Historie en verbeelding in De held en de schare van Henriëtte Roland Holst

[p. 259]

7
De slotsom: het laboratorium van de utopie

Een van de vragen die in de voorafgaande hoofdstukken centraal stonden, was die naar de positie van DHS op de lijn van geschiedschrijving naar verbeelding - het eerste cluster van probleemstellingen uit paragraaf 1.2. DHS blijkt een didactisch bedoelde verbeelding te zijn van het wezenlijke van een heldenleven. In de pretentie het essentiële van de held te raken komt dit boek evenals RL overeen met de vie romancée, waarvan beide werken verder elk op hun manier sterk verschillen. De capaciteit om Garibaldi's fundamentele eigenschappen aan te wijzen ontleende HRH aan de bevlogenheid van de artistieke verbeelding. Daar konden de lezers hun voordeel mee doen, de auteur vatte DHS op als een spiegel waarin de ‘oergrond’ van de held aan de lezers ter navolging getoond werd. Garibaldi's moed, wilskracht, liefde en offergezindheid moesten de (jeugdige) lezers inspireren. De noodzaak offers te brengen verleende Garibaldi in DHS een tragische allure die aansloot bij het in HRH's werk vanaf 1912 optredende type van de tragische held.

Het biografisch werk van HRH is nu achterhaald, maar verlegt men het onderzoeksperspectief naar de tijd van verschijnen, dan blijkt het globaal gezien de toenmalige kennis over de desbetreffende historische figuren te weerspiegelen. De niet geringe hoeveelheid documentatie over Garibaldi die de auteur heeft doorgeworsteld en de vele historische details die HRH zo in haar boek heeft kunnen opnemen, brengen DHS wat dichterbij een geschiedkundige benadering van de held, al zijn er tekortkomingen in selectie van publikaties en in verwerking van feitelijke gegevens. Deze verschijnselen doen zich in RL in mindere mate voor, in dit opzicht verschillen beide werken gradueel van elkaar. Wat in DHS vooral opvalt, is de vertekening, waaraan verschillende verschijnselen debet zijn: HRH's neiging alles te verfraaien, het royale en historisch niet verantwoorde gebruik van inge-

[p. 260]

bedde focalisatie en een verregaande subjectiviteit die DHS binnen HRH's oeuvre tot het summum van heldenverheerlijking maakt.

Waarde-vrij wil HRH allerminst schrijven. Aan het didactisch karakter van DHS beantwoordt in RL het streven naar levensbeschouwelijke positiebepaling. HRH's ethische betrokkenheid is uit op rekenschap, zij zoekt met volle overgave naar de levensles die in Luxemburg's leven verborgen is. Uit de vergelijking van beide werken, HRH's minst en haar meest kritisch biografisch boek, valt te concluderen dat HRH immer levensbeschouwelijk betrokken is bij haar biografisch onderwerp. Als ze zich niet geremd acht, kan die betrokkenheid doorschieten naar uitbundige subjectiviteit en heldenverering (DHS), maar zij is ook in staat tot evenwichtiger dosering van oordeel en bewondering (RL). Blijkbaar is HRH op haar best als ze een gepasseerde held bespreekt: een heldin als Rosa Luxemburg, die correspondeert met een voor HRH achterhaalde levensbeschouwelijke fase.

De vergelijking van DHS met RL leidt tot een conclusie die aangaande HRH's overig biografisch werk als werkhypothese kan fungeren. HRH's biografische geschriften zijn experimenten waarin de auteur onderzoekt in hoeverre haar utopische doeleinden door een historische gestalte gerealiseerd werden. De biografie als laboratorium van de utopie. Wat is het utopisch bereik van Garibaldi of Luxemburg, in hoeverre helpt het uitbeelden van deze figuren auteur en lezer op weg naar een hogere fase? Dat zijn de vragen die HRH moeten hebben bezield. Zo gezien is DHS een experiment op laag niveau: het beeldt slechts een burgerlijke revolutie uit, terwijl RL al hoger reikt: het beschrijft een marxistisch georiënteerde revolutie. In DHS is de utopische proef mislukt vanwege Garibaldi's tragische lot, de maatschappelijke omstandigheden vernietigden hem, wat HRH als zijn symboolfunctie ziet. Maar als held is Garibaldi geslaagd, hij is moedig en liefdevol gebleven en daarom weerspiegelt hij een ideaal voor jonge communisten. RL beschrijft een ander soort mislukking: Luxemburg faalde omdat zij de ‘twee’ Rosa's niet met elkaar in evenwicht wist te brengen en omdat haar levensvisie te eenzijdig was en te weinig diepgang bezat, gemeten aan de normen die HRH als religieus-socialiste omstreeks 1935 aanlegde.

Het tweede cluster vragen uit 1.2 betreft HRH's politiek-theoretische ontwikkeling. In 1919-1920 hing zij nog het historisch materialisme aan, al hanteerde zij dat in DHS oppervlakkig en vanuit een persoonlijke interpretatie van de marxistische theorie die haar thematiek van droom en daad koppelde aan de notie van de doorslaggevende

[p. 261]

werking van maatschappelijke factoren. De rol van de groten der aarde beschouwde zij al niet meer vanuit de marxistische leer. Een enkele passage in DHS laat zelfs doorschemeren dat de Idee de primair werkende kracht is. Zo blijkt DHS de functie van een scharnier te hebben: in deze verbeelding draait HRH's theoretisch besef om zijn as, van marxisme naar ethisch gefundeerd postmarxisme.

De vergelijking van DHS en RL roept een nieuwe vraag op, die in het verlengde ligt van de derde groep probleemstellingen (1.2). Wat is nu het wezenlijke van HRH? Was zij de radicale marxiste die de dogmatische theorie langzamerhand liet varen voor vagere ideeën? Of was zij de metafysisch gerichte wereldverbeteraarster die zichzelf vijfentwintig jaar lang voor marxiste aanzag? Dit soort onontwarbare verknopingen doen zich echter alleen voor als men de ontwikkeling van HRH's denken als zelfstandig fenomeen ziet, los van haar persoonlijkheid. Betrekt men de ‘dieptestructuur’ erbij, al is die per definitie niet ondubbelzinnig waar te nemen, dan kan men HRH's marxisme en religieus-socialisme zien als verschillende uitingsvormen van een onderliggend streven. Een aanwijzing in die richting geven de bevindingen van het zesde hoofdstuk: een constante in HRH's leven is de behoefte helden te vereren, groots gedrag te respecteren. Deze behoefte is verbonden met HRH's utopisch verlangen, dat uit haar leven en denken niet is weg te denken. Uiteindelijk komt dit verlangen voort uit het besef van een tekort: de maatschappelijke werkelijkheid beantwoordt niet aan het utopisch ideaal en de eigen persoonlijkheid staat nog niet op het hoge niveau van de toekomstige mens. Deze mens, de ‘sterke’, is het die in de spiegel van DHS opdoemt, geprojecteerd binnen de contouren van een van de tijdelijke verschijningsvormen van de eeuwige held, Garibaldi. Zo toont de spiegel datgene wat HRH zou willen zijn, de ideale mens.