Verzameld werk. Deel 7

[p. 7]

De wedergeboorte van bedelman

[p. 9]

De wedergeboorte van bedelman

Ter ziele gaande, in het pesthuis te Amsterdam, dat moet gebeurd zijn omstreeks anno vijftienhonderd zoveel, slaakte hij een zucht en zeide: Genoeg, met die miserie heb ik tenminste afgedaan. Hij wist niet of hij waakte of droomde toen hij een stem vernam, duidelijk voor hem bedoeld alsof het een antwoord was: Wij zullen zien. Hij hield het liever voor een onaangenaam menselijk geluid dat nog naklonk uit deze wereld en hij vergat het weldra in de bekoring van de nieuwe muziek waarop hij zweefde.

De verzuchting van Tenbeste had, voor zover men oordelen mag en kan, wel voldoende reden. Zeventig jaren had hij hier doorgebracht in een lichaam dat gewoonlijk ledig bleef, behalve in het hoofd, dat altijd boordevol was met aanmerking en verwijt. Tienmaal zeven jaren schijnt aan het einde, op de oever staande van hetgeen men gaarne houdt voor een eeuwigheid, slechts een ogenblik, maar het is een tijd lang genoeg om van een rozerood wicht, vol dromen van lust en spel, een verachtelijk karkas te maken waar zelfs de moedigste ziel niet meer in wonen durft. En zeer lang moet het schijnen voor iemand die van de eerste dag tot in de ouderdom meent dat hem onrecht wordt aangedaan en die geen uur kent waarin hij niet zou kunnen mopperen. Zo was het Tenbeste hier vergaan. Hij was ter wereld gekomen tot zoon van twee der allerarmsten in de stad, bij wie hij opgroeide ondanks gebrek en honger en hij had zich afgevraagd waarom de Almachtige een ander wel, hem niet in een herenhuis het zonlicht had doen aanschouwen. Een ambacht had hij niet geleerd. Voor lastdrager was hij niet sterk genoeg geworden. De kunsten van diefstal, inbraak of bedrog, waarmee zovelen zich het leven te rekken weten, had hij nooit begrepen. Wat had hij anders kunnen doen om de knaging van het ingewand te stillen dan de hand ophouden voor een aalmoes? Er was schaamte geweest, natuurlijk, omdat wie hulp vraagt erkent de mindere te zijn, misschien tegen de waarheid. De schaamte was vergroeid tot geloof in minderheid en had, gelijk elke verkeerde

[p. 10]

groei, een wrok voortgebracht. En hoewel hij van oorsprong een argeloze, welwillende aard had en een iegelijk gunde wat hem toekwam was hij, met de gedurige holte van de maag, een bittere mopperaar geworden, een verongelijkte die zelfs bij het dankje zeggen nijdig keek. Een kaal, koud leven was het geweest in een verkleumd en pijnlijk lichaam, geslagen, veracht. Toen hij kromliep, niet van gebrekkigheid alleen, was het hem of hij al zijn dagen in de gevangenis had gezeten voor een misdaad.

Het is wel zonderling dat hij ondanks al dit leed gehecht bleef aan de grond. Zolang hij zich herinneren kon had hij verlangd dit leven nogmaals door te gaan, natuurlijk in louter genot, nergens anders dan in deze straten, langs deze grachten. Dat het geluk op een andere plaats te vinden was had hij nooit kunnen vermoeden. Hier, van deze plek der aarde was hij te kort gekomen, van deze plek hoopte hij de schade met loon terug te krijgen. Voor zulk een arme man moest de hoop al geloof genoeg zijn en toen hij dus vanhier vertrok betekende zijn zucht ook een tot wederziens in betere tijd.

Het is niet na te gaan waar hij verbleef of rondwaarde, noch hoe lang het duurde, want de tijd wordt, zoals men weet, slechts voor dit aards bestaan gemeten. Nieuwe gedachten of andere inzichten scheen Tenbeste hiernamaals niet te krijgen. Hij was vermoedelijk vrij van zorg, gewiegd op het ritme van de sferen. Soms luisterde hij naar geruchten die misschien iets betekenden, maar daar hij ze toch niet begrijpen kon luisterde hij liever naar de stem die binnen in hem sprak van zijn oude wens het leven op aarde nogmaals te beproeven in de toestand van geluk. En dan dacht hij aan de Amstel en het IJ, aan het rasphuis en aan de galgen, maar hij glimlachte met een gevoel van veiligheid, want als hij weder in die stad kwam zou hij voor zulke dingen niet hoeven te vrezen, maar in deugdelijk laken rondgaan, met een gepluimde hoed en in de zak een beurs zwaar van daalders. Het arme volk, dat hij er zou tegenkomen, zou hem zegenen voor zijn gulheid. Hij zou met de burgemeesters spreken en zeggen: Ziet hier, mijn brave lieden, neemt dat bedelpak van de straat, geeft ze wat christenen toekomt en voor het geld sta ik je borg. Iedere arme kreeg dan haring en bier zoveel hij wilde, daarenboven een knap stel kleren. En hij Tenbeste liet een fraai huis bouwen met een hoge stoep, ofschoon hij nog niet beslissen kon

[p. 11]

waar dat zijn zou, aan de Haarlemmerpoort of dichter bij de Dam. Hij hield dan lange gesprekken met mensen die hem de hand kwamen drukken, maar soms scheen het hem of zijn oren niet deugden omdat hij dikwijls Wat blief? moest vragen en toch niets verstond.

Maar eens ving hij enige woorden op die duidelijk klonken uit veel verwarde stemmen. Hij begreep er niet alles van, alleen dat het nu weldra tijd voor hem werd. Die Tenbeste? vroeg iemand, die rare bedelman? gelooft hij heus dat hij weer op de aarde komt en dat nog wel in de vorm van een mens? is die stumperd zo achterlijk dat hij nu nog niets van de kracht begrijpt? Dan moet hij het tijdje maar eens overdoen. Ja, in Amsterdam, en geef hem een hartvol goede hoop mee.

Hij verbaasde er zichzelf over, zo helder het in zijn hoofd was op de dag dat hij wedergeboren werd. Dat hij zich in Amsterdam bevond kon hij horen aan de mensen in de kamer, zulk Hollands sprak men nergens dan bij de Noordermarkt. Het scheen ook kermis te zijn, te oordelen naar de orgels, en zij speelden nieuwe deuntjes. Het gebeurt niet dikwijls dat een pasgeborene zo klaar besef van zijn omgeving heeft, maar dat het voorkomt toont dit geval. Hij werd gedragen en aangezien het dichtbij was begreep hij welke kerk het moest zijn. Daar gaf de dominee hem de naam Jan. Alweer Jan? dacht hij. Dit verontrustte hem omdat hij, hoewel pas twee dagen oud, de zinrijkheid kende van het gezegde, dat er in een naam een lot verborgen ligt. Diezelfde naam had hem vroeger geen voordeel aangebracht. En de indruk verbeterde niet toen hij vernam dat ook deze vader zich Tenbeste noemde.

Het duurde niet lang eer hij ook andere overeenkomst ontdekte tussen het heden en het verleden. Ook bij deze ouders ontbrak het herhaaldelijk aan gerief. Het trof hem dat er ook thans weer op ruwe wijze geslagen werd, gescholden en gevloekt, terwijl hij dit keer zoveel beter besefte dat het leven aangenamer kon zijn zonder zulke onnodige gewoonten. Het onpleizierigste echter was de herontdekking van gevoelens in de maag, alsof daar iets zat dat maar niet rusten wilde. Ik heb honger, dat werd het vervelend refrein waarmee hij opgroeide. Hij zag de herenhuizen aan met een gevoel of hij zich iets herinnerde dat hij niet thuis kon brengen en dikwijls was het hem of hij ze eerder had gezien. Trouwens, de gewaarwording dat iets hem

[p. 12]

bekend voorkwam had hij ook met andere dingen. Wanneer hij een diender tegenkwam, die staan bleef en hem nakeek, had hij dadelijk kunnen zeggen dat dit dezelfde diender was die hij vroeger eens had gezien, al had de man toen geen stok, maar iets anders in de hand. En wat die man van hem dacht was ook niet nieuw voor hem: of hij kwaad in de zin had. Hij had wel eens de indruk dat ook de diender hem voor een bekende hield en wel wist dat hij alleen maar iets te eten zocht, maar niet aan stelen dacht. Toen zijn moeder hem met een keteltje zond om soep te halen verwonderde hij zich dat hij de bedeling niet vinden kon en een andere jongen lachte hem uit omdat het immers al lang ergens anders werd gegeven. Soms vond hij het wel prettig de hele dag langs de straat te slenteren, maar dikwijls verveelde het hem en vroeg hij zich af waartoe het diende geboren te worden als er zo weinig nieuws was in de stad. Toen hij al voor zijn twintigste jaar geen hoop meer had ergens werk te vinden omdat de bazen zeiden dat zij hem niet gebruiken konden, zuchtte hij: Ik begrijp het al, dat wordt een bedelmansleven, daar kan men oud mee worden, maar niet voor zijn pleizier. Waar heb ik dat ook weer gehoord?

De toestand van zijn maag bleef altijd zonderling, hoewel hij er al vertrouwd mee was geraakt, niet helemaal koud, maar toch verre van warm, een beetje geprikkeld en erg vertrokken, alsof de holte daarbinnen groter was geworden dan eigenlijk moest. Of misschien vergis ik mij, dacht hij, misschien hoort dat juist bij mij. Er zijn eigenaardigheden waar men mee geboren wordt, waar men niet vanaf kan komen. Gebrek aan eetlust bij de een en bij de ander een eetlust die niet te temmen is. De een komt ter wereld om altijd nieuwe schoenen te dragen, waarvan de zolen niet stuk kunnen gaan, ook al zou hij er zijn best voor doen, en de ander zou met hele schoenen niet kunnen leven. De een noemt een jas met gaten niet eens een jas en de ander raakt nooit een jas aan die zo van de kleermaker komt. Anders zou er geen verschil van personen in de wereld zijn. Zonder het verschil zou men niets kunnen onderscheiden. Als er geen bedelman was, zou men ook niet van edelman kunnen praten. Alles heeft dus zijn nut, maar de een treft het zus en de ander zo.

En hij trof het dat hij, of het een bijzondere gave was, de hand voor de voorbijgangers kon ophouden, dat hij rustig kon zitten wachten op de aalmoes en langzaam kon lopen om de weldadige

[p. 13]

te ontmoeten. Hem was het vertrouwen beschoren, dat hij niet ter aarde zou vallen bij gebrek aan kruimels voor het zijn tijd was. Dat hield veel schadeloosstelling in, zeker. Want wie zulk vertrouwen mist wordt van de zorg geknaagd. Maar als Tenbeste de keuze was gelaten had hij het in dit bestaan ongetwijfeld eens beproefd met zorg in het hoofd en daalders in de zak, want met berusting en met wijze woorden kon hij dikwijls de oneindige leegheid van de maag niet vullen.

Hij werd weer grijs en krom in vodden. Hij kreeg het weer zo koud of het altijd winter zou blijven. Miserie was het woord waarmee hij opstond van het stro, miserie het woord waarmee hij weer de ogen toedeed. Hoe anders had het kunnen zijn als het geworden was zoals hij zich had voorgesteld. Zeventig jaren had hij hier als bedelman doorgebracht, hij meende dat dit genoeg kon heten en hij geloofde niet dat enig ding onveranderlijk kon blijven. Wat in de ene tijd paste, dacht hij, zou in een tijd daarna onmogelijk blijken. Als hij ooit weer in Amsterdam geboren werd zou hij misschien voorspoediger zijn, wel niet een rijkaard en dat hoefde ook niet, maar toch een vrije man, die niet hoefde te vragen. Wie de hoop verliest, verliest de lust aan het leven en aangezien deze plek, met ellende en al, hem onbegrijpelijk dierbaar was, hoopte hij hier nog eenmaal terug te keren. De hoop, dacht hij, is de beste zegen voor de armen. Maar wat er in de toekomst verborgen ligt kan geen verstand bevroeden. En mocht het gebeuren, hetgeen hij onwaarschijnlijk achtte, dat hem nog eens de taak gegeven werd hier als bedelman rond te gaan, wel, hij zou het doen en zeggen: Driemaal scheepsrecht, maar dan zou hij op de zekere zekerheid kunnen bouwen dat het hem niet ten vierden male overkwam, want zo gek kon het niet lopen, of er werd vals gespeeld. Dit was de overtuiging van Tenbeste toen hij alweder ter ziele ging, gesteund alweder door de ondervinding dat er genoeg miserie in de wereld was geweest.