Verzameld werk. Deel 8

[p. 311]

De cyclopen

De edelste mensen bezitten de eigenschap dat zij meer verlangen te weten dan zij begrijpen kunnen en altijd, zelfs in de verlichte tijdperken der geschiedenis, heeft de weetgierigheid het bevattingsvermogen zo zeer overtroffen dat zij voor de raadselen heil zocht in het geloof, ja, ook in het bijgeloof. Het schijnt dat er herhaaldelijk na een periode van heftig streven naar kennis een periode van vermoeidheid volgde, waarin zekere groepen van de mensheid zich tevredenstelden met de kennis door vorige geslachten voortgebracht. De gang der beschaving werd dan langzaam, stond stil of bewoog zich achterwaarts zodat veel winst weer verloren ging en merkwaardigerwijze ziet men dat juist in zulke perioden vrijheid en recht onderdrukt werden met alle middelen waarover de onwetenden beschikten, alle middelen van domheid en geweld.

Een dergelijk verschijnsel deed zich voor tegen het einde van het tijdperk, genaamd van de moderne mens.

Tien geslachten achtereen hadden de hoofden gezwoegd, in alle delen van de wereld, aandachtig of hartstochtelijk, geduldig, rusteloos. Er werden zo veel boeken gedrukt dat het gewicht aan papier niet te schatten is. De bewoonde aarde veranderde door de uitvindingen en de werktuigen zo snel dat iemand, die twintig jaar was weggeweest, zijn geboortestad niet herkende. Wat de wetenschap voortbracht kunnen wij, ondanks de bevredigende vorderingen onzer kennis eigenlijk nog in nevelen verkerend, ons niet voorstellen. Het aantal hemellichamen van de Melkweg had men nauwkeurig vastgesteld, tot een nieuwe wijze van berekening, helaas verloren gegaan, aantoonde dat de Melkweg zich veel verder uitstrekte dan men hopen kon ooit door de waarneming te ontdekken. De aardse stof, de enige waarover men beschikte, tot in haar ondeelbaar begin onderzocht, behield een raadsel dat onoplosbaar scheen en nochtans gingen duizenden van de bekwaamsten voort met onderzoek, zonder ander loon te verwachten dan vermeerdering van de kennis. Het streven naar de kennis om haarzelfs wil is een spel, dat wisten natuurlijk de

[p. 312]

wijzen onder hen, zij beseften ook dat er voor hun dorst nooit verzadiging kon zijn. Het was het geloof dat hun het hoogste doel wees, het geloof dat de mens het leven kon doorgronden, de eeuwigheid overzien, in de aanwezigheid treden van hetgeen hij noemen moest met de naam mysterie.

Een nietigheid, waarover men lachen en huilen kan, maakte een einde aan die arbeid en daarmede aan de beschaving van het tijdperk.

In Europa had de vermoeienis van de geest zich reeds geopenbaard toen keizer Kobbe de Kale de macht greep en zich uitriep tot heerser der volkeren, terstond het recht veranderend dat tot dusver had gegolden, alle vrijheid vernietigend. De landgenoot noemde hem van God gezonden, de nakomeling geloofde het tegendeel: men weet het, sommige leiders zijn van de hemel en sommige van de hel. Kobbe de Kale was een voorbeeld van het verderf dat door verblinding wordt voorafgegaan. Hij was sluw, maar niet verstandig. Daar de natuur hem zo karig met rede had toegerust bleef hij onwetend en hij ergerde zich aan allen die de gave van begrijpen hadden.

Het gebeurde in die tijd dat een geleerde, die naar de oorsprong van het leven zocht, erin slaagde op kunstmatige wijze een kikvors voort te brengen. De gevolgen van deze overwinning op een der levensraadselen zou men ook heden nog niet kunnen overzien, in die tijd echter waren de eerste gevolgen spot en ergernis. Het is waar dat de geleerde had moeten bedenken hoe zijn object, de kikvors, kon reageren en wat daarvan de gevolgen konden zijn. De kikvors, schijnt het, werd door een vergissing uit het laboratorium weggegooid. Hoewel zijn besef vroeg rijpte kon hij geen begrip hebben van zijn onnatuurlijke geboorte, maar toen hij nog een donderkop was wist hij al dat hij het levenslicht niet in een sloot had aanschouwd, niet bij ouders, dat hij vaderloos was. Daarover beklaagde hij zich dag en nacht aan de oever in het riet bij de keizerlijke burcht. Waarom juist hier? zal men vragen, toeval of beschikking? Want de voortbrenging van de kikvors had misschien niet de geweldige gevolgen gehad zonder de keuze van deze plaats. Kobbe de Kale zond een minister naar de sloot om na te vragen wat de klacht beduidde en de oorzaak ervan vernomen hebbende ontstak hij in morele toorn. Dat is tegen de deugd! riep hij uit en hij beval terstond de verbanning van alle geleerden uit zijn gebied, de vernietiging van

[p. 313]

hun boeken en instrumenten. In hun plaats stelde hij ambtenaren die niet de wetenschap moesten dienen, maar het bewind van Kobbe de Kale, met overtuigende bewijzen dat dit het beste in de wereld was.

Bij duizenden trokken de geleerden uit Europa heen. In den beginne werden zij gastvrij ontvangen door de vorsten van Afrika en Azië, die veel heil verwachtten van hun kennis. Van de meesten echter was het fijn ontwikkeld zenuwstelsel zodanig gestoord dat het verstand in de moedeloosheid, wanhoop, verbijstering geen arbeid verrichten kon. Bovendien ontbraken hun de boeken, de middelen om nieuwe instrumenten te vervaardigen. Afrika was toen een land waar men geen laboratoria kende. De meesten derhalve aten het brood der genade in ledigheid en verveling, slenterend langs straat en markt, gapend, zuchtend in het plantsoen. Van lieverlede werden zij onverschillig met de klederen en de manieren, zodat de welopgevoede Afrikanen en Aziaten er aanstoot aan namen. Men ziet het, schreven sommigen in de krant, die keizer de Kale had het niet helemaal mis. Waarop uit Europa werd geantwoord: Dat hebben wij immers al gezegd, onder het mom van wetenschap verbergt zich het ontuig, de oproerkraaiers en de zedelozen, die het gezag ondermijnen. Indien de geleerden maar hun boeken gekregen hadden zouden zij het zich niet aangetrokken hebben, maar nu scholden zij terug en veroorzaakten daardoor wrijving tussen de staatshoofden. Bevreesd voor het misnoegen van Kobbe onthielden de gastvrije vorsten hun thans het dagelijks brood, zodat zij de bedelstaf moesten nemen en aankloppen bij de barmhartigen, die zelf weinig te geven hadden. Snel vorderde hun verval en er moeten tallozen door honger en krankheid ten onder zijn gegaan. Men kan lezen hoe duizenden stakkers, van wie menigeen een vermaarde naam heeft nagelaten, haveloos door de steden van Afrika zwierven, ongewassen, met vodden bedekt en nochtans, wanneer zij elkander ontmoetten, geestdriftig redetwistend over de vraagstukken der wetenschap, over de vooruitzichten op verblindende ontdekkingen tot het heil der toekomstige geslachten. In hun ergste ellende, veracht, bespot, bleven die hooggeleerden van mathematica en fysica, van astronomie en filosofie waardig de vrome dienaren van het ideaal.

Maar gelukkig kregen zij niet alleen verguizing en hoon ten deel, gelijk te verwachten was, want al mocht er veel lafheid zijn

[p. 314]

onder de oudere mensen, de jongere hadden de moed, de schone droom en de wil. Vele jongelieden, bevangen van de tover der wetenschap, luisterden naar die zwervende geleerden, volgden hen van stad tot stad en werden hun leerlingen. Aan de jeugd van die tijd is het te danken dat het licht werd voortgedragen toen hun meesters te vroeg door honger en gebrek uit het leven gingen.

Dit nieuw geslacht van geleerden was misschien vuriger, ongeduldiger, maar, onvoldoende geschoold, kende het de waarde van de tucht niet gelijk het vorige. Vooral de dienaar der wetenschap kon de weloverwogen en vrij gekozen tucht niet ontberen, die hem de maat en de orde leerde begrijpen, de zelfbeheersing die hem leerde zich te beperken en zijn gave op de juiste wijze aan te wenden. Hierin nu faalden deze jonge mannen zodra de leiding hun ontbrak.

Ook zij zwierven door de landen, geldeloos, vrindeloos, in de aanvang wel met loutere ernst strevend naar de kennis, allengs echter, moedeloos wegens het gebrek aan middelen om die te verwerven, afdwalend in bespiegeling en fantasie, waarbij zij hoe langer zo meer de zeden uit het oog verloren. Zij werden wat in vroeger eeuwen de Goliarden waren, de vagante kloosterlingen en studenten die leefden in verachting van wet en fatsoen tot ergernis van hun medemens. De laagste ondeugden werden hun ten laste gelegd, onzindelijkheid en dieverij, ontuchtigheid en bedrog. En helaas ook dronkenschap.

Indien niet reeds in het Europa van Kobbe de Kale het euvel was gebleken van de verkeerde toepassing der wetenschap ter wille van kwade neigingen, gaven thans deze jonge geleerden daar een voorbeeld van.

Er waren onder hen plantkundigen en artsen die wisten welke voeding de mens behoefde en uit welke planten die te winnen was. Niemand zou het hun verwijten dat zij op eerlijke wijs hun onderhoud zochten in de voortbrengselen der natuur, maar het toeval wilde dat er uit de bodem daar weinig voedzaams sproot, daarentegen veel gewas waarvan men het nut nog niet geleerd had. Enkele vindingrijken bedachten toen een ketel ter distillatie van stoffen uit wortels, takken, bladeren. Zij waren zelf versteld dat zo veel gewassen zich leenden tot de bereiding van bedwelmende dranken. Binnen korte tijd vernam men in al die landen van stokerijen, brouwerijen, branderijen waar in ongetelde ver-

[p. 315]

scheidenheid wijnen, bieren en likeuren vervaardigd werden. Het gevolg voor die magere geleerden was te voorzien. Zoals men in dorpen der woestijn des nachts het gehuil van jakhalzen vernam, zo hoorde men thans buiten de muren van elke stad het gejoel en gezang der beschonken broeders, ook overdag. Enkelen dreven de driestheid zo ver dat zij in de steden zelf een drankhuis hielden, waar echter de enige klanten hun collega's waren. Daar moesten de eerzame burgers de laster horen zoals, gelijk vermeld werd, toen de schaamtelozen van het Dies irae een drinklied hadden gemaakt.

Ongetwijfeld zouden zij uitgeroeid zijn geworden indien niet, gelijk men vaak in zulke gevallen zag gebeuren, een wondermacht die ongelukkigen, verdierlijkt ja, maar nochtans dragers van een fakkel, beschermd had en tevens de wetenschap gered. Wie het was, hetzij Hephaestus hetzij Hermes, die voor het toekomstig heil der mensheid vreesde, weet men niet. Hij verscheen voor de onbedachtzame geleerden en sprak: Gijlieden doet wat geleerden niet betaamt, gij geeft u al te zeer met Bacchus af en dit leidt tot verderf. Deden de dommen zo, geen macht zou hen behoeden. Maar zonder u zal er voor de mens geen licht zijn. Ik breng u naar een oord waar de domheid u niet kan deren, maar waar gij werken zult ter ere van de kennis iedere seconde van de dag.

Zij verrezen zwijgend en waardig en volgden hem naar een onbekend oord van deze wereld waar zij werkten, rusteloos, eeuwenlang, voor alles wat er te openbaren is.