Meleager en Atalante

[p. 35]

[Tekst]

Vertoonders.⁺

Eneus, Koning van Kalidonien.^+

Althea, Koningin.

Meleager, Erfprins van Kalidonien.

Alkmene, Dochter van Plexippus, nicht en bruit van Meleager.

Atalante, Arkadische Prinses, Minnares van Meleager.^+

Plexippus, Broeder van Althea.

Dianira, Vertroude van Alkmene.^+

Licidas, Hooftman van Eneus Lijfwacht.

Griekenlantsche Ridders.^+

+ Vertoonders: in de 17de en 18de eeuw gebruikelijke aanduiding van de sprekende personen tegenover:

+ Kalidonien: synoniem van het in het treurspel genoemde Etolië (Aetolië), een Grieks koninkrijk met de hoofdstad Calydon.

+ Arkadische: uit Arcadië, bergland in het hart van de Griekse Peloponnesus, door de dichters het paradijs van Griekenland genoemd en geïdealiseerd tot een idyllisch oord in de pastorale poëzie.

+ Vertroude: vertrouwelinge.

+ Ridders: edelen.

Zwygende.⁺

Gevolg van Atalante.

Het Tooneel verbeelt de Hofzaal van Kalidon: het Spel begint met den morgen, en eindigt met den avont.⁺

+ Zwygende: de figuranten, de niet sprekende personen. Pieter Langendijk maakt vóór zijn Don Quichot op de bruiloft van Kamacho zelfs onderscheid tussen Vertooners, Zwygers en Stommen, met welke laatsten hij het paard van Don Quichot en de ezel van Sanche Pance aanduidt.

+ verbeelt: stelt voor.
de Hofzaal: de grote zaal in het koninklijk paleis. In de z.g. toneelaanwijzing worden de Aristotelische eenheden van plaats en tijd uitgedrukt.

[p. 36]

I. Bedryf.

D'Arkadische Prinses wordt met het morgenlicht,

Als Jageres van 't zwyn, in Eneus hof ontfangen;

Wyl Meleager, schoon verlooft aan zyne Nicht,³

In weerwil van zich zelf door liefde wordt bevangen:⁴

Doch eind'lyk, vloekende zyns vaders keure en zin,⁵

Zweert scepterrecht en bloet te wagen voor zyn min.⁶

3 Wyl terwijl; schoon: ofschoon.

4 In weerwil van zich zelf: tegen zijn wil, zonder dat hij zich ertegen kan verzetten.

5 keure: keuze (van Alkmene als bruid voor zijn zoon); zin: bedoeling, plan.

6 scepterrecht en bloet: recht op de scepter, opvolgingsrecht, en leven; zyn min: zijn liefde (voor Atalante).

[p. 37]

Meleager en Atalante,
treurspel.
Eerste Bedryf.

Eerste Tooneel.
Eneus, Meleager.

meleager.

MYn Vader weigert dan dit heusch verzoek zyn zoon?¹
En rooft al willens d'eer der Kalidonsche kroon,²
Door Meleagers lof tot aan 't gesternt verheeven?³
Zo heeft deeze arm vergeefs gantsch Azië doen beeven,⁴
En onzen nagebuur het sluimeren belet;⁵
Nu gy myn oorlogsmoet door weig'ring paalen zet.⁶
Is dan een Vreemdeling tot dit geluk gebooren?⁷
En dult myn Vader, dat myn glori gaat verlooren?⁸
Ei, staak dit opzet, zo verderf'lyk voor uw lant,⁹

1 De retorische vraagstelling en dan stellen de scène in medias res; Myn Vader i.p.v.U en in r. 3 Meleagers i.p.v. mijn: onnatuurlijke aanspreking en introductie van de hoofdrolspeler, maar in de verheven taal en in de expositie van het classicistische treurspel gebruikelijk; zie ook De Vorst in r. 14; heusch: beleefd.

2 rooft: (hier) doet verloren gaan; al willens: moedwillig.

3 lof: verworven roem; r. 3 is een nabepaling bij d'eer der Kalidonsche kroon (r. 2).

4 arm: zwaardvoerende arm: kracht, macht.

5 nagebuur: (verzamelnaam voor) buren, buurvolken; sluimeren: dutten, onachtzaam zijn.

6 gy: overgang naar directe aanspreking; oorlogsmoet: strijdlust; paalen zet: belemmert.

7 dit geluk: bedoeld wordt: de roem van het doden van het monsterzwijn.

8 myn Vader: weer terugkeer tot de indirecte aanspreking.

9 staak dit opzet: zie af van dit voornemen

[p. 38]

10

En zie; hoe d'ed'le Deucht in deeze borst ontbrant,¹⁰

 

Die langs het smalle pat, door duizende gevaaren,¹¹

 

Haar' lievelingen voert, by d'ongenaakbre schaaren¹²

 

Der Hemelgoden, in Gradivus heldenkoor.¹³

 

De Vorst zwygt stil, en geeft myn bede geen gehoor?¹⁴

 

eneus.

15

Laat af, myn waarde telg, dit onophoudlyk smeeken,¹⁵

 

Het vaderlyke hart poogt gy vergeefs te breeken:

 

't Belang van Kalidon hangt van uw leven af.

 

Gy ziet; hoe d'oude vuist dees diämanten staf¹⁸

 

Al zidderende zwaait, hoe 'k, afgeslooft van jaaren,¹⁹

20

Vorst Cignus pluimen tart met deeze zilv're haaren²⁰,

 

En, wars van heerschappy, voor een gerusten staat,²¹

 

Myn zoon den luister geef van 't purper ryksgewaat.

 

't Is Meleägers tyt myn zetel op te klimmen,²³

 

De Lykbus eischt myn asch, en d'Elizeesche schimmen²⁴

25

Myn geest, die lang genoeg dit lichaam heeft verzelt:²⁵

 

Verhaast uw doot dan niet, maar leef gelyk een helt,

 

Om schrand're wetten, voor het oor der onderdaanen,

 

Te spreeken; dit 's een weg langs 't spoor der glori baanen,

 

Indien g'u zelven spaart tot welstant van myn kroon.

10 I.p.v. de kommapunt zouden wij een komma plaatsen; Deucht: dapperheid; uit de volgende regels blijkt dat er hier sprake is van een personificatie.

11 Die. sluit aan bij Deucht (r. 10) vgl. r. 726-727; door duizende gevaaren: explicerende uitbreiding van langs het smalle pat; het naast elkaar plaatsen van verwante (zoals hier) of tegengestelde begrippen noemt men parataxis.

12 lievelingen: uitverkorenen.

13 Gradivus: bijnaam van Mars, de krijgsgod die het leger ten strijde voert (misschien is Gradivus verwant met gradior: voortschrijden); heldenkoor: bedoeld worden de om hun dapperheden tot halfgoden verheven helden.

14 bede: smeekbede, dringend verzoek.

15 Laat af: houdt op met.

18 I.p.v. de kommapunt zouden wij een komma plaatsen; diämanten staf: koningsscepter, diamant heeft de bijbetekenis van onverbrekelijk, sterk.

19 zidderende: bevende.

20 Vorst Cignus pluimen: de veren van de koninklijke zwaan (in de mythologie is Cycnus een held die in een zwaan wordt veranderd).

21 voor: in ruil voor.

23 zetel: koningstroon.

24 Lykbus: urn voor de as van afgestorvenen; d'Elizeesche schimmen: de geesten van de gelukzaligen in het rijk der doden (de Elyseïsche of Elyzeese velden, waar eeuwige lente heerst).

25 verzelt: vergezeld.

[p. 39]

 

meleager.

30

De wakk're Helden, van alle oorden op ontboôn,³⁰

 

Zyn vaardig, om, door kracht van hun' gespanne boogen,³¹

 

Het Everzwyn te doôn; uw hofstat opgetogen^32-33

 

Vloeit samen, om te zien deeze ongewoone pracht;

 

De flaauwe Morgenzon, verdryvende den nacht,

35

Bespiegelt zich in hun' gepluimde krygshelmetten;³⁵

 

De jagers oeff'nen zich, op 't klinken der trompetten,

 

En wachten met gedult naar 't Koninklyk bevel:³⁷

 

Hier ziet men Thezeus en zyn trouwen metgezel³⁸

 

Perithoüs vol moet hun' bruine kleppers spooren,³⁹

40

Daar fieren Jazon, uit een ed'len stam geboren?¹⁴⁰

 

Gints ziet men in 't verschiet de zoonen van Tindaar^4141-43

 

Twee Legerbliksems by den ridderlyken schaar

 

Op 't hoogst uitschitteren in edelmoedigheden,⁴³

 

En pracht van wapenen, 't sieraat van hunne leden,

45

De dapperheit blinkt elk in 't moedig wezen uit:⁴⁵

 

En Meleager zou, als een ontaarde spruit

 

Van Vader Enêus, dan zyn lafheit moeten toonen,

 

En met een yd'len glimp van ryksbelang verschoonen?⁴⁸

30 wakk're: dappere; op ontboôn: opgeroepen.

31 vaardig: gereed.

32-33 uw hofstat opgetogen / Vloeit samen: de bewoners van uw residentie stromen opgetogen samen.

35 Bespiegelt zich: aanschouwt zichzelve, spiegelt zichzelve; -helmetten: (dichterlijk woord voor) helmen.

37 naar: op.

38 Thezeus: Theseus, de nationale held van Attica (met de hoofdstad Athene), als Heracles beroemd om vele dappere daden, o.a. het doden van het monster de Minotaurus op Kreta.

39 Perithoüs: Pirithoüs, vriend van Theseus, met wie hij o.m. tegen de Centauren streed; bruine: donkere; kleppers: paarden.

1 geboren? drukfout voor: geboren.

40 Jazon: Iason, de heros die met het schip Argo, tezamen met de bloem der Griekse helden, de Argonauten, naar Colchis voer om het Gulden Vlies te veroveren.

41 de zoonen van Tindaar: Castor en Pollux, de zonen van Tyndareüs, koning van Sparta, en Leda; ook wel de Dioscuren genaamd (dan als zonen van Zeus en Leda); de eerste als ruiter, de tweede als vuistvechter vermaard; zij namen ook deel aan de tocht der Argonauten.

41-43 ziet men ... / Twee Legerbliksems ... / uitschitteren: fraaie beeldspraak om de krijgshaftigheid van de beide helden uit te drukken.

43 edelmoedigheden: hoge, edele eigenschappen van dapperheid.

45 wezen: gelaat.

48 En met een yd'len glimp van ryksbelang verschoonen: en (zijn lafheid moeten) verontschuldigen met de schijnuitvlucht, dat hij zich in het belang van het rijk moet sparen.

[p. 40]

 

Neen gryze Vorst gy vergt eene ed'le ziel te veel.

50

Dees uittocht was naar recht myn en geen anders deel:⁵⁰

 

En weigert gy my noch, om met dees vreemdelingen

 

Op 't woedend Everzwyn helthaftig in te dringen?

 

Zo is myn rust by 't volk eene opspraak, maar geene eer;⁵³

 

Het schrapt om eene fout den luister van zyn' Heer,⁵⁴

55

Schoon diep geklonken in metaale en marm're boogen.⁵⁵

 

eneus.

 

De vaderlyke zorg en liefde, van vermoogen

 

Zo groot, zo teder, heeft uw bede wel ontzeit,⁵⁷

 

Maar aarselt door 't bewys van uwe dapperheit:⁵⁸

 

Rechtschaape zoon ga heen, voldoe uw welbehaagen,

60

Gy toont, hoe waart gy zyt myn goude kroon te dragen,

 

Ga dwing het monster, door de krachten van uw schicht,⁶¹

 

Op dat de lantman juiche, en door een liefdeplicht⁶²

 

Genoopt de zoomen kus' van uwe feestgewaaden,

 

Als een Verwinnaar, die zyne akkers door uw daaden

65

Gezuivert hebt, van dit verderfelyk gedrocht,

 

En 't omgeleege lant in zynen bloei gebrocht.

 

meleager.

 

'k Omhels den Vorst en kan zijn heuschheit niet betaalen⁶⁷

 

Met dankbaarheit; zyn zoon mag dan de zege haalen

 

Met d'and're Ridderschap, en naar die glori staan,⁶⁹

50 uittocht: onderneming (expeditie).

53 myn rust: mijn niet deelnemen (inactiviteit).

54 Het: het volk; schrapt: past bij het beeld van de op gedenkplaten en erebogen ingegrifte lofschriften.

55 Schoon: ofschoon.

57 ontzeit: geweigerd.

58 bewys: betoon.

61 schicht: hier niet pijl, maar lans, jachtspriet (zie r. 626).

62 lantman: boer (geplaagd door de verwoesting van zijn akkers door het zwijn; zie r. 64-65).

67 heuschheit: goedgunstigheid; den Vorst (r. 67) en zyn zoon (r. 68) wederom voorbeelden van indirecte plechtige aanspreking en zelfvermelding (in het vervolg zal ik hier niet meer telkens op wijzen).

69 d'and're: de overige; naar die glori staan: naar die roem streven.

[p. 41]

70

Die eeuwig roemen zal de juichende onderdaan,^70-71

 

En veilig na dees daat op Meleäger steunen!

 

My dunkt, 'k zie reets van veer het schrikdier, door het dreunen⁷²

 

Der Jachtklaroenen en het hoefgeklep gespoort,⁷³

 

Zyn hol ontspringen, en, belust op menschemoort,

75

Het heir der Ridderen al woedend tegenstreeven,

 

Die elk om 't ieverigst zich in 't gevaar begeven,

 

Braveerende de doot in 't mager aangezicht.⁷⁷

 

eneus.

 

Alkmene zal dan zyn het loon voor uwen plicht,^78-82

 

En myne rykskroon, 't is van daag myn welbehagen,

80

U met dit huwelyk myn scepter op te draagen.

 

Op dat Etolië dees dagh als plechtig hou,⁸¹

 

Die Meleäger kroont, en kluistert door de trou,

 

En 't schriklyk boszwyn ziet verslagen voor zyn voeten.

 

Laat ons de gramschap vast der Jachtgodin verzoeten⁸⁴

85

Door offerhanden in haar heilig tempelkoor.

 

meleager.

 

‘Alkmene, o wreet besluit!^8686-87

 

eneus.

 

Wat zeit myn zoon?

70-71 die in r. 70 heeft glori (r. 69) als antecedent en is object; in r. 71 moeten wij die en zal uit r. 70 invoegen (er heeft een samentrekking plaats gevonden), (die) in r. 71 heeft echter onderdaan (r. 70) als antecedent en is subject; de constructie is onregelmatig, anacolouthisch.

72 veer: ver.

73 gespoort: aangespoord, geprikkeld.

77 Braveerende: trotserende; mager: dor, skeletachtig.

78-82 Let in deze regels op de fraaie parallellie: in 78-79: Alkmene + rykskroon; in 80: dir huwelyk + scepter en in 82 (met een metathesis): kroont + kluistert door de trou.

81 Etolië: zie in de lijst van de Vertoonders de noot bij Kalidonien.

84 vast: intussen; of: direct, aanstonds; Jachtgodin: Diana, godin niet alleen van de jacht, maar ook van de jonkvrouwelijke kuisheid; ook is zij de godin van de maan; verzoeten: verzachten, vertederen.

86 De aanhalingstekens aan het begin van een regel zijn de aanduiding van een z.g. terzijde (op zachter toon en met afgewend gelaat door de speler uitgesproken); wreet: hard, onmenselijk.

86-87 'k Ben voor / Uwe edelmoedigheit verplicht: ik ben u dankbaarheid verschuldigd voor uw goedgunstigheid.

[p. 42]

 

meleager.

 

'k Ben voor

 

Uwe edelmoedigheit verplicht, ik was dit leeven

 

Onwaardig, zo 'k dit heil zou spoor'loos wederstreeven.⁸⁸

 

Maar zie Plexippus.⁸⁹

88 spoor'loos: onredelijk, op onbehoorlijke wijze (buiten het spoor).

89 De eerste helft van de regel (het slot van het eerste toneel) leidt het optreden van een nieuwe figuur en een nieuwe scène in; de regel zet zich voort in het tweede toneel: een duidelijk voorbeeld van de in het classicistisch toneel gebruikte liaison des scènes, volgens welke bovendien tenminste één persoon uit de voorafgaande ook in de volgende scène moet optreden; zyn Majesteit: Schermer gebruikt in de aanspreking i.p.v. Uw Majesteit steeds zyn Majesteit.

Tweede Tooneel.
Plexippus, Eneus, Meleager.

plexippus.

'k Bld zyn Majesteit verlof,

Om hem te melden, welk een wonder 't gantsche hof
Verbaast maakt.

eneus.

Ik verlang, myn Broeder, dit te hooren.

plexippus.

De glinsterende Auroor blonk nimmermeer te vooren⁹²
Op d'inkarnatae¹ koets met zulk een blank gelaat,⁹³
Als heden in uw hof de schoonste Dageraat,⁹⁴

92 Auroor: Aurora, de saffraankleurige, ook wel rozenvingerige Dageraad.

1 d'inkarnatae drukfout voor: d'inkarnaate

93 d'inkarnaate koets: Aurora was in een gulden sroel op een koets gezeten, getrokken door twee paarden, het ene glinsterend rood (let op glinsterende in r. 92 en inkarnaate in r. 93), het andere blinkend wit (let op blonk in r. 92 en blank in r. 93); over Aurora en haar koets zie het door Poot bewerkte emblematawoordenboek Het Groot Natuur- en Zedekundigh Werelttoneel, dl. III, blz. 725-727).

94 Dageraat: misschien vooruitlopende beeldspraak voor Atalante.

[p. 43]

95

Die in 't paleis verryst, en doet den morgen zwichten,⁹⁵

 

Gelyk Dianaas glans het heir der mind're lichten.⁹⁶

 

Naauw scheen de daghtoorts, na het wyken van den nacht,⁹⁷

 

Wanneer de morgenstar verliet haar hemelwacht,⁹⁸

 

Of ziet een Nimfje, vreemt, doch vol bevalligheden,⁹⁹

100

Zo blank als elpenbeen, drong schielyk, vlug van schreden,¹⁰⁰

 

Door 't saamgerotte volk, dat met een graag gezicht¹⁰¹

 

De Helden aanschout, die, gereezen met het licht¹⁰²

 

Zyn' Majesteits verlof verwachten met verlangen:¹⁰³

 

Men zag een pylbus aan haar linkerzyde hangen,^104104-108

105

En een balynen boog in haare rechterhant,

 

Haar ongeplooide kleet met een satynen bant

 

Van purper opgestrikt, haare ongevlochte haaren

 

In eenen knoop gelegt, gelyk de maagdeschaaren

 

Van 't hoog Arkadië, Jachtnimfen van Diaan.¹⁰⁹

110

Gy Helden, riep zy, die, door uw gevreesde daân,

 

Zyt strenge geessels in de vuist der Hemelingen.¹

 

Gy Godentelgen, die, om 't monsterdier te dwingen,

 

Vast in het harnas blinkt, en tart de felle doot,¹¹³

 

Vergunt een teed're maacht te weezen deelgenoot

115

In uwen uittocht, in uw glori, in uw daaden,¹¹⁵

 

'k Beken, 't is veel gevergt, doch 't kan uw roem niet schaaden,

 

Mits 't my genoeg zal zyn, indien een scherpe schicht,¹¹⁷

95 zwichten: wijken, (voor haar) onderdoen.

96 Dianaas glans: de glans van de maan; zie de aantekening bij r. 84; mind're lichten: sterren.

97 Naauw: nauwelijks; daghtoorts: in de emblematische voorstelling draagt Aurora een brandende fakkel in de linkerhand; zie Het Werelttoneel t.a.p.

98 Wanneer: wij gebruiken toen; vgl. Ovidius, Met. II, vs. 115 Lucifer, et caeli statione novissimus exit.

99 Nimfje: meisje; vreemt: onbekend, uitheems.

100 elpenbeen: ivoor; schielyk: plotseling.

101 saamgerotte: bijeengedrongen; graag: nieuwsgierig.

102 gereezen: opgestaan.

103 verlof: bevel (tot de aanval op het zwijn); verwachten: afwachten.

104 pylbus: pijlkoker.

104-108 Men zag ... In eenen knoop gelegt: ontlening aan Ovidius, Met. VIII, vs. 318-321:
rasilis huic summam mordebat fibula vestem; crinis erat simplex, nodum collectus in unum; ex umero pendens resonabat eburnea laevo telorum custos, arcum quoque laeva tenebat.

109 hoog: Arcadië is een bergland.

1 Hemelingen. drukfout voor: Hemelingen,

113 vast: reeds.

115 uittocht: expeditie (de jacht op het zwijn).

117 Mits: vermits, omdat; schicht: hier pijl.

[p. 44]

 

Gevlogen van myn pees, het everzwyn maar licht

 

Mag treffen, zo 'k de doot met u mag tegenstreeven,¹

120

Gy Ridderen, die, door een edelvuur² gedreeven,

 

Het ryk van Kalidon zult redden, hebt den lof,

 

Dat gy het schrikdier slagt, en sleept door 't bloedig stof¹²²

 

Voor Vader Eneus troon, op 't hantgeklap der schaaren:¹²³

 

't Is roems genoeg, dat ik in 't nypen der gevaaren

125

Uw medestryster ben, schoon ongelyk van kracht.¹²⁵

 

En sneuvel ik, 'k heb lang naar zulk een doot gewagt,^126126-127

 

Die edelmoedigheit doedt by den Nazaat leeven.

 

Hier zweeg de maacht, en kon aan elk reets blyken geeven

 

Van dapperheit, door 't vuur dat uit haare oogen blonk.³

130

Wanneer ik naderde, en met heusheit haar ontfongk,¹³⁰

 

En poogde te vergeefs dit groots besluit te breeken.

 

Haar wensch was eindelyk zyn Majesteit te spreeken.⁴

 

Waar na ik haar, met haar vertroude, zo het scheen,¹³³

 

Hier heb op 't hof geleit.

 

eneus.

 

Gy melt ons wonderheên.

135

Myn Broeder; deedt zy haar niet kennen?¹³⁵

 

plexippus.

 

Haar kleaadje

 

Verbeelt een woutnimf uit de bossen van Arkaadje,¹³⁶

 

Maar zelfs verbergt zy ons haar naam en Vaderlant.¹³⁷

1 tegenstreeven, drukfout voor: tegenstreeven.

2 edelvuur drukfout voor: edel vuur

122 slagt: doodt.

123 De dubbelpunt aan het einde van deze regel drukt een tegenstelling uit.

125 schoon: ofschoon.

126 gewagt: hier: verlangd.

126-127 zulk een doot ... / Die edelmoedigheit doedt by den Nazaat leeven: fraaie paradox: zulk een dood, welke een edele dapperheid bij het nageslacht tot een levende herinnering doet zijn.

3 blonk. misschien drukfout voor: blonk,

130 Wanneer: toen; heusheit: beleefdheid.

4 spreeken. misschien drukfout voor: spreeken,

133 vertroude: (zelfstandig naamwoord in het meervoud) het gevolg van Atalante: haar vertrouwelingen.

135 Wij zouden i.p.v. de kommapunt een komma plaatsen; deedt zy haar niet kennen?: maakte zij zich niet bekend?; kleaadje: kledij.

136 Verbeelt: wijst erop dat zij is ...

137 zelfs: zelf.

[p. 45]

 

meleager.

 

Wanneer is haare komst?^138138-139

 

plexippus.

 

Wie weet het?

 

eneus.

 

Myn verstant

 

Is byster, of zy is gezonden van de Goden.

140

Ik ga haar zien, en zelfs tot dezen uittocht nooden,¹⁴⁰

 

In 't aanzien der Vorstin en Meleagers bruit.¹⁴¹

 

Wat Sterveling doorgront het Hemelsche besluit!¹⁴²

 

Wie twyffelt? of Diaan, bewogen door het treuren¹⁴³

 

Van zo veele armen, door den rook der wierookgeuren¹⁴⁴

145

Haar gramschap toegezwaait, door zo veel naberouw,¹⁴⁵

 

En schulterkenning zent ons moog'lyk deeze vrouw,¹⁴⁶

 

Om uit te voeren, daar de Ridders voor bezwyken.¹⁴⁷

 

Licht redt haar dapp're hant myne uitgeteerde ryken.¹⁴⁸

 

Wel aan, ik ga om haar dit groots besluit te raân.¹⁴⁹

138 Wanneer is haare komst?: Wanneer is zij aangekomen?

138-139 Myn verstant / Is byster, of: ik ben een dwaas als zij niet ...; van: door.

140 zelfs: zelf.

141 't aanzien: de aanwezigheid.

142 besluit: beschikking.

143 Wij zouden het vraagteken aan het einde van r. 147 plaatsen.

144 armen: ongelukkigen, ellendigen.

145 Haar gramschap toegezwaait: haar toegezwaaid om haar toorn af te wenden.

146 moog'lyk: past niet goed bij Wie twyffelt? of; de weifelachtige koning wordt er evenwel door gekarakteriseerd.

147 daar: waar.

148 Licht: misschien, mogelijk.

149 om haar dit groots besluit te raân: om haar deze verheven beschikking aan te raden; een krachtiger herhaling van het nooden in r. 140.

Derde Tooneel.

meleager.

GOon! welke rampen moet een Vorst niet ondergaan!
Die hy van daag ontvlucht, moet hy weer morgen draagen,
Hier dwingt hem Staatsbelang, daar hevige oorlogsplaagen,

[p. 46]

 

Gints muiteryen van het wispelturig volk,

 

Hier bergt zyn grootste vrient, op wien hij steunt, een dolk,

155

Tot Vorstenmoort gewet, om op den troon te raaken.¹⁵⁵

 

De luister is wel schoon van 't konink'lyk scharlaken,¹⁵⁶

 

De naam van Majesteit geheiligt by 't gemeen,¹⁵⁷

 

Maar nimmer dringt het oog door 't gloejend purper heen,¹⁵⁸

 

Men schraacht niet op den nek de ryksbekommeringen,¹⁵⁹

160

Men merkt niet aan den ramp der staatsverwisselingen.¹⁶⁰

 

Een Koning is alleen een dienstknecht van 't Geval,¹⁶¹

 

Een slaaf van staatsbelang. Hoe weinig is 't getal

 

Der Vorsten, die 't geluk by goude scepters vinden,

 

Veel wispeltuuriger, dan 't draajen van de winden!

165

Dit overwegende verhef ik het geluk^165-174

 

Van eenen Akkerman, die, vry van hoofschen druk,¹⁶⁶

 

d'Opgaande zon begroet, in 't krieken van den morgen,

 

Die veel geruster, en, ontlast van zwaare zorgen,

 

Veel veiliger als wy op 't elpe Ledekant,¹⁶⁹

170

Zich in de lommer leit te rusten op zyn hant.¹⁷⁰

 

Hy zoekt zyn glori niet in brandende gevaaren,

 

Maar zegeviert, als hy de zwang're korenaaren¹⁷²

 

Naar zynen dorsvloer sleept, hy is in 't hart verblyt,

 

Door hoop van sob'ren winst. Waar is die blyde tyt,¹⁷⁴

155 gewet: gescherpt.

156 van 't konink'lyk scharlaken hoort bij luister; Schermer plaatst wel vaker tussen substantief en bijv. bepaling een werkwoord (zie r. 281, 473, 1062) of een ander zinsdeel (zie r. 178).

157 't gemeen: het (lage) volk.

158 gloejend: glanzend; Maar nimmer dringt het oog door 't gloejend purper heen: maar nooit ziet men verder dan de schone uiterlijke schijn.

159 schraacht: torst.

160 merkt ... aan: merkt op; staatsverwisselingen: veranderingen van maatschappelijke posities (b.v. het vallen van de hoogste positie [koning] tot de laagste).

161 't Geval: het noodlot.

165-174 Bekende tegenstelling van het gevaarlijke koningsambt en het rustige landleven, veelvuldig bezongen in de arcadische poëzie; het klassieke voorbeeld hiervan is de ‘Beatus ille’-ode van Horatius.

166 vry van hoofschen druk: vrij van zorgen als die er aan het hof zijn.

169 elpe: elpenbenen, ivoren.

170 op zyn hant: indien hant geen drukfout is voor lant, is de bedoeling: de landman rust op geen kussen, maar steunt zijn hoofd met de hand.

172 zwang're: voldragen.

174 van: op.

[p. 47]

175

Saturnus gouteeuw, daar d' Oprechtigheit in bloeide,¹⁷⁵

 

De Deucht veel weeld'riger, dan¹ olmen opwaarts groeide,

 

En de Rechtvaardigheit beklom den hoogsten troon!

 

Nu slaat de bliksem ons der gramme Hemelgoôn,¹⁷⁸

 

Om 's menschen ondeucht, door geen duizend offerstieren,²

180

Te paajen. Kalidon gy voelt de felle vieren¹⁸⁰

 

Der gramschap van Diaane ontbranden op uw hooft.

 

Uw landen leggen woest, van hoop en vrucht berooft,¹⁸²

 

En 't opgeschoote graan vertrappelt op den akker:

 

De Ryksschat wordt verteert, mits d'onderdaan, zo wakker¹⁸⁴

185

Voorheen in 't geeven, nu bezwykt in zynen plicht:

 

Elk speelt de droefheit in het treurende aangezicht,¹⁸⁶

 

En ziet geen kans om 't woên van 't Everzwyn te stuiten.¹⁸⁷

 

Het mompelende graauw, begerig om te muiten,¹⁸⁸

 

Wordt naauw gebreidelt door beloften van den Vorst,¹⁸⁹

190

Die al' dees' rampen vast op zwakke schoud'ren torst.¹⁹⁰

 

Hy noodt de wakkerste der Griekenlantsche Ridderen,¹⁹¹

 

Die op hun oogwenk doen den ruimen aartbol sidderen,¹⁹²

 

En nu reeds vaardig zyn, om 't monster te verslaan.¹⁹³

 

Ik, ook begeerig om naar deezen roem te staan,¹⁹⁴

195

Wordt afgezet, en kan myn' Vader naauw verzetten,¹⁹⁵

 

Die hier beletten wil, dat hy niet kan beletten,¹⁹⁶

175 Saturnus gouteeuw: gouden tijdperk; de Griekse dichter Hesiodus onderscheidt een gouden, zilveren, bronzen en ijzeren tijdperk. In het gouden tijdperk, ook wel Saturnus' (goud)eeuw genaamd, kende men geen ellende en verdriet, rechters waren niet nodig, de aarde bracht alles uit zichzelf voort; daar: waar.

1 weeld'riger, dan drukfout voor: weeld'riger dan

178 Vgl. de noot bij r. 156.

2 offerstieren, drukfout voor: offerstieren

180 paajen: verzoenen, tevredenstellen; vieren: vuren.

182 woest: onbebouwd; hoop en vrucht: een hendiadys (een samengesteld begrip wordt door twee nevengeschikte substantieven uitgedrukt): hoop op vrucht.

184 mits: omdat.

186 speelt ... in: is te lezen op.

187 woên: woeden, razen.

188 mompelende: morrende; graauw: gepeupel, lage volk.

189 naauw: nauwelijks; gebreidelt: beteugeld.

190 vast: gedurig.

191 wakkerste: dapperste.

192 op hun oogwenk: alleen al met een beweging van hun oog.

193 vaardig: gereed.

194 staan: streven.

195 afgezet: terzijde geplaatst, opzijgeschoven; naauw: nauwelijks; verzetten: bewegen.

196 dat: wat.

[p. 48]

 

Hy aarselt eindelyk, en stemt myn bede toe.¹⁹⁷

 

Doch 't schynt de plaag is nooit in het vervolgen moe,

 

Wat heil voorspelde ik my! Doch schielyk weer verslaagen¹⁹⁹

200

Wil hy Alkmene my ten huwelyk opdraagen.²⁰⁰

 

O neen Alkmene beeld u zulks in 't minsten in;²⁰¹

 

Ik bind my niet aan u, door opgedronge min.

 

Geen trou bestaat, waar in geen weêrmin wordt gevonden:²⁰³

 

Zo my geen liefde bindt, zo blyf ik ongebonden:

205

Geen staatsbelang ontrooft myn vryheit, ik verlaat

 

Myn Vaders kroon voor zulk een afgepersten staat.²⁰⁶

 

Maar hoe weerhoude ik best het opzet van den Koning?²⁰⁷

 

Hoe vinde ik best voor my eene eerlyke verschoning,

 

Al dobb'rende op een Zee van twyffelmoedigheit?

210

Ik moet ondankbaar zyn aan zyne majesteit,

 

Of tegens wil en dank met haar in 't huuwlyk treden.

 

Poog ik de Koningin myn moeder, met gebeden,²¹²

 

Te winnen, op dat zy wat uitstel van de trou²¹³

 

Den Koning afsmeeke, het was vruchteloos, ik zou

215

Den Vorst veel eerder dan de Ryksvorstin verzetten.²¹⁵

 

Waar vinde ik toevlucht, om dit onheil te beletten.

 

Of zou ik 't weigeren in 's Konings aangezicht?

 

Hy zou my grimmig, als ondankbaar in myn plicht

 

Myne oneerbiedigheit met bitse reên verwyten.²¹⁹

220

Hoe zou hy uit zyn hooft de zilv're haaren ryten,

 

En zeggen, heeft zo lang het Nootlot my gespaart,

 

Dat ik myn Zoon zou zien van een ondankbren aart

 

En myne goetheit zo hartnekkig tegenstreeven?

 

Heb ik hem niet belooft myn scepterstaf te geeven,

197 eindelyk: uiteindelijk, tenslotte; bede: verzoek.

199 schielyk: aanstonds, dadelijk; verslaagen; te niet gedaan (hoort bij heil).

200 hy: vader Eneus.

201 in 't minsten: geheel niet.

203 Deze regel is een sententia: een - ook los van de tekst - geldende algemene waarheid; hier drukt zij het hoofdthema van het treurspel uit, het leidende motief. Over de sententiae in het treurspel zie Albrecht Schöne, Emblematik und Drama im Zeitalter des Barock, München 1964, blz. 145 e.v.

206 afgepersten: afgedwongen.

207 best: het best; opzet: voornemen.

212 gebeden: smeekbeden.

213 de trou: het huwelijk.

215 verzetten: bewegen, tot andere gedachten brengen.

219 reên: woorden.

[p. 49]

225

En wordt myn heuscheit dus onheusch van hem beloont?²²⁵

 

Ga Meleager, ga, uw Vader is gehoont,

 

Die u het leeven gaf, dien wilt gy 't leeven rooven.

 

Ondankbaar streeft gy al d'ondankbaarheit te booven,²²⁸

 

Het slimste monster dat Hidaspes steenrots voedt.²²⁹

230

Dus sprekende gispt hy met rede myn gemoet,²³⁰

 

En Meleager is nu walglyk in zyne oogen.

 

Rampsalige ga heen, en toon uw groot vermogen

 

In 't slachten van het zwyn, uw glori wordt bevlekt,²³³

 

Mits uwe ondankbaarheit u meer tot schande strekt;²³⁴

235

Of trouw Alkmene, en roof de vryheit van uw leeven.

 

Maar 'k zwyg, zyn majesteit komt herwaarts zich begeeven,

 

Verzelschapt met ...²³⁷

225 heuscheit: welwillendheid, goedgunstigheid; dus: aldus; onheusch: onbeleefd; van: door.

228 streeft ... te boven: overtreft.

229 slimste: kwaadste, slechtste; Hidaspes: rivier in Indië, haar stroomgebied gold in de oudheid als voorbeeld van een barre landstreek: Horatius Carm. I, 22, 8. Men dacht zich er allerlei monsters.

230 Dus: aldus; rede: reden.

233 slachten: doden.

234 Mits: omdat.

237 Weer een duidelijke beklemtoning van de z.g. Liaison des scènes.

Vierde Tooneel.
Eneus, Althea, Atalante, met haar gevolg in Jachtkleedeu.¹
Meleager, Plexippus.

eneus.

IK bid Mevrouw geef ons verlof,

Dat wy eerbiedig u ontfangen in ons hof,
Waar in zo groot een feest bereit wordt, als voor deezen²³⁹
Nooit is in 't ryk gezien.²⁴⁰

meleager.

‘Wat schoonheit mag dit weezen!

1 Jachtkleedeu drukfout voor: Jachtkleeden

239 feest: de bruiloft van Meleager en Alkmene.

240 De aanhalingstekens geven een terzijde aan.

[p. 50]

 

atalante.

 

Zyn Majesteit vergeef de vryheit eene maacht,

 

Die weereloos uw troon, noch scepterstaf belaagt,

 

Maar als een vreemdeling, door enkele eer gedreeven,²⁴³

 

U afsmeekt, om zich mee ten uittocht te begeeven,²⁴⁴

245

Om deelgenoot te zyn in 't slachten van dat beest,²⁴⁵

 

Zo lang door 't gansche ryk van Kalidon gevreest.

 

En gy, ô Erfvorst van uw Vaderlyken zetel,

 

Vergun me, dat ik, schoon in driften te vermetel,²⁴⁸

 

My voor uw' voeten werp, o Helt, die, door uw daân,²⁴⁹

250

Met eerbiet wordt genoemt, daar vader Oceaan²⁵⁰

 

In 's werelts ander deel, met zyn gevreesde handen,

 

Den Zeevork zwaajt en stroomt langs d'afgeleege stranden,²⁵²

 

Vergeef my, die een vrou iets mannelyks besta:²⁵³

 

Diana eist myn plicht, ik volg haar godtheit na.²⁵⁴

 

meleager.

255

Rys op o schoone rys, op dat ik my verneêre,²⁵⁵

 

Wy weigeren van u deeze al te waardige eere;

 

Niet te vergunnen aan de brooze sterflykheit.

 

atalante.

 

Eerbiedig buige ik voor uw 's Vaders Majesteit,

 

De Ryksvorstinne, en hun' verheeve Stamgenooten.

260

Hoe, komt deeze eer niet toe aan Koninklyke looten,

 

En Koningen? mits zy, op hun' verheven troon,²⁶¹

243 door enkele eer gedreven: slechts gedreven door de eer.

244 uittocht: onderneming (expeditie).

245 slachten: doden.

248 schoon in driften te vermetel: ofschoon te vermetel in mijn strijdlust (zie r. 278).

249 door: om.

250 daar: waar; vader Oceaan: de oudste der Titanen, god van de wereldzee die de aarde omspoelt.

252 Zeevork: drietand.

253 die een vrou iets mannelijks besta: die, ofschoon een vrouw, iets mannelijks durf te ondernemen.

254 Diana eist myn plicht: het is Diana die mij dit als plicht oplegt.

255 rys: jonge vrouw; let op het woordenspel Rys en rys en de antithese: Rys op en verneêre.

261 mits: (ja toch,) aangezien.

[p. 51]

 

althea.

 

O neen mevrouw, zy die onsterfelyk regeeren,

 

En ryken naar hun wil verdelgen of vermeeren,²⁶⁴

265

Wier bliksems Koningen zo wel als armen slaân,

 

Vereischen meerder eere als wy; merk, hoe Diaan

 

Ontbrandt in gramschap op de Kalidonsche staaten,

 

Te min geviert, en in haar' tempelen verlaaten.²⁶⁸

 

plexippus.

 

Zyn Majesteit, 't is tyt te haasten naar 't altaar,²⁷⁰

270

't Gekranste slachtvee staat reets vaardig, en de schaar

 

Der Priesteren gereet om 't offerbloet te plengen.

 

atalante.

 

Niet eerder voor den Vorst myn bede zal gehengen.²⁷²

 

meleager.

 

‘O Hemelsch beelt waar voert gy Meleager heen,^273-275273

 

‘Door 't roozebloet, gespreit op 't zuiver elpenbeen²⁷⁴

275

‘Van uwe kaaken, door het lonken van uwe oogen!

 

atalante.

 

Is dan zyn Majesteit tot noch toe niet bewogen?

 

eneus.

 

'k Was ongevoeliger, als marmersteen, Mevrou,

 

Zo ik deeze eedle drift in u beteug'len wou:

 

Wy stemmen 't toe: ga, toon, dat gy, een Jagerinne

280

Van 't hoog Arkadië tot eer der Jachtgodinne,

 

Geene Oorlogshelden wykt van 't strytbaar Griekenlant.²⁸¹

264 vermeeren: vergroten, uitbreiden.

268 min: weinig.

270 vaardig: gereed.

272 gehengen: toestaan.

273-275 De aanhalingstekens geven een terzijde aan.

273 beelt: gestalte, persoon.

274 elpenbeen: ivoor.

281 Geen Oorlogshelden wykt: niet onderdoet voor krijgshelden; vgl. de noot bij r. 156.

[p. 52]

 

meleager.

 

‘Belet dit Goden, houdt dees schoonheid uit den brant^282-283

 

‘Van 't veege Jachtgevaar!²⁸³

 

atalante.

 

Hoe zal een teed're toonen

 

Haar volle dankbaarheit, en zulk een weldaat loonen.

285

Leef leef o Majesteit, lang zie d'alziende Zon

 

U wetten geeven op den troon van Kalidon,

 

En door de heirbyl van uw zoon dit ryk vermeeren.²⁸⁷

 

meleager.

 

Wy wenschen dat mevrou in zegepraal mag keeren,

 

Naar 't Vaderlyk paleis, dat zy door haare kracht,

290

Tot een verwondering der Ridd'ren, 't monster slacht.²⁹⁰

 

atalante.

 

Neen Prins, naar deezen roem moet Meleager streeven,

 

't Is eer genoeg, dat ik my mag ter jacht begeeven,

 

Met zo veel Ridderen, waar van de werelt waacht.²⁹³

 

eneus.

 

Mevrouw, indien gy ons graag wederom behaacht,²⁹⁴

295

Wy wenschen dat g'ontdekt, uit wien gy zyt gesprooten.²⁹⁵

 

meleager.

 

‘Gewis uit Koningen, of Koninklyke looten.²⁹⁶

282-283 De aanhalingstekens geven een terzijde aan.

283 veege: doodsgevaarlijke.

287 heirbijl: oorlogsbijl; vermeeren: vergroten, uitbreiden.

290 slacht: doodt.

293 waacht: gewaagt, melding maakt.

294 graag: bereidwillig; wederom: zie r. 237².

295 ontdekt: openbaar maakt.

296 De aanhalingstekens geven een terzijde aan.

[p. 53]

 

atalante.

 

Ik weigerde dit nooit, o Vorsten, die gy ziet,²⁹⁷

 

Die zo veel heuschheit in uw gastvry hof geniet,²⁹⁸

 

Is Atalante, een spruit van Jazius den Koning.²⁹⁹

 

eneus.

300

Is 't mooglyk Jupiter!

 

althea.

 

Prinses ik bid verschoning,

 

Zyt gy niet in ons hof ontfangen naar uw staat.

 

atalante.

 

Uwe edelmoedigheit, Vorstin, en heuscheit gaat³⁰³

 

Veer boven myne macht van dankbaarheit te pleegen.

 

meleager.

 

Wees welkoom andermaal Prinses.

 

eneus.

 

De Hemel zegen

305

Den Vorst uw' Vader, myn getrouwsten bontgenoot,

 

En u, zo waardig, dat gy uit zyne aad'ren sproot.³⁰⁶

 

Kom gaan wy (het is tyd, de Zon begint te branden)

 

Dianaas gramschap door kerkplichtige offerhanden³⁰⁸

 

Verzoenen. Hemelgoôn, u is ons lot bekent,

310

Dees dagh ryst wonderlyk, geeft maar een heilzaam ent.³¹⁰

297 I.p.v. de komma achter Vorsten zouden wij een kommapunt of een dubbelpunt plaatsen; die: degene, die.

298 heuschheit: goedgunstigheid, beleefdheid.

299 Jazius: Argivisch koning, heerser op de Peloponnesus; Atalante heet ook Iasis, d.i. dochter van Iasius.

303 veer: ver; myne macht van dankbaarheit te pleegen: mijn vermogen om (u) dankbaarheid te tonen.

306 dat: omdat.

308 kerkplichtige: zoals de godsdienst het vereist, voorschrijft.

310 ent: einde.

[p. 54]

Vyfde Tooneel.

meleager.

ZO gaat gy, ach, hou stant bevallige, overschoone!
Op dat ik eerst aan u myn tedre liefde toone,
Kom Atalante, ik brande, ei blusch myn minnegloet.
Kom edelmoedige, die zulk een grooten moet
In uwen boezem draagt, gy hebt my overwonnen.
Pcleponezer maacht: wat zeg ik onbezonnen?
Zy is Diana zelfs, de schoone Jachtgodin,³¹⁷
Vermet'le laat dan af te voeden zulk een min,
Vermetelheit verdient de goddelyke plaagen.
Nochtans Rampzaalige, toen haar myne oogen zaagen!
Met welk een vriendlykheit heeft zy my toegelonkt!
Ik brand, hoe berg ik best myn hartvlam? 'k ben ontvonkt,³²²
En mag het voorwerp van myn liefde niet beminnen.
Alkmene is uwe bruit, stel dan op haar uw zinnen;
O Meleager, dit 's een Hemelsch beelt. Maar ach³²⁵
Zy heeft myn min gemerkt, en met een zoeten lach
My toegeknikt, als scheen zy my wat hoop te geeven.
Wel aan dan laaten wy in haare liefde leeven,
Of sterven, 'k offer my gewillig aan haar haat,
Indien haare ongena my met haar bliksems slaat.

Einde van het eerste Bedryf.

317 zelfs: zelf.

322 berg: verberg.

325 beelt: gestalte, persoon.