antwoordt: ‘Of ik leef, ik zeg het je niet; of ik dood ben, ik zeg het je niet’.

De commentaren daarop zijn:

Als een draak zingt, komt er mist.

Als een tijger brult, steekt de wind op.

Die hoed past precies.

Een grootmoederlijke vriendelijkheid.

Vraagt Chien-yuan: ‘Waarom wilt u me het niet zeggen?’

Commentaar:

Fout! Een blunder begaan!

Tao-wu: ‘Ik zeg het je niet!’

Commentaar:

Vuil water over je hoofd.

De eerste pijl was nogal licht, maar de tweede gaat dieper.

De twee op weg naar huis.

Nogal levendig!

‘O, meester, vertel het me alstublieft; als u het niet doet, sla ik u neer.’

Dat is tenminste iets!

Men ontmoet zelden wijze mensen, de meesten zijn gek. Een man zo vol onredelijkheden, moest sneller naar de hel gaan dan een pijl uit de boog.

‘Wat dat slaan betreft, dat is jouw zaak; ik heb niets te vertellen.’

Herhaling is nodig in ernstige zaken.

[p. 135]

Hij heeft niet eens in de gaten, dat hij bestolen wordt.

De zachtmoedigheid van de man kent geen grenzen.

Het eerste idee wordt nog steeds gehandhaafd.

Chien-yuan sloeg zijn meester.

Goed zo!

Waarom hem zo slaan?

Soms is men het slachtoffer van een onredelijke behandeling.

Later toen Tao-wu stierf, ging Chien-yuan naar Shih-shuang en vertelde hem bovengenoemde gebeurtenis.

Een opzettelijk vergrijp.

Ik vraag me af, of het goed was, wat hij deed.

Hoe prachtig, als het goed was.

‘Leef je, of ben je dood? Ik zeg het je niet,’ antwoordde Shih-shuang.

Hoe verfrissend!

Zelfs een gewoon maaltje kan iemand smaken.

‘Waarom vertelt u het me niet?’

Weer dezelfde woorden, geen greintje verschil.

Vertel me eens, is deze vraag gelijk aan de eerste?

‘Ik zeg dat ik het je niet vertel!’ zei Shih-shuang.

De hemel boven, de aarde beneden!

Als de golven bij Tsao-chi zo hoog slaan, zullen er vele gewone stervelingen op het land verdrinken.

Op dit ogenblik werd Chien-yuan onmiddellijk wakker!

Wat een kortzichtige kerel!

Ik wil niet bedrogen worden.

Op een dag kwam Chien-yuan uit de Dharma Hal met een schop in zijn hand en wandelde op en neer van oost naar west, van west naar oost.

De doden zijn opgestaan!

[p. 136]

Mooi, zo te geuren op kosten van zijn dode meester.

Wat doen de anderen dan?

Wat zet die man zich te schande!

‘Wat ben je aan het doen?’ vroeg Shih-shuang.

Blindelings de voetstappen van een ander volgen.

‘Ik zoek het heilige gebeente van mijn overleden meester.’

Te laat! Je kunt net zo goed een medicijnkist aan de lijkkoets hangen.

Jammer genoeg dat hij dadelijk misstapte.

Wat zeg je?

‘Geweldige golven rollen aan over het land, de schuimende zeeën overstromen de hemel, hoe kun je dan het gebeente van je meester hier zoeken,’ zei Shih-shuang. Laat een andere meester daarop letten.

Wat heeft het voor zin de massa te volgen?

Hsueh-tou, de dichter, merkt hier op: ‘Wat jammer, wat jammer!’

Te laat!

Dit is de boog gespannen, terwijl de dief er al vandoor is. Stop hem liever in hetzelfde graf.

Chien-yuan zei: ‘Dit is het moment waarvoor ik dankbaar ben.’

‘Vertel eens, waar gaat het eigenlijk heen?’

Wat vertelde uw overleden meester u nu?

Deze man heeft van begin tot eind niet begrepen hoe zich zelf te bevrijden.

De monnik Fu van T'ai-yuan merkt hier op: ‘Het heilig gebeente van de overleden meester is nog hier.’

O, mijn leerlingen, zie je ze?

Het is als een bliksemflits.

[p. 137]

Wat een afgedragen sandalen!

Dit is ten slotte toch ièts.

c Nu volgt het commentaar, dat ik verkort zal weergeven.

Levend of dood? Dood of levend. Ik zeg het je niet! Als dit begrepen wordt, weet je waar je aan toe bent. Hier en nergens anders is de sleutel te vinden, die de keten van leven en dood zal openen en je bevrijden. Als je dit eerste antwoord niet vat, ben je verder verloren. Je wordt alle kanten opgestoten, radeloos gemaakt en vergissing volgt op vergissing. Je komt steeds verder van huis. Je slaat je meester, je wordt door hem het klooster uitgestuurd, je krijgt berouw. Te laat natuurlijk. Je wilt het goedmaken. Je zegt bij jezelf: ‘Ik heb een fout gemaakt; ik begreep mijn meester niet. De zaak had met woorden niets te maken.’ Denk aan die zeven wijze vrouwen uit India, die een bezoek brachten aan Het Bos van de Dood en één van hen vroeg, wijzend op een lijk: ‘Het dode lichaam ligt hier, maar waar is de eigenaar?’ Hierop riep de oudste uit: ‘Wat? Wat!?’ Op dat ogenblik kwam het hele gezelschap tot inzicht en zag dat alle dingen in wezen ongeboren zijn.

En Chien-yuan begint opnieuw. Levend of dood. Ik zeg het je niet is weer het antwoord dat hij krijgt. En toen begon hij het te zien. Hij neemt een schop, loopt er demonstratief mee heen en weer, zodat zijn meester hem ziet, die vraagt wat hij doet. Zoeken naar het gebeente van mijn meester. Shin-shuang, probeert hem zijn voet af te hakken. De golven rollen hoog over het land, overstromen zelfs de hemel; hoe kan het gebeente van je meester nog ergens liggen? Chien-yuan is er nog lang

[p. 138]

niet. De meester houdt vol. Hij wil vraag en antwoord in zijn leerling verenigen. Hij houdt vol: ik zeg het je niet. In Chien-yuan voltrekt zich het proces van bewustwording langzaam. Tao-wu's schedel zendt gouden stralen uit en als je er op slaat, komt er een geluid uit als uit een koperen ketel. Chien-yuan voelt zich dankbaar. ‘Jammer, jammer,’ roept dichter Hsueh-tou. En een monnik doet de maat overlopen door op te merken, het gebeente van de overleden meester is altijd nog hier. Hij rondt de les af met de bevestiging waar alle ontkenningen op uit waren. Door de verwarring naar het inzicht. En wat is het kardinale punt? Kent u het gezegde niet: ‘Als er een barrière genomen is, zijn er duizend ja tienduizend genomen?’ Als je de pointer: Ik zeg het je niet, door hebt kun je alle tongen die zich in de wereld laten horen tot zwijgen brengen. Heb je het niet begrepen, ga terug naar je kamer en oefen je tot het uiterste in de waarheid van Zen. Verspil je tijd niet ijdel door niets te doen.

d Nu het gedicht van Hsueh-tou dat aanleiding was tot de les. Het zijn acht strofen, met commentaar.

De haas en het paard hebben horens

Snij ze af!

Hoe merkwaardig.

Hoe verfrissend.

De koe en het schaap dragen geen horens.

Snij ze af.

Wat een drukte.

Mij maak je niets wijs.

Geen stofje, geen greintje.

Aarde beneden, hemel boven me, ik ben alleen de vereerde.

[p. 139]

Waar tast je toe?

Toch als bergen, als de toppen!

Waar zijn ze?

Dit is in golven roeren op droog land.

Het wordt je flink onder je neus gewreven.

Het heilig gebeente in goud en geel is nog hier.

De tong wordt afgesneden en de keel dichtgeknepen.

Gooi het aan de kant.

Ik ben bang dat niemand hem kent.

De wit schuimende golven overstromen de hemel en waar kunnen we ze grijpen?

Het houvast wordt wat losser.

Glipte er net overheen.

Ogen en oren zijn er vol van.

Nergens kunnen we ze grijpen

Zoals ik al zei.

Dit is tenminste iets.

Zeker in een afgrond gevallen.

Op één schoen ging Bodhidharma naar het westen en waar zien we zijn sporen nu?

Als vaders hun zaken onvoltooid achterlaten, zitten de kinderen met de gevolgen.

Als je dan toch wat wilt zeggen: Waarom zien we ze nu hier?

Zo werd het gedicht van Hsueh-tou gecommentarieerd. Op elke regel kwam een antwoord. Op het antwoord vaak weer kritiek. Het is een snelle mondo, die het brein murw maakt en leeg van voorstellingen. De zin wordt met onzin bestreden. Paarden en hazen hebben horens! Snij ze af! Koeien en schapen hebben geen horens. Snij ze ook af! Dat is Zen. Dat is wu, wu. Nee! Nee! Een verkla-

[p. 140]

ring? Wu, wu! we zullen met zo'n ‘wu-gedicht’ eindigen uit een ander tekstboek van Zen, de Wu-men-kuan. Het is geschreven door één auteur en minder ingewikkeld dan de Pi-yen-chi. De dichter heet Hsu-chuan of in het Japans Hui-k'ai en hij leefde van 1183-1260. Wu-men-kuan betekent de poort zonder poort, de pasloze pas. Is er een doorgang? Nee! Is er geen doorgang? Ja, duizenden. Maar één, nee! Toen Hsu-chuan dat begreep, schreef hij volgend gedicht, waarin de berg Sumeru danst van geluk:

De hemel is blauw, de zon gloeit..., een donderslag!
Wat leeft op aarde opent wijd de ogen,
Menigten eindeloos buigen eerbiedig het hoofd;
En zie: de berg Sumeru staat op en danst een san-tai.

[p. 141]

De tien tekeningen op pagina's 29-38 werden speciaal gemaakt door Seisetsu Seki, abt van Tenryuji, een van de voornaamste en oudste Zenkloosters in Kyoto. Overgenomen uit Suzuki: Essays in Zenbuddhism I