Journaal van Hugo en Cornelis van Ryck betreffende hun reis naar Jeruzalem (1561-1562)

Journaal van Hugo Hugensoon van Rijck betreffende zijn reis naar Jerusalem (1561-1562)

Hoofdstuk I: van Delft naar Venetië [2a-11b]

[10 mei 1561]

[2a] Den X^en mey anno 1561 ben ick Cornelis Hugensoon met mynen vader Hugo van Ryck⁴⁷ gereyst uut Delft naer Jerusalem ende hebben gereden duer Rotterdame tot IJscelmonder veer ende ben daer over gevaeren⁴⁸ ende voort gereden tot Swynendrecht ende hebben daer gesceept op Zevenberghen ende bennen gereden tot die ponte toe ende over gevaren⁴⁹, ende gereden inden Oudenbosche op den zelfden dach, te weten [2b] den 10^[en] mey, ende syn tot die scouts die nacht gerust⁵⁰.

47 De lezing van deze eerste regels is conform de oorspronkelijke tekst, waarbij latere wijzigingen en toevoegingen ongedaan zijn gemaakt.

48 Over de Lek.

49 Over de Oude Maas, Dortsche Kil en Hollands Diep.

50 Op kleinere plaatsen kon men - blijkens het vervolg - gebruik maken van de extra kamer die de schout voor een eventuele gevangene ter beschikking had.

[11 mei 1561]

Den XI^en meij zyen wy gecomen naenoene te clock dry uren binnen Antwerpen met den selfden paerden ende bennen gelogeert geweest op Sint Jans vlyt ‘Inde Groene Papegay’ ende hebben onse paerden geset ‘Inden Ouden Swaen’ inde Conperstraet⁵¹ waer dat wy vonden gelogeert Ozier⁵² Matheuss. mynen oem. [3a] Voorts soe hebben wy gewacht naer geselscap ende hebben geen gecregen.

51 Vermoedelijk is hiermee de Koepoortstraat aan de rand van het oude centrum bedoeld.

52 Versta: Ogier.

[16-17 mei 1561]

Vrydaechs den XVI^en mey syen wy te clock een ueren opgeseten ende syn gereden binnen Lier ‘Inden Gulden Cop’ ende hebben daer goede sier gemaect met mynen meester Philips van Swalue. Den XVII^en mey syen wy gereden te Diest ‘In den Pellecaen’ waer dat wy [3b] smiddaechs aten ende ten twe ueren zyn wy gesceyden vandaer ende syn snavens gecomen binnen Hassel ende syn gelogeert geweest ‘Inden Helm’ daer wy die nacht bleven.

[18mei 1561]

Den XVIII^en mey syen wy gereden tot Maestricht ‘Inden Helm’ ende hebben daer snoens gegeten ende syn voort opgeseten te clock twe uren ende syn snavens gecomen binnen Aken gelogeert ‘Inden Helm’ ande merct daer wy wel rusten.⁵³ Daer syn oock [4a] schone dinghen om syen⁵⁴, dat is tweten een schoon bat ende dat artelrie vanden ouden coninck Carel, ende hoe datter groote pelgrimage geweest is waer deur dat de stadt van Aken in groote vermaertheyt geweest is.⁵⁵

53 Volgens Van Lennep en Van der Gouw (1867-69), 384-386, was ‘Inden Helm’ een der meest voorkomende herbergnamen.

54 Om te zien.

55 De medicinale baden van Aken waren befaamd.
De term ‘artelrie’ in verband met Karel de Grote is een leesfout. Ongetwijfeld is sprake van een verschrijving voor ‘reliquie’. De vele relieken van Christus, Maria en allerlei heiligen die Karel de Grote verworven had, alsook zijn eigen gebeente - hij werd in 1165 door Frederik Barbarossa heilig verklaard, en het volk (niet de kerk!) vereerde hem als zodanig - hebben van Aken een der beroemdste bedevaartsoorden in Europa gemaakt, daarin enkel overtroffen door Rome en Santiago de Compostella. Zie: H. Schiffers (1951) 5, 60, 61 en 77.

[19-20 mei 1561]

Den XIX^en mey syn wy gereyst uuijt Aken naer Dueren ende syn gelogeert ‘Inde Wildeman’. Den XX^en mey syn wy gereyst uuijt Duyren ende [4b] syn gecomen tot Bullessen⁵⁶ op den doerp daer wy maeltyt hielden ofte teerden, daer wy leckere roeide rinssche wyn droncken die noch op muere lach.⁵⁷ De pot was weynich cleynder dan een stoop wyns ende dat voor twe stu[vers]. Op te selfsten dach quamen wy tot Bodendorp⁵⁸ byde schouwt ende daer gelogeert daer wy oijck goede rode wyn droncken ende is een goede waert die de Nederlanders wel syn⁵⁹ mach.

56 De huidige vlek Groβbüllesheim ten N.O. van Euskirchen.

57 Wijn die nog lag te gisten.

58 Bedoeld is Bodendorf, dat ca. 3 km ten Z. van Remagen lag, maar thans van de kaart verdwenen is.

59 Zien, lijden.

[21-22 mei 1561]

[5a] Den XXI^en mey syn wy gescheyden van Bodendorp ende syn gecomen binnen Andernaken⁶⁰ ‘Int Hart’ daer wy een goede waert vonden die ons wel dede ende goede coep. Oijck vriendelick. Ende reden den selffden dach tot Covelens⁶¹ ‘Inden Bock’ ende hadden duer coop ende ick vraechde naer meester Jan van Delft; hy en was niet thuys. Den XXII^en mey syn wy gesceyden van Covelens [5b] ende syn gecomen des middaechs tot Goedeweers, leggende by Catssenelboge ‘Inde Drie Lelyen.⁶² Van daer gesceyden opten selffden dach ende syn savonts gecomen tot Drechuysen⁶³ tot een weduwe daer uuyt hinck ‘De Kan’, daer wy wel waren.

60 Andernach.

61 Koblenz.

62 Deze plaatsaanduiding is zeer onduidelijk. Goedeweers is niet te identificeren. Ook de aanwijzing dat het plaatsje bij Katzenellbogen zou liggen, is niet aan te nemen, omdat Katzenellbogen mijlenver verwijderd ligt van het Rijndal waardoor de reizigers naar het zuidoosten trokken.

63 Dachsenhausen.

[23-24-25 mei 1561]

Opten XXIII^en mey syn wy ghesceyden van Drechuysen ende sij[n] gecomen tot Spredelyn⁶⁴ daer men hadde een stoop wyns om eenen stuver, maer sy en was niet goet want de wyn daer [6a] niet wel en was geslaecht duer dat natte jaer. Voorts soe syn wy gecomen des avonts tot Malsom.⁶⁵ Opten XXIV^en mey syn wy gesceyden van Malsom ende syn gecomen tsavonts tot Spyers⁶⁶ ‘Inden Croen’. Den XXV^en mey syn wy gesceyden van Spiers ende syn gecomen snoens tot Brousel in Swaven⁶⁷ daer wy qualick hadden voor onse gelt ende [6b] quamen op een dorp op een halff mijel an Vaynegen⁶⁸ daer wy des nachts bleven tot des scoutes huys ende waeren daer wel voor ons gelt.

64 Sprendlingen, ten Z.Z.W. van Mainz.

65 Monsheim (bij Worms) óf Mölsheim (bij Monsheim).

66 Speyer (onder Mannheim).

67 Bruchsal in Schwaben.

68 Vaihingen, ten N.W. van Stuttgart. Het bedoelde dorp is Illingen, even ten N.W. van Vaihingen.

[26-27 mei 1561]

Den XXVI^en mey syn wy smorgens gescheyden vande scoutes ende syn smiddaegs ten 11 ueren gecomen binnen Canstadt⁶⁹, twelk es een oepen vlecke, neffens die kerck ouver ‘Inde Gulden Croen’ daer wy wel gelogeert waeren, waer dat myn vader een stuc van een sermoen hoorde. [7a] Opden selffden dach quamen wy savons weder op een dorpken, leggende een myl van Gipinge, daer wy des nachts seer wel waeren.⁷⁰ Den XXVII^en mey quamen wy tot Ghysselingen ‘Inden Gulden Swan’ daer goede herberge was.⁷¹ Op den selffden dach quamen wy tot Ollims ‘Inden Croen’, dat een seer groote herberge was daer wy uuijt ons cleren gingen ende die nacht wel rusten.

69 Cannstatt, thans een wijk van Stuttgart ten N.O. van het centrum.

70 Het bedoelde dorp is waarschijnlijk het plaatsje Uhlingen, ten W. van Göppingen.

71 De plaats Geislingen ligt ongeveer halverwege het traject Göppingen - Ulm dat circa 50 km lang is.

[28-29 mei 1561]

[7b]Den XXVIII^en mey reden wy uuijt Ollims ende quamen snoens Soe Bechern⁷² daer wy leckere wyn vonden ende hadden goede coop. Op den selffden dach quamen wy tsavons tot Memmingen ‘Inden Arent’ daer wy oock op ons naeckt gingen ende rusten daer wel, daer twe fraye dochters waeren te huyse. Den XXIX^en mey syn wy gesceyden van Memmingen ende bleven snoens op een myle an Kempen ende quamen guet [8a] tyts binnen Kempen⁷³ tclock vier uuyren tsavons ende wy meenden verder te ryden maer onse paerden waeren moede ende wy bleven die nacht aldaer ende daer hinck uuijt ‘Den Beerendans’. Maer de waert en was niet thuys, maer daer was een jonge dochter die seer wel conde spelen op de clavicoorde ende op de clavesimbel, daer wy seer wel waere[n] ende gingen daer uuijt ons clederen ende hadden goede coop.

72 In het handschrift staat soewechem, waarop evenwel geen enkele plaatsnaam in die buurt gelijkt en dat zelfs geen enkele zinvolle betekenis oplevert. Maar uit paleografisch oogpunt bezien is dit ongetwijfeld een leesfout van soebechern d.i. Zu Bechern, een dusgenaamde herberg; vgl. de hierboven genoemde herberg ‘De Kan’.

73 Lees: Kempten. Deze plaats ligt ten Z.O. van Memmingen. Niet te verwarren met Kempen in het Rijnland.

[30-31 mei 1561]

Opten XXX^en mey syn wy gesceiden ende gereden uuyt [8b] de stad Kempen ende syn gecomen tot Neseltbanck⁷⁴ daer wy goede cyere maecten voor ons gelt ‘Inden Geit’ ofte ‘Hart’ daer die waert wel Ytaliaensche conde spreecken.⁷⁵ Naer die middaghe syn wy van daer ghesceyden ende syn gecomen tot Fyts⁷⁶ daer wy oeck wel waeren, ende sliepen snachs by onse paerden inden stal. Daer hinck uuyt ‘Inden Arent’. Den XXXI^en mey syn wy gesceyden van daer ende syn gecomen tot Etterwangen⁷⁷ [9a] daer wy by een ryck huysman waeren die ons wel tractheerden, ende syn nae middage tclock twe uuyren daer van daen gesceyden ende syn by tyts gecomen [tot] Laryn daer wy snachts bleven.⁷⁸

[Hierna ontbreken 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29 en 30 juni.]

74 Nesselwang.

75 Blijkbaar had Hugens van Rijck niet kunnen uitmaken of op het uithangbord een geit of een hert (in het Hollands dialect hart) was afgebeeld.

76 Füssen.

77 Heiterwang.

78 Met Larijn is wellicht Lermoos bedoeld, even ten W. van de huidige Oostenrijkse grens, ca. 30 km ten W.Z.W van Garmisch-Partenkirchen.

[1-2-3 juni 1561]

Den I^[en] juny syn wy gecomen over den Vernaert⁷⁹ daer de keyser een schoen slot heeft ende snoens gecomen tot Nasaret daer wy goede cyere maecte ende hadden goede coop, maer daer en was geen stroe voor de paerden. Nae [9b] middage syn wy van daer ghesceyden ende syn gecomen op een dorp op drie mylen an Ysbrueick⁸⁰ dat een groote herberge was daer wy oeck wel waeren. Den II^en juny syn wy gecomen smorgens te clock 10 uuyren tot Ysbrueick ende syn dien dach al gebleven ende ick heb myn swartgen vertommet⁸¹ om een ander paert daer ick 30 gulden op toe gaff. [10a] Den III^en juny syn wy te clock acht uuyren gesceyden van Ysbrueck ende syn gecomen tot Matrey snoens ‘Inden Arent’ ende hebben daer goede cyere gemaeckt ende wel getracteert geweest ende hadden in ons geselscap Caspar van Trent.⁸²

79 Bedoeld is de Fernpass nabij Nassereith. Misschien heeft de gedachte aan de bekende bergpas over de St. Bernhardt de schrijver parten gespeeld toen hij de laatste letters van het woord noteerde. Zie de codicologische aantekeningen.

80 De bedoelde plaats is Vols, even ten W. van Innsbruck.

81 Vertommet (verruild) is een zeldzame nevenvorm van vertommelt. Zie WNT XX, kol. 1110.

82 Deze Caspar van Trent staat niét genoemd bij Röhricht (1889), 249.

[4-5-6 juni 1561]

Op den selffden dach quamen wy op een halff myl an Strayssingen⁸³daer wy dien avont bleven ende waeren wel. [10b] Den IV^en juny syen wy gesceyden vandaer ende zyn savons gecomen te Bricsom⁸⁴ te 3 ueren daer wy die nacht bleven ende maecte goede cier. Den V^en juny syen wy gesceyden vandaer smorgens vroeg ende reden duer een stadt genaemt Clause⁸⁵ daermen metten Sacrament omme ginge⁸⁶ ende quamen des avonts te vier ueren binnen Baetsom⁸⁷ daer wy die nacht bleven want wy seer moede waeren. [11a] Den VI^en juny syen wy gesceyden vandaer te clock 3 ueren ende syn savons gecoemen binen Luymerth twelck een open vlecke is ende bleven daer dyen nacht ende maecten goede cyer.⁸⁸

83 Sterzing.

84 Bressanone (Brixen).

85 Chiusa (Klausen).

86 Het feest van Sacramentsdag was een uiting van de bijzondere godsvrucht voor de eucharistie in de middeleeuwen. Het werd in 1264 ingesteld door Urbanus IV en in 1311 door Clemens V voor heel de kerk verplicht gesteld. Door Johannes XII werd de plechtige processie - met medevoering van een geconsacreerde hostie in een monstrans - ingevoerd. Op het eind der middeleeuwen was die geloofsuiting algemeen gebruikelijk.

87 Bolzano (Bozen).

88 Welk gehucht bedoeld is met Luymerth, en wáár zij dus goede sier maakten, is onduidelijk.

[7-8-9 juni 1561]

Den VII^en juny syn wy gecomen sachternoens tclock twe ueren tot Trento ‘Inde Rosa’ daer goede herberge was, daer wy bleven dien avont ende sagen wonderlycke cluchten van Italiaenders die daer speelden ende dansten.[11b] Den VIII^en juny syn wy gesceyden van Trenten smorgens ende syn gecomen te Levigo, leggende 2 mylen van Trenten daer wy wat aten ende syn noch vyff mylen verder gereden, een myl duer Crim twelck onder die van Venegien ⁸⁹staet daer wy wel waeren voor ons gelt. Den IX^en juny syn wy smorgens vroech van daer gesceyden ende syn snoens gecomen tot Livige daer wy bleven noens ende syn savonts op twe mylen an Meesters.⁹⁰

89 Bedoeld is wellicht de plaats Grigno.

90 Mestre.