Toskane. Druivenland

Afscheid

Weer zit ik in de trein. Met weemoed staar ik door het open raampje naar buiten. Zachtjes rolt het heerlijk landschap voorbij. De zon straalt in haar prillen luister. De hemel glanst als lapis lazzuli zo blauw, zo diep-donker blauw. Hij lijkt me mooier nog dan hij haast al deze dagen geweest is, verlokkender ook zelfs de zon. Een lachende liefelijkheid de groene, zilvergroene, zacht vergelend-groene landouw, nu de wijnvelden goudig verdorren, met de hofsteden daarin verstrooid, de roodpannen daken van de nederzettingen, de pluimende donkerte van de cypressen in groepen. Met een gevoel als van deernis bekijk ik mijn rugzak, daar vòòr mij op de bank in elkaar gezakt. Trouwe reiskameraad, nu is het uit met ons. Het doet mij aan Dante denken, als Virgilius afscheid neemt:

Tratto t'ho qui con ingegno e con arte
Fuor se' de l'erte vie... (Purg. XXVII, 130)

[p. 150]

Gedaan met een gulden vacantietijd: wij keren terug tot het dorre proza.

Hoe mooi is het land dat ik verlaat. Hoe kan het dat Taine van deze streek tussen Chiusi en Sienna niets anders te zeggen wist dan ‘un maigre et plat paysage de France!’ Voor Bourget was het althans een ‘terre classique’, onuitputtelijk om zijn rijkdom aan kunstschatten. Kasimir Edschmid zag deze ‘Landschaft zauberhaft und erlösend in ihrem Blühen, von innigem und freudigem Geiste gestaltet.’

Ik weet het: dit is geen schokkende film. Het is niet groots. Het doet niet achterover slaan. Geen pathos dat zich overschreeuwt. Maar er ligt adel in dit landschap, een edele gereserveerdheid, een voornaam bewegen. Het is lachend en ook stijlvol. Het is gemeten, in banden gehouden door de cultuur, beschaafd en als geheel vergeestelijkt; verfijnd. Hoe jong ook, toch geheel beheerst. Het is bergachtig, zonder dat er andere bergen zijn dan de Monte Amiata, gebeeldhouwde spil en as, die haar spaken wijd uitstrekt. Deze heuvels vloeien uit en in elkaar, zodat zij overal weer guirlanden vormen, die, als gespannen festoen, het eigenlijke landschap omlijsten: achtergrond van het tafereel, een natuurlijke architektuur onder de blauwe hemelkoepel.

Lijkt dit landschap overal eender? Het is mooi. Het is liefelijk, voltonig, rijk. Het is van een tedere schilderachtigheid, met de verwonderlijke stoffering van zijn stadjes, ommuurde landstadjes met torens en poorten, kastelen als gemmen daarin verstrooid. Het is gezegend met vruchtbaarheid, telkens uitbloeiend tot een fluwelige weelde, met de wijdgespannen pracht van de pasteltintige kimmen daaromheen. Het is een tuin, een lachende tuin vol speelsen tover, vol dartelheid ondanks zijn gebondenheden, vol vrijen zwier ondanks alle bemoeiïngen, vol overvloed van kostelijk ooft, vol graan, wijn en olie, kastanjes en kalbassen, vol kostbare gewassen en bloemen, bloemen zonder eind.

Dit landschap is als een liefkozing. Het is een spelen, zingen, glimlachen, ernstig en toch altijd stralend, luchtig en rank. Zo de mensen, zo de dingen daarin. De Schepper moet er wel een bizondere wijding over uitgesproken hebben, waarom het met zijn hart en gelaat ook geheel naar den hemel is gewend.

Vredig als zijn kleurenvreugde is, ademt het vroomheid en devotie. Niet dat Toskane met kruisbeelden en kapellen verkwezeld werd. Zijn landelijke godshuizen ranken er als bloemen op, geboren uit de ritmen van zijn gestileerde vloeiïng. In alles ademt er wijding, zwijgend geluk. Overal vroom gelispelde fluisteringen. Als biddende moedertjes hurken er de oude landkerken langs de weg; in stille extase staan ze, met opgewend gelaat, op de heuvels die ze schragen, olijfplantingen als wierookwolkend daaromheen, zilverig dampend. Zijn honderden cypressen waken er met opgeven handen: een bestendig gebed.

Oude tijden hebben deze schone schering den rijken inslag gegeven van hun bonte bewogenheid. Veten, verwikkelingen, vijandschappen, felheid van haat en afgunst, een eindeloosheid van verbitteringen en onenigheid. Maar diezelfde tijden hebben deze landouwen ook gewijd

[p. 151]

met poëzie en schoonheid. Umbrië is het zalig land geweest van Franciscus en Clara; Bernardinus en Catherina zijn de sterren van Toskane. Van dit evangelisch landschap is Margaretha van Cortona een andere Magdalena. Met hen en met zijn primitieve schilders is het een tuin van mistiek geworden, door geen aardse ruchtbaarheden van den hemel vervreemd. Hier is Madonna Maria rondgewandeld als in haar eigen liefelijke warande. Tientallen van oude meesters van het palet zijn er haar gangen vroom gevolgd en zagen er Haar, met haar zoete amandelogen, met den kleinen mond als kersenbloei, met haar smalle, witte handen als openknoppende leliekelken, met de innigheid van haar aanminnig gelaat, altijd vorstin en toch altijd ook moeder.

Ik kan de balsemgeurige lucht van Toskane niet inademen zonder op de lippen een zoetheid te proeven als van hemels ooft; ik kan den blauwen hemel van Toskane niet over mijn hoofd gespreid zien, zonder te denken aan Madonna Maria's azuren mantel.

Ook was dit land verkoren om de gulden wieg te worden van de mooiste taal die onder mensen wordt gesproken en die wellicht de taal der engelen is: gesproken muziek. Een taal die gezang is, welluidendheid en klankenweelde: Dante's taal. En hier is tevens de mooiste en reinste liefde ontloken, die ooit het hart van een mens in verrukking gebracht heeft. Hier werd het opperste lied van minne ingezet, uit goud en gemmen saamgeklonken en in zingende terzinen gebeeldhouwd, Beatrice's prijslied, door geen schaduw van wijzang overvleugeld.

Daar dit land door God bemind moet zijn op geheel bizondere wijze, straalt er aldoor weer geluk en vrede en muziek van alle dingen uit. Het windt zijn wijnfestoenen tot een eeuwig feest; zijn cypressen en olijvenbomen groenen er tot eeuwigen zomer. Het weet van geen versomberen of verouderen. Het bezit alles om steeds stralend verheugd te wezen, om ons het wensen te doen verleren: jeugd, aanminnigheid en glans, en die schone verzadiging en voldaanheid die de zielen bekoort tot een schaduwloze blijdschap om het aanzijn, een durende lofzang op het schone, goede leven.

Pasteltonig ‘Magnificat’ van dit parelmoeren land. De zingende ritmen van het hele landschap ruisen op deze terugreis nog eenmaal voorbij: heuvels en bomen, bossen en wijngaarden, bergstadjes, burchten en hofsteden langs al de zwenkende wegen, met de blanke ossenkoppels in het gareel, onder het blokkend juk. Eén voor één schuiven, als parels aan een snoer, de pleisterplaatsen voorbij van mijn avontuurlijke zwerftocht, met hun namen die als lantarens glanzen: Poggibonsi, Castellina, prachtig Siëna, Asciano, ...en ik herinner me glimlachend; dan Lucignano, tot onbetreden Sinalunga zich mij openbaart, zo lokkend gelegen tegen zijn heuvel aan, rood en bruin in het groen, met torens wenkend, met poort en muren, dat ik het mezelf niet vergeef ook hieraan voorbij te zijn getrokken. Ach, die speelse stroompjes en beken, ‘fiumicelli di suavi nomi’, zoals Carducci zeide, die onder bossen van rietpluimen hun weg zoeken... Heimwee grijpt je aan naar dit onbekend-geblevene, onvermoede. Niet alle honig heb ik gepuurd, niet alle bloemen in mijn tuil gebundeld.

[p. 152]

Terug, ik wil terug. Geef oponthoud! Ik kan niet scheiden van dit heerlijk land. Ik wil niet verder...

Maar de trein rolt voort en voort, tot Montepulciano op zijn heuvel in de verte verschijnt, half mistig omneveld en vervaagd, onwerkelijk, met iets van een tempelstad, een Graalburcht: vervulling van de heerlijkste beloften. Romantisch visioen.

En met een ruk grijp ik naar mijn reiszak als met een snik, en gris naar iets wat hij nog bergt, een appel, een peer, een laatste druiventros, om mij opnieuw een houding te geven, moed scheppend bij dit terugkeren naar arbeid, zorg en plicht, naar het gewone, barre leven. Mijn keel is dichtgesnoerd, mijn mond is droog. ‘Toskane’ schreit het in mij, met omfloerste klanken, ‘il mio dolce paese di Toscana...’ Het is alles een droom geweest, droom van schoonheid, van poëzie. Maar zo was dit gebenedijd paar weken dan ook werkelijk begenadigd leven: want het hoogste in ons mensenbestaan, trots alle pijn en moeiten die het met zich brengt, is: het schoon gedroomd te hebben tot een vreugd voor immer.