Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *41]

[p. 61]

Christus afgenomen van het Kruis.

Onze-Lieve-Vrouw is gezeten ter halver hoogte, links van het tafereel, op een uitsprong van de rots. Christus' lijk is neergelegd op een lager vooruitstekend gedeelte van den steenen wand, zoodat zijn hoofd rust tegen de borst zijner moeder en zijn linkerarm op haren schoot ligt. Magdalena is geknield vóór de rots en kust de hand van den Zaligmaker. Joannes staat achter haar aan de uiterste rechterzijde, met tranende oogen Maria aanschouwende. In de hoogte welft de rots zich over Christus' moeder; tegen den bovenrand van het doek hangen eenige magere krinkelende takken met schaarsch loover af. In den achtergrond ziet men den grijs bewolkten hemel met een flauwe streep avondzonnegloed. Op den grond eene koperen schotel, waarin een spons, de doornenkroon, de nagels en het opschrift van het kruis.

Maria is gehuld in een paarschgrijs kleed met geelgrauwen sluier op borst en hoofd; daarover draagt zij een bleekblauw doek, dat op de schouders valt. Zij steekt de eene hand uit, toonende aan den hemel, tot welken zij haar verbleekt gelaat en hare roodgekreten oogen wendt, het lijk van haren zoon. Christus' houding is rustig als die van een slapende, het volle licht valt hem op de borst en op het bovenbeen; het hoofd en het onderdeel der beenen evenals de voeten en de rechterarm staan in grijsblauwe schaduw. De Heiland ligt op een wit doek, dat over zijn middel is geslagen en achter het lijf omhoog gehouden wordt door Maria. Magdalena draagt een goudgeel gewaad met glansend licht op de heup en bruine schaduwen in de plooien; heur haar is blond, met flauwen gulden glans op de bollige rondingen. Joannes, van wien men alleen hoofd en schouders ziet, draagt een donker gewaad, zijne hand en arm zijn geborgen in een donkerroode draperij, die hij vooruitsteekt. Nevens zijn gelaat hangt zijn haar ordeloos als van iemand, die in zijn droefheid zijn uiterlijk verwaarloost. Op Magdalena's kleed zijn de zonnige lichtgele tonen breed en forsch gelegd evenals de heldere tinten op haren arm en haar linnen; de zilverblanke weerschijnen op Christus' vleesch zijn versmolten, het witte lijkdoek in losse vegen getoetst. Maria met haren zoon tegen haar leunend is een treffend beeld van stille innige smart, van ingehouden wanhoop; Christus neemt een

[p. 62]

grootere, overheerschende plaats in; de twee andere figuren zijn minder gelukt. In plaats van de tengere, weeke, maar fijne gestalten, die van Dijck pleegt te scheppen, zijn hier de personnages van eene Rubeniaansche weelderigheid, die met de bleeke flauwe tonen, waarin zij geschilderd zijn, minder stemmen.

In de tonaliteit is er eene opvallende en minder gelukkige tegenstelling: links is alles bleek blauwachtig, met een gewilde en onwaarschijnlijke verkleuring van het witte doek, waarop Christus rust. Scherp steken tegen die helle grijze tonen het lawaaimakende amberkleurige kleed van Magdalena en de zware roode draperij van Joannes af, inbreuk makende Op de stille treurigheid van het tooneel. Er is te veel uitstalling, te weinig innigheid in geheel het werk. Bewonderenswaardig is daarentegen de Onze-Lieve-Vrouw in hare bedruktheid; aandoenlijk is het gebaar van Magdalena, die alleen met de toppen harer vingeren die van Christus raakt, en meer weent op de hand van den doode dan dat zij deze kust. In de boersche tranerigheid van den H. Joannes zelfs ligt er eene aandoenlijkheid: die van den eenvoudigen mensch zijn gevoel intoomende noch inkleedende.

Het werk werd geschilderd voor het hoog altaar der Beggijnenkerk te Antwerpen, eene gewijde plek, die door den schilder vereerd werd boven elke andere. In het Beggijnhof woonden zijne drie zusters: Cornelia, die er stierf den 18^en September 1627, en op het hooge koor der kerk, begraven werd, Suzanna en Isabella, die te zamen woonden in het huisje ‘den Berg van Calvarien.’ Bij hen verbleef van Dijck's onwettige dochter Maria-Theresia, voor wie hij altijd zorg droeg ofschoon hij nooit de moeder huwde. Hij vertrouwde het kind toe aan zijne zuster Suzanna en liet deze een deel van zijn vermogen na, op voorwaarde, dat zij zorg zou dragen voor het meisje. Toen hij den 6^en Maart 1628 te Antwerpen zijn testament maakte, had van Dijck zelf zijne begraafplaats gekozen in het koor der kerk van het Beggijnhof, zoodat de schilderij, waarover wij hier handelen, bestemd was om zijn graf te heiligen. Geen twijfel of zij werd geschilderd rond den tijd, waarop de kunstenaar zijn uitersten wil opstelde, dus in 1628.

Zij werd in 1794 naar Parijs weggevoerd en keerde van daar terug in 1815. Toen werd zij in het Museum van Schoone Kunsten te Antwerpen geplaatst. Zij is gegraveerd door P. Pontius. Van Dijck droeg de plaat op aan zijne zuster Anna, non in het Falconsklooster.

Doek. H. m. 3.03. B. m. 2.23.
Museum van Antwerpen, N^o 403.