Vijftig meesterwerken van Antoon van Dijck

[p. *21]

[p. 41]

De H. Augustinus in ontheffing.

In het midden van het doek staat de H. Augustinus overeind, met den linkervoet op eene trede, den rechtervoet op den grond. Hij draagt zijn zwart kloostergewaad met den bisschopsmantel van gouden brokaat; de twee handen zijn uiteengeslagen, de oogen naar den hemel gericht, waar de H. Drievuldigheid verschijnt. Hij heeft lang het mysterie der Drieeenigheid overwogen en vruchteloos gepoogd het bovenaardsch geheim te doordringen en daar verschijnt zij hem zelve; hij ziet ze klaar, niet enkel voor de oogen van den geest, maar ook voor de oogen van het lichaam. Hij wordt zoodanig door die verschijning getroffen, dat hij in ontheffing weggerukt op het punt staat achterover te vallen. Twee engelen, de eene rechts in witte draperij, de andere links in blauwe, steunen hem. Zijne moeder Monica, aan de uiterste zijde links, ziet in angstige bewondering het schouwspel aan; rechts knielt en bidt een Augustijner monnik, de H. Nicolaas van Tolentino, eveneens in opgetogenheid voor het hemelsch schouwspel.

Daarboven troont God de zoon met een fletschroode draperij op de knieën en met opengeslagen armen; God de vader, verbeeld door den gulden driehoek met den hebreeuwschen naam Jehovah; de H. Geest in de gedaante eener duif. Rondom hen zweelt een heele zwerm van engelen, allerlei zinnebeeldige kenteekens dragende: de zon, het vlammend zwaard, den driehoek met I, een scepter, een lauwertak, het serpent dat zich in den staart bijt, een gouden kroonband, een pot waaruit een lelie en andere dingen meer neervallen.

In den achtergrond ziet men den blauwen hemel, op den voorgrond nevens den H. Augustinus zijn mijter, zijn bisschopstaf, zijne boeken.

De schilderij is buitengewoon krachtig van toon, de gulden kasuifel van den heilige met roode voering, de witte en de blauwe draperijen der engelen, de helderblauwe hemel, de malsche kinderlijfjes, dit alles heeft een glans, dien men nergens in gelijke mate bij van Dijck aantreft. De lichten op den gouden kasuifel, op de draperijen der engelen, op het gelaat en de handen van den heilige stralen bijzonder vinnig; in het bovendeel is alles matter en vlokker, zoodat men wel veronderstellen moet dat dit deel door een medewerker is geschilderd. De dompig

[p. 42]

warme tonen op het gelaat van den H. Augustinus en in de andere figuren van de hoofdgroep, getuigen nog duidelijk van Italiaanschen invloed; het realistisch figuur van den monnik ter rechterhand is daarentegen zuiver Vlaamsch van opvatting.

Voor den H. Augustinus diende hetzelfde model als dat wat in 1629 poseerde voor den H. Dominicus; beide heiligen vertoonen hetzelfde smalle gelaat, met rechtlijnigen neus, vonkelende oogen en prachtigen baard.

In de Tentoonstelling bevond zich ook een grauwschildering van hetzelfde onderwerp, toehoorende aan graaf Northbrook, volkomen overeenstemmende met de schilderij; het is geene schets, zooals men gemeend heeft, maar een kopij naar het groote werk, hoogstwaarschijnlijk voor den graveur gemaakt.

De kerk, voor welke dit stuk geschilderd werd, is de voormalige kerk van het Augustijnenklooster, de tegenwoordige kerk van den H. Augustinus te Antwerpen. Den 25^en Augustus 1615, legden de aartshertogen Albertus en Isabella er den eersten steen van, den 11^en September 1618 werd zij ingewijd door bisschop Malderus. Benevens den H. Augustinus vereerde men er nog in het bijzonder den H. Nicolaas van Tolentino; uit dien hoofde werd hij door van Dijck op zijn doek gebracht. Toen de kerk voltooid was besloten de kloosterlingen door de drie beroemdste kunstenaars van Antwerpen, een groote schilderij voor elk hunner drie altaren te laten schilderen. Rubens vervaardigde die van het hoofdaltaar, voorstellende O.-L.-V. op haren troon omringd door vele heiligen; van Dijck die van het zijaltaar ter linkerhand; Jordaens die van het altaar ter rechterhand, verbeeldende de Martelie der H. Apollonia. Deze drie stukken, die in 1794 naar Parijs werden overgevoerd en in 1815 terugkeerden, bevinden zich nog op de altaren, voor welke zij werden geschilderd. Uit het archief, dat in de verleden eeuw nog bewaard werd in de kerk, maar nu verdwenen is, schreef de prior van het klooster Frater Ignatius Coenen, den 15^en Mei 1764 het volgende uit: ‘1628. Dit jaar werd de fraaie schilderij van den H. Augustinus, de goddelijke kenteekens in ontheffing beschouwende, door den heer van Dijck geschilderd; het stuk kostte 600 gulden.’ Volgens een uittreksel uit het Diarium van het klooster, medegedeeld door Frans Mols in een handschrift, dat nu in de bibliotheek van den Louvre te Parijs bewaard wordt, werden de kosten der schilderij van van Dijck gedragen door een kloosterling genaamd Marinus Jansenius.

[p. 43]

Een overlevering, die men zoowat overal weervindt, beweert dat van Dijck de pij van den H. Augustinus oorspronkelijk in het wit had geschilderd en dat de kloosterlingen, ontevreden omdat de schilder aldus aan het gewaad hunner orde een verkeerde kleur had gegeven, hem verplichtten dit gedeelte van zijn werk te veranderen en de pij zwart te schilderen. Er bestaat geene reden om de waarheid dezer legende aan te nemen; zij komt waarschijnlijk voort uit het feit dat in de gravuur, door Peter De Jode den jonge naar het stuk gesneden, het kloosterkleed van den H. Augustinus in helderder licht is afgebeeld dan de overige deelen van het tafereel.

Behalve in bedoelde gravuur door Peter De Jode vervaardigd en door van Dijck aan zijne zuster Susanna de begijn opgedragen, werd het stuk nog gesneden door een onbekende voor den uitgever Arnold Loemans (1642). Een tweede onbekende, die sommigen meenen, maar ten onrechte, Edelinck te zijn en anderen met even weinig waarschijnlijkheid Peter De Jode den jonge noemen, graveerde een groep uit het stuk, namelijk den H. Augustinus met de twee engelen die hem steunen, alle drie de figuren ten halve lijve gezien.

Doek. H. m. 3.90. B. m. 2.25.
St.-Augustinuskerk, Antwerpen.