Literatuur en moderniteit in Nederland 1840-1990

[p. 9]

Voorwoord

Tot op heden ontbreekt een studie waarin voor de Nederlandse situatie over een langere periode wordt nagegaan hoe de maatschappelijke modernisering met de ontwikkeling van de literatuur is verweven. In 1990 verscheen Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1885-1985 van Ton Anbeek. In de inleiding merkt de auteur op dat het met elkaar verbinden van literaire en buitenliteraire veranderingen (politieke, sociale, economische) neerkomt op het naast elkaar leggen van twee hypothetische constructies: ‘een even verleidelijke als riskante bezigheid’. Door zich te beperken tot literaire normveranderingen heeft Anbeek geprobeerd de verleiding zoveel mogelijk te weerstaan. Het resultaat is dat de interne dynamiek van de literatuurgeschiedenis bij hem goed uit de verf komt, maar dat de relatie met de maatschappelijke ontwikkelingen onderbelicht of op zijn minst fragmentarisch blijft.

In het omvangrijke Nederlandse literatuur, een geschiedenis uit 1994 wordt juist weer erg veel aandacht geschonken aan de maatschappelijke en culturele context van het literaire leven, maar vergeefs zal de lezer er zoeken naar de grote historische lijnen. De geschiedenis van de Nederlandse literatuur heeft hier de vorm van een reeks doorkijkjes, zonder dat de samenstellers blijkbaar in de verleiding zijn gekomen deze met elkaar te verbinden. Deze losheid lijkt vooral ingegeven door wetenschappelijk pragmatisme en niet door een theoretisch, al dan niet postmodernistisch uitgangspunt.

Hoe het ook zij, bij alle rijkdom die deze beide literatuurgeschiedenissen bevatten, bestond er volgens ons voldoende ruimte voor het boek dat nu voor u ligt: een literatuurgeschiedenis waarin zowel historische lijnen worden getrokken als ook de maatschappelijke context van de literatuur ruim aan bod komt.

Menigmaal hebben wij bij het werken aan dit boek er ons het hoofd over gebroken in hoeverre het verhaal dat wij vertellen nog wel te beschouwen is als een literatuurgeschiedenis. Zijn de talloze excursies naar de politieke, sociale en culturele geschiedenis die we de lezer in de volgende hoofdstukken zullen voorschotelen, niet evenzovele overbodige afdwalingen van wat op goede gronden als de

[p. 10]

literaire canon geldt? Het is aan de lezer om daarover te oordelen. Bij onze omzwervingen werden we geleid door de overtuiging dat de moderne literatuur alleen maar recht gedaan kan worden door haar te behandelen in samenhang met dat even veelomvattende als ongrijpbare fenomeen dat de moderniteit wordt genoemd. De moderniteit, met al haar tegenstrijdigheden en conflicten, is de biotoop waarin de moderne literatuur floreert (en soms verpietert), het is de natuurlijke omgeving waarop ze voortdurend haar overlevingsstrategie heeft moeten afstemmen. Los van die context verwordt de geschiedenis van de moderne literatuur al gauw tot een curieuze opeenvolging van vreemde aberraties en uitgesponnen malligheden, zoals de miereneter en de giraffe vreemde verschijningen blijven voor wie hun leefomstandigheden niet kent. In dit boek hebben wij de moderne Nederlandse literatuur op heterdaad in haar biotoop willen betrappen. We beschrijven hoe ze zich weet te handhaven in een omgeving die razendsnel van karakter verandert. Hoe ze zich aanpast aan al die grote veranderingen die in haar leefomgeving optreden: modernisering, massificatie, nivellering, emancipatie, verzuiling en ontzuiling.

Wij zijn de Utrechtse studenten Nederlands dankbaar voor het stimulerende enthousiasme waarmee ze de afgelopen jaren hebben deelgenomen aan werkcolleges over dit onderwerp. In het bijzonder willen we Helleke van den Braber, Matthijs Sanders en Inez Meurs bedanken voor het waardevolle vooronderzoek dat zij gedaan hebben.

Wij hebben het zeer gewaardeerd dat Hans Bertens, Joke van der Wiel en Anthonie Mertens bereid waren om delen van het manuscript te lezen en van kritische kanttekeningen te voorzien.

Het Onderzoekinstituut van Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht zijn we erkentelijk voor de financiering van een deel van de onderzoekstijd.

Utrecht, mei 1996

Frans Ruiter
Wilbert Smulders