De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 269]

Emblematische gedichten

[p. 270]

⁺Gheestelijcke ghelasen lampe

Een gelasen Oly Lampe claer blinckende gent¹
Is elck mensche noodtlijck in zijnen staet²
Voorsien van olye ende suyuer goet lement³
Dan hoe de olye beter lucht omghaet⁴
Alsmense ontfunckt die vlamme ontfaet⁵
Te meerder claerheyt / dits natueren aerdt.
Isser dan een decxel / diese bevaet
Van winde / soe ist al wel bewaert^7-88
Maer minnelijck vriendt v wordt verclaert
Dese lampe gheestelijck / om een ghewinnen
Van duechden / want gheen lof vermaert¹¹
En is / sonder duecht / voor wijse sinnen¹²
Al dat ons noodt is / laet ons beminnen.

Reynicheydt des lichaems vooren in¹⁴
Verstaen wy bijden claren ghelase
Want is onsuyuere ons werck ons sin
De olye en sal niet meer baten dan wase¹⁷
Dus waert van noode dat elck sterck lase
⁺ Den Boeck om te houdene dlichame reene¹⁹
Want de wijse maechden / Niet de dwase,
Lichten den Bruydeghomme alleene^20-21
Suyuer herten zijn Gode ghemeene²²
Het blijft gods stede / want het den schoot // es
Daer hy in rust als lieuer gheene^23-24
Voor allen hongher hy tsekerste broodt // es²⁵
Laet ons beminnen al dat ons noodt // es.

+ RW K 4 v^o

1 gelasen glazen (zie voor de svarabhakti-vocaal J. Jacobs Vergelijkende klank- en vormleer der middelvlaamsche dialecten I (Gent 1911) par. 141, bl. 240); - gent schoon.

2 is ... noodtlijck heeft nodig; - staet stand.

3 lement pit.

4 Hoe beter de lucht om de olie circuleert.

5 ontfunckt ontsteekt.

7-8 bevaet van beschermt tegen (de constructie met van èn deze betekenis niet in MNW en WNT).

8 wel bewaert goed verzekerd.

11 vermaert roemwaardig?

12 sinnen geesten (versta: mensen).

14 vooren in in de eerste plaats?

17 wase modder.

+ K 5 r^o

19 Den Boeck de bijbel? Een aanbeveling om de bijbel goed te lezen, doet hier wel wat vreemd aan. Vooreerst pleegt men zoiets niet of vrijwel niet aan te treffen in de 15^e eeuw en vervolgens ziet men niet goed in, waarom speciaal voor de reinheid van het lichaam het Boek der boeken zou moeten worden opgeslagen, al vindt men natuurlijk wel in teksten als 1 Cor. 6, 19-20 en elders voorschriften dienaangaande. Mag men in de vermelding van Den Boeck misschien (mede) een toespeling zien op de Brusselse rederijkerskamer van die naam?

20-21 Vg. Matth. 25, 1 e.v.

22 Vg. Matth. 5, 8 ‘Zalig zijn de reinen van hart, want zij zullen God zien’; - ghemeene deel hebbende aan.

23-24 Zie voor het rusten van God (Christus) in het mensenhart MK bl. 279 e.v.

25 Zie voor Christus als het Brood (des Levens, - der engelen, enz.) MK bl. 60 e.v. en mijn Kerstmis in de ban van de Passie in Kerk en Eredienst 5 (1950) bl. 341.

[p. 271]

 

De Olye in dat ghelas behoorende

 

Sal wesen gherechte ontfaermichede

 

Milde alle ghiericheydt verstoorende.²⁹

30

Tontfaermen godts / ghy winter mede³⁰

 

Noydt en was hy / die rechte ontfaermen dede³¹

 

Op zijnen euen kersten mensche hier nedere

 

Godt ghaf hem in zijn glorie stede³³

 

Sijn vriendelijck ontfaermen wedere

35

Sy is dat hooghe onrottelijck Cedere³⁵

 

Daer Godt zijn oordeel op sal innen³⁶

 

Sy is oock Christus vlerck ende vedere

 

Daer hy by daelde / dus sonder dinnen^37-3838

 

Al dat ons noodt is / laet ons beminnen.

 

 

40

Rechte en drooghe moet delement // zijn⁴⁰

 

Soe valt zijn laeyen veel te claerdere⁴¹

 

Twelck hemelsche begheerte sal bekent // zijn⁴²

 

Daer de gratie godts by wast te naerdere⁴³

 

Ist soe ontfunckt twordt te openbaerdere

45

Van puerdere Charithaten dlicht^44-45

29 ghiericheijdt hebzucht (in tegenstelling tot ontfaermichede barmhartigheid, in de zin van weldadigheid).

30 Gij wint er Gods barmhartigheid mede.

31 Er was nooit iemand, die zich waarachtig ontfermde (zie voor doen + inf. Stoett Synt.³ par. 253).

33 Godt enz., versta: Of God enz.; - gloriestede plaats der heerlijkheid, hemel.

35 Sij, t.w. ontfaermichede; - *onrottelijck niet kunnende rotten, onvergankelijk (in WNT X, 1776 alleen uit Anna Bijns 276 opgetekend).

36 innen in rederijkerstaal in het algemeen = verwerven (vg. WNT VI, 1821 in de bet. I, A, 3), hier = uitspreken, t.w. bij het Laatste Oordeel? De ceder als symbool van de Barmhartigheid is mij niet van elders bekend; mogelijk hebben we te doen met een reminiscentie aan de Boom der Barmhartigheid bekend uit de Vita Adae et Evae (vg. H. Bergema De Boom des Levens enz., Hilversum 1938, bl. 250-1). Indien er in r. 35-6 een herinnering schuilt aan de voorstelling van een mythische boom op de plaats des Gerichts, dan zou het Ethiopische Henochboek hier het dichtst bijkomen (vg. Bergema a.w. bl. 245-6); het is hier echter geen ceder, maar de keuze van deze boom kan weer beïnvloed zijn door de bijbelse voorstelling van de ceder als ‘wereldboom’ (vg. Ezech. 17).

37-38 Een voorstelling, volgens welke Christus gevleugeld is neergedaald naar Maria's schoot, is niet bekend, maar behoeft uiteraard ook niet te worden verondersteld. Het dichtstbij komt de uit franse miniaturen bekende afbeelding van het Christuskind uitgaande uit de mond des Vaders en gedragen door cherubijnen met zwaluwvleugels (vg. MK bl. 33). De opvatting, dat Christus door barmhartigheid is bewogen om Mens te worden, gaat terug op het Pleidooi der Deugden, voor het eerst breder uitgewerkt door Bernardus en Hugo van S. Victor; overigens heeft sinds de Renaissance van de 12^e eeuw de voorstelling het gewonnen, dat liefde (charitas) Christus deed neerdalen, vg. Jacob van Maerlant's Eerste Martijn r. 342 e.v.:

Jane trac soe (t.w. caritate) themelsche broot
Hier neder in der magheden scoot etc.

(uitg. Verdam-Leendertz bl. 17).

38 dinnen verminderen (sonder dinnen onverminderd is tot dusver niet van elders bekend).

40 delement de pit.

41 laeyen vlam.

42 hemelsche begheerte begeerte tot de hemelse dingen; - bekent zijn zijn, betekenen.

43 naerdere sterker (Deze betekenis zou dan, ofschoon nauw verwant aan de bekende, nog niet zijn opgetekend).

44-45 twordt te openbaerdere Van puerdere Charithaten dlicht het licht wordt des te helderder door zuivere liefde (puerdere comp. pro positivo? Of toch = zuiverder?).

[p. 272]

 

Want Carithate is tsmenschens onbeswaerdere⁴⁶

 

Voor Gods almoghende aensicht

 

Want de vlammen de charitate sticht⁴⁸

 

⁺ Is blakende schoonder dan eenich roodt // es

50

Dat vier en dient gheen tijdt gheswicht⁵⁰

 

Tis goudt daer andere duecht al loodt // es

 

Laet ons beminnen al dat ons noodt // es

 

 

 

Men moet met grooter voorhoedichede⁵³

 

Met een decxele de Lampe zijn beslaende⁵⁴

55

Wiens name sal wesen Oodtmoedichede

 

Die alle duecht houdt rechte staende

 

Want sinte Gregorius ons vermaende⁵⁷

 

Wie duechden gharende is sonder oodtmoedt

 

Is contrarie den weghe ghaende⁵⁹

60

Ghelijck een / die stof den blinde doet⁶⁰

 

Och lieue Heer Godt iont ons doch spoet⁶¹

 

Dat wij oodtmoedichede bekinnen,⁶²

 

Soe wordt ons campte des wints behoedt⁶³

 

Van ydel glorie / argher dan spinnen /^63-64

65

Al dat ons noodt is / laet ons beminnen.

 

 

 

Ende elcken in zijnen staedt bijsondere

 

Mach dus zijn Lampe maken wel

 

Naer zijn vermoghen houdende tondere

 

De sonden / verheffen de duechden snel⁶⁹

70

En soe de ooghe doorsiet alle dincx bestel

 

Soe is hy / die hem seluen kent ende hoont⁷¹

 

Ist leeck of clerck / ist quaet oft fel⁷²

 

Alsoe een werckt / wordt hy gheloont

46 tsmenschens Zie voor deze dubbele genitief Kolthoff par. 33, bl. 26; - *onbeswaerdere verlichter?

48 vlammen Lees vlamme; - de Lees die.

+ K 5 v^o

50 Dat vuur behoort nimmer getemperd te worden.

53 voorhoedichede bedachtzaamheid.

54 zijn beslaende bedekken.

57 Sinte Gregorius, Gregorius de Grote († 604?; de dichter heeft het oog op de Moralia sive Expositio in beatum Job of een der homilieën, die hij in mnl. vertaling gekend kan hebben (vg. C.G.N. de Vooys Legenden en Exempelen 2^e dr. bl. 12 noot).

59 Gaat de weg in de verkeerde richting.

60 den Lees ten? Versta: als iemand, die een blinde stof in de ogen werpt (wat alleen bij een ziende (t.w. om hem te verblinden) zin heeft)?

61 spoet goede voortgang.

62 bekinnen leren kennen.

63 campte Lees lampte lamp.

63-64 des wints behoedt van ydel glorie behoed voor de wind van ijdele glorie (hovaardij).

69 snel Zowel een adj. als een adv. opvatting zouden hier passen, maar de adverbiale zal wel bedoeld zijn.

71 ende hoont Lees ongehoont naar waarheid, zonder misleid te worden?

72 quaet oft fel (adv. bij werckt in r. 73) Lees quaet oft wel? (immers quaet oft fel biedt geen tegenstelling).

[p. 273]

 

Jhesus die alle salighe croont

75

Brenghe ons daer gheen tijt / druck noch stoot // es⁷⁵

 

Ende om dat nieuwe Jaer te zijne verschoont

 

Met gratien vlien wy dan / dat doodt // es^76-7777

 

Maer laet ons beminnen tgene dat ons noodt // es.

75 gheen tijt nimmer; - druck noch stoot wellicht een staande uitdrukking.

76-77 verschoont met gratien met genade(gaven) begiftigd of getooid.

77 vlien wij (adhort.) laten wij ontvlieden; - dat doodt es t.w. (met bijgedachte aan het Oude Jaar) de oude mens (vg. Col. 3, 9) met zijn zonden of die zonden zelf.

⁺Gheestelijcke spieghelinghe

Een die hem seluen niet en siet¹
Is blinder dan men ghesegghen can
Maer twas een meester my en twijfels niet³
Die eerste des spieghels conste ghewan⁴
Hy is proffijtelijck wijf ende man⁵
Tverborghen tooghende int openbare⁶
Dus wil ic v spiegelen schencken dan
Jonstelijck teenen nieuwen Jaere⁸
My duncke oock wel dat orboor waere⁹
Dat elck hier toe wilde diligent // zijn¹⁰
In dancke ontfaende met blijder mare¹¹
Ghemerckt dat spieghelen excellent // zijn¹²
Die hem best spieghelt sal netst bekent // zijn.¹³

In ons beuoelen is cleyne certeynicheyt¹⁴
Dat doet onser broosheyt heerschappye¹⁵

+ RW M 5 r^o

1 siet hier fig. opgevat, dus = kent (intussen leert het gedicht niets over de zelfkennis, zoals men zou verwachten, althans niet in de zin van kennis van smensen ‘ellende’.

3 my en twijfels niet ik twijfel er niet aan.

4 eerste het eerst; - des spieghels conste ghewan eig.: kennis van de spiegel verwierf, dus: de spiegel ontdekte.

5 Hy t.w. de spiegel; - proffijtelijck nuttig.

6 Dit geldt alleen voor de zich spiegelende persoon.

8 Jonstelijck welwillend; - teenen nieuwen Jaere als N.J.-geschenk.

9 orboor nuttig.

10 Dat ieder hier aandacht aan zou willen schenken.

11 met blijder mare Deze zegswijze, die zoiets moet betekenen als ‘met verheuging’ is tot dusver in de wdbb. nog niet opgetekend.

12 dat = dattet dat het, t.w. de spiegels, die de dichter aanbiedt.

13 net zuiver, rein; - bekent zijn zijn.

14 beuoelen gevoelen; - *certeynicheyt zekerheid (WNT III, 2, 1998 geeft nog een plaats uit Anna Bijns).

15 broosheyt zedelijke zwakheid.

[p. 274]

 

Dus siet den spieghel aen der reynicheyt

 

Twelck is de weerdighe maecht Marie^16-17

 

Voor wiens glas de hoochste melodye

 

Haer seluen heeft ghetoocht soe crachtelijck^18-19

20

Soe dat de menschelijcke baelgie²⁰

 

Door haer reyn glas / crijcht licht waerachtelijck²¹

 

Schouwende claer / dwelck hy voordachtelijck²²

 

Aen nam in haer reyn maechdelijck ghewin²³

 

Als spieghel bouen allen drachtelijck²⁴

25

⁺ Wildt hier in spieghelen wat muechdy min²⁵

 

Wel spieghelen brengt peys ende wijsheydt in.

 

 

 

Ter waerachticheyt spieghele claer²⁷

 

Twelck elck gherechtich mensche sy²⁸

 

Wiens woordt ende werck is duecht eenpaer²⁹

30

Daer sullen ons seluen in spieghelen wy

 

Want elck rechtuaerdich mensche vry³¹

 

Die is een spieghele vol van lichte

 

Daer elck hemseluen mach spieghelen by³³

 

Soomen in spieghelen claert tghesichte³⁴

16-17 Spieghel was in de M.E. een der meest geliefde benamingen voor Maria en dan vooral in de verbindingen ‘S. der Drievuldigheid’ en ‘S. der reinheid’ (zie Salzer op Spiegel en Speculum).

18-19 de hoochste melodye eig.: de hoogste vreugde, hier een omschrijving voor God of Christus? (In Vijf Maagd. 561 wordt Christus genoemd: ‘alderhoochste tresoor van melodyen’, vg. MNW 4, 1367). Of moeten we blijven bij de eigenlijke betekenis en deze regels zó verstaan: ‘Aan wie de hoogste vreugde zich heeft geopenbaard’ = Wie de hoogste vreugde is ten deel gevallen, t.w. door haar goddelijk moederschap?

20 baelgie, eig. rechtsgebied, heerschappij, hier kennelijk in meer algemene zin = gebied, sfeer, zodat de menschelijcke baelgie als omschrijving gaat fungeren van mensdom.

21 licht heil, t.w. door Christus, die uit de Maagd Maria is geboren; de licht-symboliek hoort nog eerder bij de destijds algemeen bekende beeldspraak van het zondoorschenen glas (vg. MK bl. 110 e.v.) dan bij die van de spiegel; toch wordt hij ook daar gebruikt, vg. ‘Sicut enim radius solaris speculum intrat et exit sine speculi corruptione, sic et Christus, qui est verus sol, istud speculum intravit in conceptu et exivit in partu sine virginis violatione’ (Jac. de Voragine Mar. Serm. 7, 167, aang. d. Salzer S. 339).

22 dwelck Het antecedent is wel licht (r. 21), dat nu in een andere zin wordt begrepen dan in r. 21: daar was het ‘het heil door Christus’, hier: ‘het menselijke vlees’; mogelijk is bij dwelck etc. niet meer aan licht gedacht, maar moeten we een niet uitgedrukt antecedent ‘vlees’ veronderstellen; - voordachtelijck uit vrije verkiezing.

23 ghewin Lees met hs. F zwin ader (vg. de omschrijving maechdelic swin voor Maria in Dev. Pr. B. 287, 9, aang. in MNW 7, 2560).

24 drachtelijck eig.: vruchtbaar, wat bij het beeld van de spiegel minder goed past; blijkbaar is het woord ondoordacht gekozen - indien de lezing juist is en we niet de voorkeur moeten geven aan F: machtelic - beïnvloed door het veelvuldig gebruik van dit adjectief bij de beelden van de roede, de wijnstok, enz.

+ M 5 v^o

25 Wat muechdy min wat kunt ge minder doen.

27 In de heldere spiegel der waarachtigheid.

28 sij is.

29 eenpaer constant.

31 vry edel.

33 Daar ieder een voorbeeld aan kan nemen.

34 Soomen zoals men; - claert verheldert.

[p. 275]

35

Hy spieghelt hem saechte / cleyn is tghewichte

 

Die spieghelt by andre die hem ontrent zijn^35-3636

 

Aenveerdt altijdts tgoede / laet varen tslichte³⁷

 

Ende laet waerachtich v fundament // zijn

 

Die hem best spieghelt sal netst bekent // zijn.

 

 

40

Dan isser den spieghel van Charitaten

 

Twelck is des menschen vriendt in trouwen

 

Want een vriendt ghetrouwe is bouen maten

 

Eene spieghele zijn vriendt om schouwen⁴³

 

Die dlicht zijnder duecht in vriendts benauwen⁴⁴

45

Eenpaerlijck sturt ende dalen // doet⁴⁵

 

Dat is een spieghelijck bedauwen⁴⁶

 

Daer alle druck by falen // moet⁴⁷

 

Gheen rijckdom en mach betalen tgoedt⁴⁸

 

Van desen spieghele nae recht bekin⁴⁹

50

Tverbeelde is schoone de stralen zoet⁵⁰

 

Wel hem wiens ooghe schoudt sulck ghewin

 

Wel spieghelen brengt peys ende wijsheyt in.

 

 

 

Noch eenen spieghele vol Jubilatien

 

⁺ Hebben wy binnen desen aertschen ghetruere⁵⁴

55

Twelck is den soeten spieghele van gratien

 

Ghenaempt die heylighe weerde schriftuere

 

In wiens glas / wy sien talder ure

 

Al dat ons salich is ende noodt⁵⁸

35-36 Ziehier het nog niet opgetekende vroegste voorbeeld in onze taal van de bekende zegswijze: ‘Die zich aan een ander spiegelt, spiegelt zich zacht’; - cleyn is tghewichte het valt niet moeilijk, niet zwaar, vg. Boendale Der Leken Sp. III, 10, 249:

Dat hem dieghene zaechte castijt,
Die an andren leert ende verstaet
Wat hem goet si ofte quaet

36 hem ontrent zijn in zijn omgeving zijn.

37 tslichte het ondeugdelijke (de bet. van slecht nadert hier de moderne).

43 Versta: voor zijn vriendt eene spieghele om (te) schouwen.

44 in vriendts benauwen wanneer zijn vriend in nood is.

45 Eenpaerlijck gestadig.

46 spieghelijck helder, stralend.

47 falen achterwege blijven (deze bet. niet in MNW, in WNT alleen bekend uit Anna Bijns).

48 mach betalen kan zoveel waard zijn als, kan vergeleken worden met (of: de waardij, t.w. van deze spiegel, is voor geen geld te koop?); - tgoedt de waardij.

49 nae recht bekin naar waarheid.

50 Tverbeelde t.w. de ‘getrouwe vriend’; - de stralen t.w. van de ‘duecht’ van die vriend.

+ M 6 r^o

54 binnen desen aertschen ghetruere in dit jammerdal.

58 salich heilzaam.

[p. 276]

 

Den oorboor van Gods gheboden puere⁵⁹

60

De noodtsaecken der Sacramenten bloodt⁶⁰

 

De waerachticheyt van den aertijckelen groot⁶¹

 

De ghebreken daer wy inne beglent // zijn⁶²

 

De swaerhede vander eewigher doodt⁶³

 

Als loon / voor die van duechden ghespent // zijn⁶⁴

65

Die hem best spieghelt sal netst bekent // zijn.

 

 

 

Als alle dese spieghelen wel besien // zijn

 

Ende de handt te wercke gheleedt⁶⁷

 

Soe salder een spieghele noch bouen dyen // zijn

 

Twelck den spieghel der glorien heet

70

Ende dese spieghele soe elck wel weet

 

Dat is Godt selue die eewich leeft⁷¹

 

In wiens glorieuse spieghele breedt⁷²

 

Elck mensche zijns beelden wesen heeft

 

Welck beelde / Gods beelde soot redene gheeft⁷⁴

75

Schouwen sal nae ons doodts beghin

 

Sien teghens sien / daer niemant beeft⁷⁶

 

Maer al vol glorien / gheeft hier toe sin⁷⁷

 

Wel spieghelen brengt peys ende wijsheyt in.

 

 

 

Spieghelt v dan aen anders weldaet⁷⁹

80

Spieghelt v aen Gods vrienden verheuen

 

Spieghelt v aen de wereldt die fel staet⁸¹

 

Spieghelt v aen het onseker leuen

59 oorboor nut; - Gods gheboden de decaloog.

60 bloodt (duidelijk) adj. bij noodtsaecken.

61 aertijckelen de 12 (!) artikelen van het Credo, de apostolische geloofsbelijdenis.

62 beglent eig. omrasterd, hier bevangen.

63 eewighe doodt de dood van de ziel, het derven van de gemeenschap met God in het hiernamaals.

64 ghespent gespeend.

67 te wercke gheleedt ‘aan de ploeg geslagen’.

71 Vg. Willem van Hildegaersberch Van den spieghel r. 126 e.v. (uitg. Bisschop en Verwijs bl. 132a):

Want God is spieghel ende glas,
Die alle herten wel bekint,
Wye dat recht off onrecht mint.

Men lette op het onderscheid met De Roovere: W.v. Hildegaersberch is vlak moralistisch, De Roovere theologisch-mystisch.

72 breedt machtig.

74 soot redene gheeft zoals het pas geeft.

76 Sien teghens sien een parallelle formatie van ‘hoop tegen hoop’ = tegen alle verwachting in (vg. WNT 6, 1074)? Of een herinnering aan 1 Cor. 13, 12: ‘maar alsdan zullen wij zien van aangezicht tot aangezicht’ (Vulgaat: ...‘facie ad faciem’)?

77 gheeft hier toe sin schenk hier aandacht aan.

79 weldaet goede werken

81 fel staet boos is (staen in een bepaalde toestand verkeren).

[p. 277]

 

Spieghelt v slijm der aerden beseuen⁸³

 

⁺ Spieghelt v in Gods oordeel stranck

85

Spieghelt v aen dat helsche beuen

 

Spieghelt v tis hier tzijne onlanck⁸⁶

 

Spieghelt v sondelijcken ontfanck⁸⁷

 

Spieghelt v aen die aermen die pacient zijn⁸⁸

 

Spieghelt v aen Gode ghy lichaemen cranck⁸⁹

90

Daer de vijf wonden inne gheprent zijn⁹⁰

 

Die hem best spieghelt sal netst bekent // zijn.

 

 

 

Daer dat hem elckerlijck tooghen // sal⁹²

 

Jae moeten tooghen ter laetster tijdt⁹³

 

Soe bid ic v hebt voor ooghen // al

95

Dat ghy spieghelijck ghereynicht zijdt⁹⁵

 

Dat hemele claerlijck wordt verblijdt⁹⁶

 

In hem / die net ghespieghelt zijn⁹⁷

 

Siet toe / dat v gheen vruecht ontglijdt

 

Om dat mijn sinnen ontbeghelt zijn⁹⁹

100

Godt kentse wel die gheregelt // zijn¹⁰⁰

 

Daer mede sluydt ick mijn grof ghespin

 

Maria doe v beseghelt // zijn¹⁰²

 

Daer bouen bijden Ceraph ende Cerubin¹⁰³

 

Daer ouervloeyende peys is in.¹⁰⁴

83 slijm (= slijk) der aerden Versta: o mens (eig.: menselijk lichaam, op grond van het ‘Stof zijt gij enz.’ (Gen. 3, 19) en de schepping van de mens uit stof, aarde (volgens middeleeuws geloof van Damascus), vg. Gen. 2, 7); - beseuen stopwoord ter wille van het rijm, zonder of desnoods met een zwakke betekenis (= kennelijk).

+ M 6 v^o

86 tis hier tzijne onlanck het aardse leven is kort van duur.

87 sondelijcken ontfanck gij die in zonden ontvangen zijt.

88 pacient geduldig.

89 Gode ghy lichaemen Lees met hs. F gods lichaem.

90 vijf wonden, t.w. de 2 hand- en de 2 voetwonden en de zijdewond van de Gekruisigde.

92 Daer Lees met hs. F Naer (Naerdat nademaal).

93 ter laetster tijdt op de jongste dag.

95 spieghelijck zuiver, helder (als een spiegel). Of spieghelijck ghereynicht gezuiverd door het spiegelen?

96 Dat Lees met hs. F De(n).

97 net Zie de aant. bij r. 13.

99 *ontbeghelt hs. F heeft *ontweghelt dwalend, in de war, onzeker, het spoor bijster, maar ontbeghelt zal wel oorspronkelijk zijn; dit woord is afgeleid van *beghel (door De Roovere gebruikt in zijn Constich Lof van Maria, beg.: Natuerlick // negheene r. 29), beugel, thans nog in Westvlaanderen bekend als een ‘houten ring of gareel uit drie stokken bestaande, rond den hals van hoenderen en zwijnen, om ze te beletten door de hagen te kruipen’ (De Bo i.v.); ontbeghelt wil dus zoveel zeggen als losgelaten, teugelloos.

100 gheregelt standvastig, trouw? (Deze bet. dan niet in MNW en WNT; hetzelfde woord ook in Vier gheestelijcke leeringhen r. 23, waar ‘ordelijk’, ‘ordentelijk’ wel zou passen).

102 beseghelt gedurig, standvastig (een vaste plaats bezittende).

103 Ceraph ende Cerubin seraf en cherubijn, aartsengelen van de hoogste rang, die de Godheid omringen in eerbiedig hulde- en dienstbetoon.

104 peys is in vrede heerst.

[p. 278]

Gheestelijck den bal te slane

⁺ Elck landt heeft zijn sonderlinghe sede¹
Van spele / daer hem tvolck inne verblijdt
Ende wy hebben onderlinghe vrede³
Den bal te slane in tswinters tijdt⁴
Ende dan soe soectmen velden wijdt
Buyten tsweechs / daer luttel yemandt paert⁶
Maer siet wel toe die speelders zijdt
Dat ghy v balleken wel bewaert
Want ons bewijst der kinder aerdt
Dits puer verclaert¹⁰
En nemet niet voor thoren¹¹
Bal verloren / spel verloren.

⁺ Elc lant heeft zonderlinghe zede
Van spelen daer tfolc in heeft Jolijt
Ende wij hebben hier zonderlinghe vrede
Den bal te slane des winters tijt
Want dan zouctmen velden wijt
Buten den weghe daer luttel yement vaert
Dus hoort na my die speelders zijt
Siet dat ghij hu ballekin wel bewaert
Want ons bewaert der kinderkins aert⁹
Van ouden verclaert zij segghen te voren
den Bal verloren tspel verloren

[RW] 2
Ghelijck den bal int eerste schoon // es¹³
Rondt / wel loopende daermen stiert¹⁴
Soe duncke my / dat elcken persoon / es
Als hem de Juechdelickheydt regiert
Met lusticheden is hy verchiert
So langhe als Juecht in hem gheduert
Maer wie dat onmatelijck hanthiert¹⁹
Het gheualt wel dat hy te spade truert
⁺ Als iuecht vergaet / droefheydt ghebeurt
Die siele besmuert²²
Dus houden wy tsporen²³
Bal verloren / spel verloren.

[Hs. F] 2
Ghelijc dat den bal int eerste scoon es¹²
Wit wellopende daer menne stiert
So dinct my wel dat elc persoen es
Als hem de Juechdelicheit regiert
Hij es met lusticheden versiert
Also langhe als hem Juecht gheduert
Wie dan zijn Juecht onnuttelic antiert
Als Juecht vergaet hem droufheit ghebuert
Dit wort ten ende van hem betruert
De ziele besmuert inden eeweghen toren
Want bal verloren tspel verloren

[RW] 3
Neempt dan den bal in hoeden sinlijck²⁵
In tijdts / eer dat hy coempt te valle
Ende laet v hier bewijsen minlijck²⁷
De conditie vanden Balle²⁸
Pijndt hier inden aerdtschen stalle²⁹
Tachtervolghene dit simpel bediet³⁰

[Hs. F] 3
Nemt dan den bal in hoeden zinlic
In tijts eer dat ghij comt ten valle
Ende laet hu voort beuroeden minlic²⁵
De rechte condicie vanden balle
Pinende up desen eertschen walle
⁺ Tachteruolghene het cleen bediet

+ L 8 v^o

1 sonderlinghe bijzondere; - sede manier F vóór zede v doorgestreept.

3 En wij scheppen er onder elkaar behagen in (vrede hebben in deze bet. niet in MNW, want vrede is hier wel = bevrediging, een bet., die overigens gemakkelijk uit die van gemoedsrust kan zijn ontstaan).

4 Den bal te slane te kolven, vg. J.W.P. Drost Het Nederlandsch kinderspel vóór de zeventiende eeuw ('s-Gravenhage 1914) bl. 84 e.v.

6 luttel nauwelijks; - paert zich begeeft (deze bet. niet in MNW, in WNT alleen bekend uit enkele plaatsen bij Matthijs de Castelein, vg. Dl. XII, 1, 482).

10 puer verclaert volkomen duidelijk; - F van ouden van oudsher.

11 nemet niet voor thoren vat het niet spijtig op?

+ Fol. 45 v^o

9 F bewaert (onder invloed van r. 8?) bewijst.

13 int eerste aanvankelijk.

14 daermen Versta met F daermenne.

19 dat t.w. de jeugd (versta: wie geen matigheid betracht in zijn jeugd).

+ M 1 r^o

22 besmuert (abs. gebruikt part.) bezoedeld.

23 tsporen het spoor, hier = de sententie die volgt, t.w. de stok van het refrein ‘Bal verloren, spel verloren’ als waarschuwend voorbeeld?

12 F den later toegevoegd.

25 sinlijck wijselijk.

27 bewijsen verklaren, uiteenzetten;

28 De lezing van F verdient de voorkeur.

29 stalle verblijf, bestaan, leven.

30 Tachtervolghene op te volgen, na te komen, ter harte te nemen; - simpel bediedt eenvoudige les.

25 beuroeden leren, meedelen.

+ 46 r^o

[p. 279]

 

[RW 3]

 

Nut dat thertken wt worpt de ghalle:³¹

 

Dat bitter is / en gheert de kele niet³²

 

Wie den bal qualick in tijdts ontvliedt

 

Is wee gheschiedt

35

Hem wert gheschoren³⁵

 

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F 3]

 

Nuttet therte werpt wech de galle

 

Want wat bitter es / dan prijst de kele niet

 

Ende wie den balle qualic ontvliet

 

Es wee ghesciet hets zoo bescooren

 

Den bal verloren tspel verloren

 

 

 

[RW] 4

 

Den Bal is rondt / hert / binnen rou³⁷

 

Drie naden zijn hem aengheleydt,³⁸

 

Daer sullen wy by ghelijcken nv³⁹

40

Die weerde heylighe Drievuldicheydt

 

Versaemt in eender moghentheijt

 

Oneyndelijck rondt / een Godt te samen^41-42

 

Houdt desen bal wie dat misgreyt⁴³

 

Vryelijck / het sal v hoochelijck vraemen /⁴⁴

45

Wie datten verliest hy sal hem schamen

 

Int hof van namen⁴⁶

 

Want als te voren

 

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F] 5

 

Den bal es hart ront binnen ru

 

Drie naden zijn hem aengheleit

 

Daer sullen wij bij bekennen nu³⁶

 

De weirde helighe Drievuldicheit

 

Versaemt in eenre mueghenteit

 

Een god in drien gheuoucht te samen

 

Behoet desen bal wel voor waer gheseit

 

In huwer herten het sal hu vramen

 

Ende wiene verliest die sals hem scamen

 

Int hof van namen hoe hoghe gheboren

 

Want bal verloren tspel verloren

 

 

 

[RW] 5

 

De hertheyt des bals bediet gedooghsaemicheyt⁴⁹

50

⁺ Want hemel ende aerde is in zijn ghewelt⁵⁰

 

Binnen vol haers / dats de almachticheydt⁵¹

 

Sijnder grondelooser ontfaermicheyt onghetelt⁵²

 

Van desen drijen heeft een ghevelt⁵³

 

Ons lijden / door zijn ontfaermen groot

55

Recht als een Bal int aerdtsche velt ghestelt⁵⁵

 

 

 

[Hs. F] 4

 

De hartheit des bals bediedt gods crachticheit⁴⁵

 

Want hemel ende eerde es in zijn ghewelt

 

Ende de haren bedieden dalmachticheit

 

Sijnre eeuwegher godheit onghetelt

 

Van desen drien heeft deene ghevelt

 

Ons liden duer zijn ontfaermen groot

 

Als een bal in eertsche dal ghestelt

31 De betekenis van deze regel wordt duidelijk uit de lezing van F, helemaal in orde kan de zin dus niet zijn; wt worpt is geb. wijs, de ongescheiden vorm (wt worpt i.p.v. worpt wt) behoeft niet te bevreemden).

32 gheert begeert.

35 Deze regel zal wel corrupt zijn; al zou de bet.: ‘hem valt ten deel’ (t.w. hetgeen volgt) er desnoods bij door kunnen, de lezing van F lijkt natuurlijker.

37 hert hard (de bal was opgevuld met haar (vg. r. 51) en door leer omgeven (vg. Drost a.w. bl. 87, die jammer genoeg ons gedicht niet heeft gekend).

38 hem aengheleydt op hem aangebracht (de bal was dus omgeven door drie aan elkaar genaaide stukjes leer).

39 ghelijcken vergelijken;

41-42 Versta: de drie personen der Drieëenheid vormen tezamen het ene onbegrensde Goddelijk Wezen.

43 *misgreyt mishaagt, vg. Kil. Mis-greyden / Mis-greyten Fland. Displicere (wie dat misgreyt wie dat ook moge mishagen).

44 Vryelijck, eig.: gerust, hier met een sterke adhortatieve modaliteit; - vraemen van nut zijn.

46 van namen beroemd, verheven, vg. Teuth. van namen nominosus (hof van namen hemels hof, hier: het hemelse gericht in de oordeelsdag?)

36 bij bekennen onder verstaan.

49 gedooghsaemicheyt de gangbare bet. lijdzaamheid past niet als eigenschap voor de Godheid; wellicht betekent het hier lankmoedigheid (van gedooghsaem lankmoedig), maar dit stemt evenmin overeen met de in r. 50 gegeven motivering.

+ M 1 v^o

50 ghewelt macht.

51 binnen vol haers Zie r. 37 en de aant. ald.

52 onghetelt onnoemelijk.

53 Van desen drijen t.w. de Drie Personen (het antecedent ontbreekt); - ghevelt tenietgedaan, weggenomen.

55 In strofe 2 werd de bal vergeleken met het menselijk leven, in strofe 4 met de Drieëenheid en nu met Christus.

45 heeft crachticheit en zoiets verwacht men ook op deze plaats. Mogen we misschien gedooghsaemicheyt en almachticheydt (r. 51) onderling van plaats laten wisselen?

[p. 280]

 

[RW 5]

 

Sijn menschelijckheyt ghecruyst/ ghedoodt

 

Figueren zijn hier af tsbals plecxskens roodt⁵⁷

 

Groetse het is noodt

 

Oft ghy sult hooren

60

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F 4]

 

Sijn meinscheit ghecruust ghepassijt ghedoot

 

Vul plecken zo was zijn lichaem root

 

Groetse tes noot ende hebtse altijt voren

 

Want bal verloren tspel verloren

 

 

 

[RW] 6

 

Wat baten veel glorieuse beelden⁶¹

 

Wat baten iuweelen of schadt ghekist⁶²

 

Wat baten dese gheraepte weelden⁶³

 

Van menschen daer menighe seer op ghist⁶⁴

65

Wat dinghe is solaes / dan tijdt ghequist⁶⁵

 

Verwaentheyt leyt nv al de blende⁶⁶

 

In wat spele datmense mist⁶⁷

 

Dat spel werdt al ten aermen hende⁶⁸

 

Ende diet verliest wordt de bekende

70

Tot swaer allende^69-70

 

Hoe hooghe gheboren

 

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F] 7

 

⁺ Wat baet ons ter weerelt vele weelden

 

Wat baet ons ghelt of scat ghekist

 

Wat baten ons damouruse beilden

 

Der vrauwen daer tioncvolc zeere vp ghist

 

Wat baet den tijt verloren ghequist

 

Wat batet dat blende leeden de blende

 

Want in swat spele men fijns mist

 

Sulc spel dat neimt een aerm hende

 

Want wiene verliest hem naect allende

 

Ende zwaer amende / hoort zulken dooren

 

Want bal verloren tspel verloren

 

 

 

[RW] 7

 

Den Bal die zijn veel stucxkens ghesneden // of

 

Waer by de stucxkens verwe ontfaen^73-74

75

Tbediet gheeft hem tot allen steden // lof

 

Die zijn gratie soe minnelijck heeft ontfaen⁷⁶

 

Ende daghelijcx wy die ontfaen

 

Binnen zynen vaderlijcken leeste⁷⁸

 

 

 

[Hs. F] 6

 

Den balle zijn sticxkins ghesneden of

 

Daer hij bij plecxkins heeft ontfaen

 

Dat bedieden ons zijn gheboden / lof

 

Sijnre gracien alzo menichsins ghestaen

 

Dien wij daghelicx zoovele zien gaen

 

Huut zijnre moghender godheit keeste

57 Figueren tekenen, zinnebeelden; de plecxskens roodt zijn Christus' wonden. Afbeeldingen van Christus als Man van Smarten met wonden overdekt waren zeer verbreid in de 15^e eeuw. Op de bal ontstonden de rode plekjes blijkens r. 73-74 door het kleurverschil op de plaatsen, waar een stukje van het leer was weggesneden.

61 e.v. Deze strofe bevat in de redactie van F (ald. str. 7) in het 2^e gedeelte veel corruptelen.

62 ghekist Het part. heeft hier wrsch. de bet. van een inf., vg. Stoett par. 272.

63 gheraepte bijeengeschraapte; - weelden rijkdommen.

64 op ghist naar haakt.

65 solaes vermaak.

66 Verwaentheyt brooddronkenheid, opgeblazenheid.

67 se t.w. de bal; F heeft fijns het doel, wat misschien beter is.

68 werdt al ten aermen hende loopt slecht af.

69-70 wordt de bekende Tot geraakt in (deze constructie is niet van elders bekend; misschien is de tekst hier bedorven en moeten we met F lezen hem naect allende Ende zwaer amende (= straf).

+ 46 v^o

73-74 Zie de aant. bij r. 57. De vleug van inspiratie, die in het begin van het gedicht nog aanwezig scheen, is met deze strofe geheel verdwenen. In r. 57 waren de plekjes figuren van Christus' wonden, maar nu van de lofprijzing ‘tot allen steden’, waartoe de lezer wordt aangespoord; de overeenkomst is wel heel flauwtjes.

76 ontfaen lees ontdaen, eig. geopend, hier: uitgestort.

78 leeste Men zou met F willen lezen keeste (hart) en in r. 82 feeste i.p.v. keeste; is leeste de juiste lezing, dan moet men vergelijken de plaatsen in WNT op Leest bet. 3, Dl. VIII, 1360 met de zeer algemene en vage betekenis van gedaante, vorm en dan in vaderlijcke leest een rhetoricale omschrijving zien voor (God De) Vader. De onduidelijkheid van deze regel is ontstaan door contaminatie der gedachten aan de genade of de H. Geest en Christus: bij die in r. 77 is nog allereerst aan ‘zijn gratie’ (r. 76) gedacht, maar tevens aan Christus (zynen in r. 78 heeft betrekking op Christus), die wij in het H. Sacrament ontvangen als God en Mens, ook als de Logos in het vaderlijk hart. Maar ook de ‘gratie vanden heylighen gheeste’ (r. 80) vloeit voort uit de Vader.

[p. 281]

 

[RW 7]

 

Ende moghense nv wel doen vermaen⁷⁹

80

⁺ Die gratie vanden heylighen gheeste⁸⁰

 

Laet ons behouden dan minst ende meeste⁸¹

 

Met blijden keeste⁸²

 

Of de helle is ons toebehooren

 

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F 6]

 

Dies mense te rechte mach doen vermaen

 

De gracie vanden helighen gheeste

 

Laet ons die houden minste en meeste

 

Met blider feeste of wij zullens hooren

 

Want bal verloren tspel verloren

 

 

 

[RW]

 

Princhen / Princerssen

85

Tspel daeromme wy spelende zijn

 

Met rechte soe is datte deeuwich leuen^85-86

 

Daer nemmermeer en is quelende schijn⁸⁷

 

Dan rondt oneyndelijck troost beseuen⁸⁸

 

 

 

Wilt den bal werck van duechden gheuen⁸⁹

 

 

90

Datmen bekent v handt / ghedaet⁹⁰

 

Sijn lijden houdt in v herte gheschreven

 

Ghy sult winnen daer ghy naer staet

 

Dit simpel ghedicht in dancke ontfaet⁹³

 

En peyst vrienden vercoren

95

Bal verloren spel verloren.

 

 

 

[Hs. F]

 

Het spel daer wij hier om spelende zijn

 

Sal zijn met rechte teeuweghe leuen

 

Daer nemmermeer en es druc no pijn

 

Maer vruecht ende hopelicken troest beseuen

 

Dies wilt den balle een duechdelic merc gheuen

 

⁺ Daermen bij bekent hu hant ghedaet

 

Gods liden draecht in hu herte ghescreuen

 

Ghij zullet al winnen daer ghij na slaet

 

Dit nieuwe Jaer in danke ontfaet

 

Tes Jonst diet raedt als vrient vercoren

 

Want bal verloren tspel verloren

79 doen vermaen gewag maken van (t.w. in prijzende zin, in lofprijzing).

+ M 2 r^o

80 Die gratie vanden heylighen gheeste moest hier tegen het slot van het gedicht natuurlijk vermeld worden door een lid van de kamer van de H. Geest.

81 minst ende meeste allen.

82 keeste hart, gemoed? Of moeten we met F lezen feeste?

85-86 Versta: wij spelen (d.i. leven) om de prijs van de eeuwige zaligheid te verwerven.

87 is beseuen is; - quelende schijn smartelijke toestand, smart.

88 dan maar; - rondt volkomen (Of, met de gedachte aan de rondheid van de bal, = oneyndelijck?).

89 Versta: leef deugdzaam.

90 handtghedaet werk, t.w. goede werken, wellicht een reminiscentie aan Matth. 5, 16; de opmerking van Verdam MNW 3, 122 Aanm. moet dus vervallen, de bet. ‘daad’ (in bonam partem) komt dus wel degelijk voor.

93 Uit de lezing van F blijkt, dat het refrein oorspronkelijk bedoeld was als Nieuwjaarsgedicht, zie verder boven bl. 72.

+ 47 r^o

[p. 282]

⁺Gheestelijcke bueckelare.

Wie is dien Coninck / hoe groot zijn staet
Wie is dyen Prinche / hoe vroom zijn daet /²
Wien is die Bisschop ofte Prelaet³
Wie is dyen Riddere oft Edelen man
Wie is die Borghemeester / Schepene oft Raedt⁵
Wie is die Taelman ofte Aduocaet⁶
Wie is die Poortere oft Ambachts maet⁷
Die hem van lijdene ghehouden can⁸
Al dat van moedere oydt lijf ghewan
Dat vloeydt in lijdene!¹⁰
Soe is ons grootelijck van nooden dan
Daer teghens te strijdenen
Dies gheef ick v teenen bevrijdene¹³
Een Bueckelare / ende een snijdende sweert¹⁴
Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

Want wy ellendighe hier beneden zijn¹⁶
Ter plecken daer niemant en mach met vreden zijn¹⁷
Maer sonder ophouden wy bestreden // zijn
Eenpaerlijck veel sielen en diuerssche lijuen¹⁹
Oft Cloosters / Dorpen / Landen oft steden // zijn
Sy duncken my met drucke soe doortreden // zijn²¹
Met ouerlaste soe deerlijck doorreden // zijn²²
Dat wonder is datmense siet staende blijuen.
Maer want elck salich is int beclijuen²⁴
Verduldich te zijne²⁵
Soe behoordtmen den lijdene naer mijn schrijuen²⁶
Ghehuldich te zijne
Voorwaer wy zijnt al schuldich te zijne²⁸
Daer in verdienen wy soot Godt begheert
⁺ Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

+ RW L 1 v^o

2 Prinche vorst; - vroom dapper.

3 Prelaet kerkvoogd.

5 Raedt lid van de stedelijke raad.

6 Taelman advocaat.

7 *Ambachtsmaet hier wel = handwerksman.

8 ghehouden van beschermen tegen, in acht nemen voor.

10 Dat is vol lijden, dat lijdt overvloedig.

13 teenen bevrijdene ter bescherming.

14 Bueckelare schild.

16 ellendighe ballingen.

17 plecken plaats.

19 Is de bedoeling van deze regel, dat velen naar de ziel en verscheidene naar het lichaam voortdurend lijden?

21 *doortreden eig.: geheel doormengd, hier (fig.): vol van (de fig. bet. niet in WNT).

22 ouerlast kwelling; - doorreden gepijnigd (WNT III, 2, 3029 kent het woord alleen uit Van Zevecote; deze bet. niet in MNW).

24 want omdat (ik zie niet in, waarom waer hier beter zou zijn dan want, zoals 't Hoog wil bl. 156 noot 2); - int beclijven bij voortduur, gestaag?

25 Verduldich lijdzaam.

26 naer mijn schrijuen naar mijn mening? (in dat geval een stoplap, waarin schrijven, ofschoon minder passend, als rijmwoord is gekozen).

28 zijnt zijn het (t.w. den lijdene ghehuldich lijdzaam); - al allen; of: geheel?

+ L 2 r^o

[p. 283]

 

Schade van goede te watere te lande

 

Schade van oorloghe / schade van brande

 

Schade van sterften / aermoede / schande

 

Schade van tfenijn der helscher tonghen

35

Ghebreck van vriendelijcken bestande³⁵

 

Passien ende sieckten / menigherhande

 

Wederspoet by onvoorsienighen vyande,

 

Onverdient / ghevanghen / ghequetst / bedwonghen³⁸

 

Dit coempt van buyten ons aenghespronghen

40

Dickent ten Jaere /⁴⁰

 

Hier teghens houdt vast in de handt ghewronghen⁴¹

 

Den Bueckelare

 

Van pacientien / met blijden ghebare⁴³

 

De Handthaue heet Hope / diet al verteert⁴⁴

45

Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

 

 

 

Al datmen mach op deerde lijden

 

Die metten Bueckelare wel can strijden

 

Alle tribulatie is hem een verblijden⁴⁸

 

Ende hy verwindt zijn vyanden al

50

Ende Godt almachtich laet op hem glijden

 

Sijnen hemelschen troost / dat van bezijden

 

Hem bevloeyen der weeldighe tijden

 

Schriftuere ende exemple sonder ghetal^51-53

 

Dauidt ende Job die al dmisual⁵⁴

55

Te bouen quamen

 

Ende alle maertelaers die groot en smal

 

Vromelijck namen

 

Den Bueckelare / dies is haer versamen

 

In glorien / daer men alle druck ontbeert^58-59

60

⁺ Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

35 bestant overeenkomst (vriendelijck bestant minnelijke overeenkomst, schikking, modus vivendi en dan vriendschap, t.w. met relaties of buren?).

38 bedwonghen overweldigd?

40 Dickent vaak.

41 ghewronghen geknepen.

43 met blijden ghebare met blijdschap.

44 Handthaue handvat; - diet al verteert lees verkeert, omkeert, ten goede keert? Verteren vernietigen, past hier niet; of mogen we denken aan het vernietigen van alle tegenheden?

48 tribulatie hier gebruikt als samenvatting van ‘al datmen mach op deerde lijden’ (r. 46).

51-53 dat van bezijden ... sonder ghetal dat van terzijde hem talloze bijbelse voorbeelden van heerlijke tijden toestromen (Schriftuere ende exemple: hendiadys, vg. Stoett par. 364 (?) of verhalen èn exempelen?

54 misual onheil.

58-59 dies is haer versamen In glorien daarom zijn ze verenigd in heerlijkheid, t.w. de hemelse-,de hemel.

+ L 2 v^o

[p. 284]

 

Maer nv moeten wy sterck sonder vertsaghen

 

Den berch van houerden van ons veriaghen,⁶²

 

Schouwende den put onreyne van laghen⁶³

 

Ende tbernende van ghierigher weghen⁶⁴

65

Want dit zijn inwendich der sielen plaghen

 

Hier moetmen vleesch ende bloedt voor waghen

 

Ende inde rechter handt tsweert gaen draghen

 

Om tsvyants temptatie te vallene tseghen⁶⁸

 

Dwoordt Gods / soe heet dit sweert vol seghen⁶⁹

70

Ende Godt is dwoordt⁷⁰

 

Eens nieu gheboren als kinderkens pleghen

 

Om ons confoort^71-7272

 

Laet ons dwoordt Gods aenroepen voort

 

Gheen sweerdt / dat meer den vyandt deert

75

Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

 

 

 

Dwoordt Gods doet ons selue bekin⁷⁶

 

Leerdt van my dat ick oodtmoedich bin⁷⁷

 

Neempt oock gheen ouerspel inden sin

 

Reyn herten die sullen Gode sin⁷⁹

80

Steeckt v den vyant ghiericheijt in⁸⁰

 

Merckt dwoordt Gods van deerste beghin⁸¹

 

Waer hadde oydt creatuere min^81-82

 

Salicheydt sal den aermen van gheeste gheschien⁸³

 

Neempt vry dit sweerdt / dy sal ontvlien⁸⁴

85

Tsvyants temptatie

 

Gulsicheydt / Traecheyt / negheen van dyen⁸⁶

 

En hebben statie⁸⁷

62 houerden hovaardij, hoogmoed.

63 onreyne van laghen Versta: van onreine lagen (eig. hinderlagen, hier fig.: bekoringen met een toespeling op de wellust (luxuria), de tweede hoofdzonde (na superbia, ‘hoverden’), die thans een beurt krijgt.

64 tbernende lees bernende brandende?; - van ghierigher weghen? Is weghen hier = wanden, en branden dan de wanden van de put der begeerlijkheid?

68 Om zich te verweren tegen de verzoeking van de Boze (vg. Eph. 6, 16 ‘... (het schild des geloofs) met hetwelk gij alle de vurige pijlen des Bozen zult kunnen uitblussen’).

69 Vg. Eph. 6, 17: ‘En neemt ... het zwaard des Geestes, hetwelk is Gods woord’.

70 Vg. Joh. 1, 1 e.v.; De Roovere ziet dus in ‘Gods Woord’ van Eph. 6, 17 Christus!

71-72 De enige herinnering aan het Kerstgebeuren, die we in De Roovere's Nieuwjaarsgedichten vinden.

72 Om ons confoort tot onze zaligheid.

76 Dwoordt Gods ook hier wel = Christus en niet = de bijbel; - doet bekin deelt mede.

77 Vg. Matth. 11, 29.

79 Vg. Matth. 5, 8; - sin lees sien.

80 Blaast U de duivel gierigheid (hebzucht) in.

81 Merckt dwoordt Gods let op Christus.

81-82 van deerste beghin ... min waar had (d.i. bezat) ooit een schepsel van het begin (t.w. de geboorte) af aan minder (scil. dan Christus): een herinnering dus aan de nederige Geboorte!

83 Vg. Matth. 5, 3.

84 vry gerust.

86 Gulsicheydt Traecheyt Na Hoogmoed en Hebzucht worden nu ook deze twee hoofdzonden bij name genoemd.

87 statie (vaste) plaats (En hebben statie in dy hebben geen vat op U; of toch: krijgen geen vaste voet (eig. geen vaste plaats) in U?).

[p. 285]

 

In dy / als ghy aenroept de godts gratie

 

Nijdt noch gramschap / noch al tgheveert⁸⁹

90

⁺ Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

 

 

 

Dwoordt Godts neempt voor v sonderlinghe⁹¹

 

Staet op ghy doode ende coempt gheringhe⁹²

 

Ten oordeele / daermen tlaetste ghedinghe

 

Houden sal / ouer goede ende quade

95

Daer van als ghedaen wordt rekeninghe⁹⁵

 

Met beuende leden met handen ghewringhe

 

Daer ondersocht wordt int ghedringhe⁹⁷

 

Elckerlijcx leuen / ghewin ende schade⁹⁸

 

Neempt hier dwoordt gods / twordt daer te spade /⁹⁹

100

Ghaet vermalendijde

 

Int eewich vier / daer gheen ghenade^100-101

 

Last heeft van tijde^101-102

 

Gordt dan dese wapene / onder v zijde

 

Soe rijdt siele ende lijf een salich peert¹⁰⁴

105

Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

 

 

 

Met dese wapene stichtelijck vermaert¹⁰⁶

 

Bid ick v / siele ende lijf verwaert¹⁰⁷

 

Peyst om den langhen henenvaert¹⁰⁸

 

Daer nemmermeer en is wederkeeren¹⁰⁹

110

Vergheeft my maeck ick v beswaert¹¹⁰

 

Het coempt wt rechter compassien aerdt¹¹¹

 

Ick en doet niet om te zijne gheopenbaert¹¹²

89 Nijdt noch gramschap Op onkuisheid na (indien r. 63 daarop geen betrekking heeft) is hiermede het zevental hoofdzonden volledig opgesomd; - gheveert gevolg (t.w. van de hoofdzonden, dus de kleinere vertakkingen, de uit de hoofdzonden voortvloeiende kleinere zonden).

+ L 3 r^o

91 Versta: houd U vooral dit woord (van God, d.i. Christus) voor.

92 e.v. Wellicht heeft de dichter hier gedacht aan de pericoop in Joh. 25 e.v.; - gheringhe haastelijk.

95 als alles.

97 ghedringhe eig. gedrang, dus int ghedringhe onder de (opeengeperste) massa, t.w. der damnandi (waarbij te letten is op de nadruk die Elckerlijcx leuen hierdoor krijgt!).

98 ghewin ende schade goed en kwaad.

99 hier t.w. in dit leven; - daer, t.w. in het Jongste Gericht.

100-101 Vg. Matth. 25, 41.

101-102 daer gheen ghenade Last heeft van tijde De betekenis zal wel zijn: daar geen tijd meer is voor genade, maar de eig. bet. van last hebben in dit verband ontgaat mij.

104 We moeten de zich hier aan ons opdringende associatie van het paard met de wapenrusting van ons afzetten en de zin eenvoudig verstaan als: zo gaat het goed met ziel en lichaam.

106 stichtelijck vermaert als stichtelijk (het geloof versterkend) vermaard?

107 verwaert bescherm.

108 langhen henenvaert t.w. de dood.

109 Vg. de titel van Colijn Caillieu's Dal sonder wederkeren of Pas der doot.

110 beswaert bedrukt, bedroefd.

111 compassien aerdt omschrijving voor compassie medelijden (of toch: gesteldheid, geaardheid van de compassie?).

112 te zijne gheopenbaert bekend te worden.

[p. 286]

 

Wel my / const ickt my seluen leeren

 

Dit nieuwe Jaer wil v Godt vermeeren

115

In salicheden

 

Neempt in dancke tis touwer eeren

 

Simpelijck besneden¹¹⁷

 

Doch de verstandighe zijn haest te vreden¹¹⁸

 

Bidt voor my dat ick noch worde expeert¹¹⁹

120

⁺ Naer dat wy al strijden inde aerdtsche steden¹²⁰

 

Elck sie dat hy hem vromelijck weert.

117 besneden hier blijkbaar = gemaakt, gedicht (als specialisering van de algemene betekenis ‘gevormd’).

118 haest snel.

119 expeert kundig, ervaren.

+ L 3 v^o

120 Naer dat nademaal.

Varianten in Hs. F: 4 eerst d.s. const - 5 om w. en m. - 6 Tverbuerghene - J. tuwen n. - 9 dinct o. dattet - 15 d. der b.

16 D. aensiet d.s.d. - 19 vertoocht - 21 licht crijcht - 23 m. zwin - 24 a. machtelic - 27 Der w. spieghel - 29 dueght es e. - 30 in ontbr. - 32 spieghel - 34 verclaert

36 andren - 37 Siet altoos t. - 38 Ende ontbr. l. warachticheit - 40 essere - 41 v. vul t. - 42 e. ghetrouwe vrient - 43 spieghel sinen - 47 allen - 49 rechts - 50 Tverbeilden - 54 w. in d. - 55 spieghel - 56 G. by naemen de h.s. - 57 In welc g.

59 vanden g.p. - 62 in - 63 zwaerheit - 64 De loonen die v.d. ghesent z. - 68 spieghel boven - 69 Dewelke den s. van g. - 70 sp. also e. weet - 72 glorieus spieghel - 75 naer onser - 76 S. ieghen - 77 M. es v. - 81 ander w. fel s. - 82 ant

85 ander hellen b. - 86 te zine - 87 zondelic - 88 daermen - 89 gods lichaem cranc - 90 in - 92 Naer d.h.e. dan t. - 93 ten - 94 u dan h. - 96 Den h. die wert c. - 97 h. allen d. - 98 vrucht nontglijt - 99 Want m.s. zeere ontweghelt z. - 100 w. alle d. - 101 Hiermede s. - 102 M. die doe ons alle b. - 103 Hierboven inder glorien tin