Verzameld werk. Deel 8

[p. 479]

Begrip en klaarheid

De beginselen van de schrijver. Wat de schrijver wil, en waarom hij bovenal duidelijk behoort te zijn.

Hij die, gelijk een kind, zijn leven lang leert te spreken en leert te schrijven, leert wijsheid. Want wie niet voortdurend leert, vergeet waarom hij spreekt en schrijft. En wijs is het ook in de ervaren man van iedere innerlijkheid, gedachte of gevoel, welke hij uiten wil, het begin te zoeken. De oorsprong immers is het begrip, bevat althans het begrip. In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God.

Wijs die het begrip zoekt, en goed die uitspreekt wat hij ervan kent.

De beginselen van de schrijver zijn:

ten eerste de gaven: begrip, bezieling, aandacht;

ten tweede de toerusting of de middelen: taal en kennis;

ten derde de uitvoerende machten: wil, evenwicht, vaardigheid;

ten vierde de bekoring: toon, maat en klank.

Zonder de eerste drie kan de schrijver zich niet uiten; het vierde beginsel bepaalt de schoonheid der uiting.

Vermits het doel van iedere uiting is verstaan te worden, zij het middel daartoe juist. Wie honger heeft en om brood vraagt, voert niet een omslachtige rede over de honger, maar vraagt om brood met zulke woorden en zulke toon die de verlangde mededeelzaamheid verwekken; wie de vreugde over de schoonheid der wereld naar de keel stijgt, jubelt slechts opdat anderen zijn vreugde met hem delen, niet opdat zij zijn zang bewonderen. Nut en schoonheid, welk nut is niet schoon, en welke schoonheid niet nuttig?

Veelvuldig zijn de middelen waardoor al wat geschapen is zich uit. De aardbeving, de overstroming en de donder tonen de overvolheid van aarde, zee en hemel; de plant ontwikkelt haar schoonste bladeren naar het zuiden vanwaar het licht haar toekomt; de dieren hebben geluid om hun overvloed of hun be-

[p. 480]

hoefte te doen kennen. De mens, in de oefening van zijn vernuft, vond tekens voor zijn geluid, en zijn vaardiger hand leerde die tekens vormen.

Dat deze tekens zelve goed behoren te zijn, leert reeds een kind. Maar de volwassene, enkel om zijn onderwerp bezorgd, vergeet vaak zijn middel, ofwel, door kleinachting daarvan, verwaarloost het, zichzelf en anderen moeite makende.

De noodzakelijkheid om ook, en vooral, de woorden naar de zin duidelijk te doen zijn wordt nauwelijks onderwezen. Ten onrechte leert de knaap in zijn steloefeningen voornamelijk naar sierlijkheid te trachten. En indien die knaap een kunstenaar is, die de schoonheid door schrift verbeelden wil, brengt hij in zijn beroep de ondeugd mede die hij vroeger leerde. In de jonkman vindt deze dwaling een weelderige koestering. De liefde van de jonge dichter tot de klank des woords verdringt de rechten voor het begrip des woords. Laat hij zo diep als zijn begeerte is drinken in de wellust van der woorden pracht, er is wijs bestuur hierin. Gedachten zijn er weinig in het jonge hoofd; het wilde vuur wil uit; het dolle spel geeft vaardigheid. Doch laat zijn uitbundigheid een verzadiging zijner jonkheid zijn, geen ijdel vertoon in de tijd wanneer hij ernstig behoort te zeggen wat hij weet. Alleen wie zichzelf zoekt verlangt niets dan spel.

Dat hij die tot vermaak schrijft zich van zijn doel bewust zij, gelijk hij die naar schoonheid streeft. Wie enkel verhoging van zichzelf zoekt, eer en bijval, verdient geen gehoor.

Over de gaven van de schrijver behoeft niet anders gezegd te worden dan dat zij er zijn in grotere of kleinere mate. Zij behoren steeds ontwikkeld te worden. De goede schrijver ontwikkelt met zijn gaven, delen van zijn wezen, ook de verschijningen van zijn innerlijk, namelijk de middelen en de uitvoering. Hier volgen enkele aanwijzingen van middelen, welke door aanschouwing der grote voorbeelden te vinden zijn.

De middelen

Voor hij begint weet de schrijver nauwkeurig wat hij te zeggen heeft, en dat hij duidelijk en kort behoort te zijn.

Dan wacht hij op de bezieling. Wie zonder die begint doet onnut werk.

Wachtende luistert hij naar toon en maat der stem die hij in zijn binnenst hoort. Aan toon en maat is de bezieling kenbaar.

[p. 481]

Wanneer hij, de juiste toon en de juiste maat beheersende, begonnen is, geeft hij zijn aandacht alleen aan wat er gedurig in zijn bewustzijn ontluikt, en houdt hij de kennis van datgene wat hij zich voorgenomen heeft uit te spreken in zijn herinnering. De veldheer in de slag vergeet niet waar hij zijn troepen naartoe wil leiden; de omstandigheden brengen schone verrassingen, maar de schoonste overwinning is de uitvoering van de wil. Aldus doet de schrijver terwijl hij schrijft voortdurend ontdekkingen die hem zelf verbazen en waarvan hij niemand dan God de eer kan geven; en wanneer hij voortdurend bezield blijft zal hij aan het einde van zijn taak verbaasd en verheugd zijn over de gehele uiting die hij heeft voortgebracht. Hij ziet het verschil tussen begrip en schepping, tussen verbeelding en daad, droom en werkelijkheid, hij begrijpt dat velen geroepen zijn doch weinigen verkoren.

De kennis

Het spreekt vanzelf dat de schrijver voldoende kennis van zijn onderwerp heeft om het te begrijpen en te doen begrijpen. De taal behoort hij ook in taalkundige zin te kennen, zo althans dat hij van ieder woord de eigenaardigheden weet, de betekenissen, de klanken, de waarden die het hebben kan; zodat hij van iedere zinsvorm aard, kracht en werking verstaat.

De taal

De taal is eigendom der gemeenschap en wordt alleen als zodanig gebruikt. Wie de wetten der gemeenschap niet gehoorzaamt plaatst zichzelf daarbuiten. Indien regelen voor de spelling door de meerderheid zijn vastgesteld, behoren die regelen geërbiedigd te worden, met behoud nochtans van een ieders recht om tot verbetering mede te werken.

Teneinde verstaan te worden streeft de schrijver in de eerste plaats naar duidelijkheid. Hij kiest derhalve een woord omdat het juist is, niet omdat het schoon is. Hij stelt de woorden in een juiste zin te zamen. Hij volgt de regelen der taal - der taal, welteverstaan - daar iedere schennis daarvan een onjuistheid is. Hij gebruikt enkel woorden die hij nodig heeft.

Een bekwaam schrijver, die de redekunst beheerst, weet wanneer en hoe deze eenvoudigste regelen niet toegepast behoeven te worden.

[p. 482]

Een korte zin is duidelijker dan een lange. Wanneer het echter nodig is zekere beelden vaag aan te duiden, opdat, door tegenstelling, het voornaamste beeld te klaarder verschijne, kan langdradigheid beter zijn.

Een lange zin is onduidelijker dan een korte. Indien hij door schoonheid van toon, maat, klank en beeld bekoort, zal ook de onduidelijkheid des lezers aandacht sterker spannen.

Eenvoudig is de waarheid. En schoon is de eenvoudige uiting. Slechts indien hij op het beginsel van eenheid bouwt, mag de schrijver naar weelde en grootsheid streven. Doch het is beter nederig te zijn en slechts zuiver te willen spreken; het geschrift immers, waarin louter eenvoudige juistheid is betracht, zal schoon zijn indien het wezen van de maker schoon is. En hoe duidelijker de taal, zo duidelijker zal de schoonheid zichtbaar zijn.

De uitvoering

De wil tot uiting, dat is de drang waarvan de schrijver zich bewust is, zoekt natuurlijk de vaardigheid te verbeteren. Tot de grote moeilijkheden behoort het bewaren van het evenwicht van willen en kunnen. Het is beter meer te willen dan men kan, dan omgekeerd; geen eerlijk mens echter zal het voortbrengsel van het een zowel als het ander onevenwichtig werk als een goede vrucht aanbieden. Maar onbevangen is hier een juister woord dan eerlijk, want er zijn grote schrijvers geweest die onevenwichtig werk hebben gegeven en die men nochtans niet van oneerlijkheid verdenken kan; verontschuldigingen, liever dan redenen zoekend, komt men meestal terecht. Of zou het geen bevangenheid wezen indien een man door de nood gedrongen werk geeft dat beneden zijn kunnen of boven zijn willen is?

De drang, de wil is gave, vaardigheid verdienste; evenwicht gave aan het een, verdienste aan het ander eind.

De bekoring

De toon, die bepaald wordt door klank en maat der woorden, is zuiver indien hij juist de bezieling weergeeft. In zekere mate kan deze zuiverheid beoordeeld worden door vergelijking van taal met de waarschijnlijke bedoeling des schrijvers, doch er zal altijd iets in de toon zijn dat door het oordeel niet bereikt kan worden. En deze geheime eigenschap der uiting is het die bekoort. En

[p. 483]

wie kan zeggen waarom op een gegeven ogenblik een tweevoetige maat schoon is, waarom een zekere mannelijk eindigende zin meer treft dan een vrouwelijk eindigende doen zou? En wie verklaart waarom het gebruik der lange klinkers moeilijker is dan dat der korte, waarom nochtans jonge en onervaren dichters bij voorkeur de lange klinkers zoeken? De toon, uiterlijk inderdaad door klank en maat bepaald, heeft een eigen ziel uit des dichters ziel geboren, en zij is de zon, het leven van de taal.

[geschreven in 1911, gepubliceerd in 1954]