Antilliaans literair logboek

[p. 97]

Caribische lijnen in Antilliaanse literatuur

Tussen de werken van Cola Debrot, Tip Marugg en Boeli van Leeuwen zijn een groot aantal overeenkomsten. Allereerst zijn de hoofdfiguren allemaal de laatste telgen uit een geslacht dat ten ondergaat. Frits Ruprecht, de Bournouilles, de ‘pelgrim’. Eddy Jejeune, Kai Medema en Adam Polaar beelden de ondergang uit van de invloedrijke Curacaose families uit het verleden. In Weekendpelgrimage komt het verval van deze blanke groep als zodanig aan de orde. Ook Boeli van Leeuwen doet dat in De Rots der struikeling:

Niemand wandert ungestraft unter Palmen: wij hebben reeds te lang onder verdorde kokosbomen gelopen, die nog op vervallen plantages te vinden zijn. In het isolement van een benauwde gemeenschap, gevangen in de melancholie van onze eigen situatie, zien we geslachten ten onder gaan als bomen, die langzaam in de dorre grond door gebrek aan voedsel sterven. (p. 185/186)

Dit ondergangsaspect krijgt een extra accent door een tweede overeenkomst tussen de hoofdfiguren: het zijn vaak dégéneré's. Frits Ruprecht verboemelt zijn leven, de ‘pelgrim’ houdt elk weekend een kroegentocht, Eddy Lejeune en Kai Medema zijn losgeslagen. Dit element van verval wordt gespiegeld door een andere overeenkomst tussen de figuren; zij beseffen dat de landhuizen niet meer functioneren zoals vroeger. Miraflores is niet meer het centrum van bedrijvigheid, het huis van de ‘pelgrim’ verkeerde al in zijn jeugd in vervallen staat, Kai Medema meldt van zijn bezoek aan het oude vervallen landhuis, dat de geiten langzaam en beledigd opstonden toen hij de zaal binnenkwam en Eddy Lejeune zegt, dat het huis van zijn vader nu bewoond wordt door vleermuizen, die door de zalen fladderen, en door geiten, die hun keutels op de houten vloer achterlaten.

Alle hoofdfiguren hebben een problematische verhouding tot het eiland. Frist woont er niet meer, maar heeft er constant heimwee naar. De ‘pelgrim’ woont er wel, maar overweegt te emigreren. Van Eddy Lejeune zegt de verteller:

de gehele belasting en wanhoop van een telg uit een geslacht, dat te lang reeds op deze rots heeft vertoefd, wordt door hem uitgeschreeuwd. Maar in zijn wanhoop gloeit een liefde voor zijn geboortegrond, zo intens, dat hij Curacao heeft genoemd met de naam, die God in de Bijbel wel eens draagt: de rots der struikeling. (p. 12)

Kai Medema verlaat het eiland, maar keert er ontgoocheld toch naar terug en Adam Polaar zwerft ook een tijdlang buiten Curacao, terwijl hij toch denkt, dat het eiland hem wieg en graf is.

Deze problematische verhouding tot het eiland heeft direct te maken met een problematische verhouding tot de negerbevolking. Tussen de blanke en de

[p. 98]

zwarte bevolkingsgroep is een grote scheiding. In Mijn zuster de negerin is de woonzaal slechts bestemd voor blanken. In Weekendpelgrimage vraagt de ikfiguur zich af, waarom twee groepen die al eeuwenlang gescheiden onder hetzelfde dak wonen, niet gewoon zo door kunnen gaan. In De rots der struikeling zegt Eddy Lejeune: ‘In mijn jeugd waren we in sociaal opzicht streng gescheiden van de negers’ en: ‘Alle spelers op ons toneel zijn verdeeld in groepen, die worden aangeduid met een bepaalde kleur.’

Van de kant van de negers is er terughoudendheid of zelfs vijandschap tegenover de blanken. Toontsji verheugt zich oprecht in het ongeluk van een blanke in Mijn zuster de negerin, de ‘pelgrim’ beklaagt zich over de onderdanigheid van de neger, die de blanken als groep haat en de halfbroer van Eddy Lejeune wil niets met hem te maken hebben. In alle werken wordt er verband gelegd tussen deze houding en de slavernij.

Op nog een andere manier heeft de slavernij een nawerking. In de persoonlijke omgang heeft de neger nog steeds een dienende houding tegenover de blanke. Wantsjo is daar in Mijn zuster de negerin een voorbeeld van. De ikfiguur uit Weekendpelgrimage heeft het over het respect waarmee de zwarte het blanke individu tegemoet treedt, terwijl de bedienden uit de werken van Boeli van Leeuwen onveranderd in werken van een eeuw terug hadden kunnen voorkomen.

Aan de andere kant komen in alle romans binnen de blanke groep reminiscenties voor uit het verleden. Dat zijn soms blanken die de rasrelaties willen houden zoals ze waren, zoals Karel in Mijn zuster de negerin en Oswald in Weekendpelgrimage. In De eerste Adam is er de elitaire club waar Dr. Luis zijn zegje mag komen doen over Adam Polaar.

Ondanks de scheiding tussen de blanke en de zwarte groep, waren er wel contacten. Opvallend is dat de scheiding tussen de raciale groeperingen er in de jeugd niet is: kinderen maken het onderscheid niet, het is een zaak die tot de wereld van de volwassenen hoort. Frits speelde in zijn jeugd ongehinderd met Maria en had eigenlijk een hekel aan de blanke kinderen met wie hij ook speelde. De pelgrim is verontwaardigd, als hij op school niet naast zijn zwarte vriendje mag zitten. In de vakanties trok Eddy Lejeune er met zijn zwarte vriendjes op uit om te gaan jagen.

Een ander contact met de zwarte bevolking dat in de jeugd plaats vindt, is van groot belang. Op een of andere manier komen de blanke kinderen in aanraking met de negercultuur. In Mijn zuster de negerin vervult de negerkoetsier Pedritoe de rol van intermediair als hij de angstige Frits de verhalen uit de negercultuur vertelt. De ‘pelgrim’ hoort op school veel verhalen en gebruiken van de negers. Eddy Lejeune heeft een jaja die hem inwijdt in de verhalen van Compa Nansi en Compa Sese.

Op latere leeftijd zijn er ook nauwe contacten tussen de beide bevolkingsgroepen. Alle blanke auteurs maken melding van interraciale sexuele contacten. Een sleutelrol in Mijn zuster de negerin speelt het buitenechtelijke contact dat de vader van Frits had. Deze zoekt ook sexueel contact met een negerin, maar het loopt anders dan hij gedacht had. In Weekendpelgrimage is een heel hoofdstuk gewijd aan de affaire tussen de ik-figuur en Altagracia. Vader Lejeune heeft ook buitenechtelijk sexueel contact, vader en zoon Medema stillen hun verlangens bij dezelfde wasvrouw en Adam Polaar gaat van tijd tot tijd naar een zwarte vrouw.

[p. 99]

Cola Debrot, Tip Marugg en Boeli van Leeuwen zien de raciale menging als een mogelijke oplossing van de raciale problemen. Dit klinkt als het intrappen van een open deur, maar in een maatschappij die eeuwenlang opgebouwd geweest is op de strikte scheiding tussen blank en zwart, is het dat helemaal niet. Ik herinner slechts aan de vraag die in Nederland vaak gesteld werd, toen de eerste tekenen van rassendiscriminatie gesignaleerd werden: ‘Zou u willen dat uw dochter met een neger zou trouwen?’ Cola Debrot beantwoordt de impliciete vraag van Mijn zuster de negerin of het samengaan van blank en zwart op Curacao nog wel kan, met: ze hebben de dierbaarste band die mensen hebben kunnen, want ze zijn al letterlijk familie van elkaar. De ik-figuur van Weekendpelgrimage ziet een toekomstige mulattengeneratie als wellicht de enige redding van het eiland. De verteller van Een vreemdeling op aarde stelt dat er op Curacao nooit een rassenoorlog zal ontstaan, omdat de blanke man zijn eenzaamheid in de goede zwarte moeder begraven heeft, die tegelijk de goede moeder van de zwarte man is.

De blanke groep blijkt in de werken van de blanke auteurs een eigen cultuur te bezitten, wat het gevolg is van een creoliseringsproces. Van Cola Debrot en Tip Marugg heb ik deze gedachte al aangetoond, maar nog niet van Boeli van Leeuwen. In zijn drie romans krijgt de lezer eerst uitvoerige voorgeschiedenissen. Daardoor zien we, dat hoofdfiguren zich verwijderen van hun oorsprong en zich aanpassen aan de Curacaose gewoonten, waarden en leefomstandigheden. Een van de functies van deze voorgeschiedenissen is het beschrijven van het creoliseringsproces.

Geheel in overeenstemming met dit creoliseringsproces is de gewoonte van Cola Debrot, Tip Marugg en Boeli van Leeuwen hun hoofdfiguren op een of ander ogenblik uitdrukkelijk te laten stellen, dat ze van dit eiland zijn, dat ze het eiland door en door kennen, dat ze yu di Korsou zijn. Geen van hen stelt de blanke hoofdfiguren voor als eigenlijk Europees.

Een saillant detail hierbij is, dat Cola Debrot, Tip Marugg en Boeli van Leeuwen nogal wat ruimte besteden aan de beschrijving van het landschap. Zij doen dat alle drie met een groot gevoel van verbondenheid: het Curacaose landschap betekent veel voor hen.

De hoofdfiguren zien zich op Curacao geconfronteerd met andere omstandigheden dan hun voorouders. Er is een moderniseringsproces op gang gekomen, dat begon bij de afschaffing van de slavernij en dat rond de tweede wereldoorlog ook politieke consequenties kreeg. Daardoor zijn de blanken hun leidinggevende positie kwijt, de politieke macht ligt nu bij de zwarte meerderheid. In Weekendpelgrimage blijkt dat de zwarte massa de politiek beheerst en de halfbroer van Eddy Lejeune is er in De rots der struikeling een verwijzing naar. De blanken bezinnen zich op hun positie binnen de Curacaose gemeenschap.

Kenmerkend voor de blanke auteurs is, dat zij romans schrijven waarin geen enkele hoofdfiguur zich aansluit bij de normen van de conservatieve blanke groep, zij kiezen voor een onafhankelijke positie. Bij Frits Ruprecht zat het dieper dan een vluchtig avontuurtje, de ‘pelgrim’ kan zich niet conformeren aan een groep die ten ondergaat. Eddy Lejeune doorziet, dat ieder op het eiland een spel speelt, waardoor niemand is wat hij is, maar wat hij verondersteld wordt te zijn; hij breekt daarmee. Adam Polaar stelt zich buiten de groepen en probeert individueel het lijden van het individu te verzachten: voor hem bestaat de mens, niet de groep.

[p. 100]

Alle hoofdfiguren zoeken naar een ander houvast dan de groepsregels die vanouds golden. Zij vinden dat houvast in zichzelf, wat hun een eenzame positie verschaft. Voor hun eigen geweten bepalen ze wat goed en wat slecht is, zonder dat zij daarbij terugvallen op andere normen. Frits Ruprecht trekt zich niets aan van de adviezen die hem gegeven worden, de ‘pelgrim’ tobt voortdurend over wat hij moet doen en vecht die strijd in zijn eentje uit, de figuren van Boeli van Leeuwen gaan een eenzame queeste.

Tip Marugg, Boeli van Leeuwen en Cola Debrot illustreren de bijzondere positie van hun hoofdfiguren tussen de rassen met de bijzondere verhouding die ze met minstens één neger hebben, een verhouding die ze niet met blanken hebben. Frits Ruprecht is Maria nooit vergeten, de ‘pelgrim’ heeft Mario en de oude Chu, in de werken van Boeli van Leeuwen is de wijze visser zo'n figuur.

Tip Marugg en Boeli van Leeuwen waarderen de oeroude wijsheid van de negers, die van een andere orde is dan de westerse boekenwijsheid, omdat ze onbedorven is en uit een eeuwenoude cultuur stamt. Beide auteurs ergeren zich dan ook consequent, als ze zien dat kleurlingen van hun eigen oorsprong vervreemden. De ‘pelgrim’ haat kleurlingen die proberen hun kleur te verbeteren en hun haar ontkrullen. Eddy Lejeune spreekt spottend over ‘blanken honoris causa’.

Samenhangend met de liefde voor het eiland, het besef een gecreoliseerde cultuur te bezitten en de ergernis om kleurlingen die blanken imiteren, is er verzet, soms zelfs weerzin tegen de invloeden van buitenaf te bespeuren en met name die invloeden die uit de westerse, Europese cultuur stammen. Frits Ruprecht bagatelliseert Europa, noemt het een overschat werelddeel. Tip Marugg klaagt in Weekendpelgrimage over de invloeden van buitenaf die het eiland van zichzelf doen vervreemden en belachelijk maken. Openlijke afkeer voor het Europese blijkt bij Boeli van Leeuwen in de onnodig uitgesponnen tirade over het artiestenmilieu in Een vreemdeling op aarde. Indirecter stelt hij Nederlandse onhebbelijkheden aan de kaak in Een vader, een zoon. Deze afweer tegen Europese invloeden bij de blanke Curacaoënaars, vindt in de geschiedenis zijn pendant in een zekere wrijving die bestond tussen de blanke eilandsaristocratie en de Europese bestuursambtenaren.

Kenmerkend in alle romans is, dat de hoofdfiguren door de lokale omstandigheden gedwongen bij zichzelf te rade gaan en op basis van hun psychische integriteit positie kiezen. In alle gevallen houdt die keuze in, dat ze beseffen gecreoliseerd te zijn, verwant te zijn aan de negerbevolking, zodat hun plaats blijvend op het eiland is, uitgezonderd Eddy Lejeune.

Er is een verbazingwekkend groot aantal punten van overeenkomst tussen de werken van de blanke Antilliaanse auteurs. Zij staan duidelijk in eenzelfde traditie, ook al gaat ieder met dit basismateriaal zijn eigen weg. In welke traditie horen deze Nederlandstalige werken thuis?

Beslist niet in de Nederlandse traditie. Ik ken geen Nederlandse roman die dezelfde elementen vertoont. Er zijn wel een hele rij Engelstalige Caribische romans die dezelfde kenmerken vertonen. In het schitterende werk van Kenneth Ramchand, The West Indian Novel and its Background staan ze opgesomd, de werken met hun eigenschappen. Kenneth Ramchand vat samen: de blanken hebben een identieke houding tegenover het landschap en tegenover de negermassa; een jaja slaat de brug naar de negercultuur door hen in de

[p. 101]

orale literatuur in te wijden; het verval van de heersende blanke plantersklasse wordt beschreven; de blanke komt tot het bewustzijn dat hij een minderheid is tegenover een gedemocratiseerde zwarte meerderheid.

Frappant is dat de overeenkomsten nog veel verder gaan dan de hoofdzaken die ik hier aangehaald heb; tot in details maakt de Engelstalige Caribische literatuur gebruik van dezelfde thema's en motieven als de Antilliaanse literatuur. Deze overeenkomst valt te verklaren uit de grote mate van overeenstemming tussen de eilanden op cultureel gebied.

Daarmee is de literatuur van de blanke Caribbeaan niet veroordeeld tot het genre van de streekroman. In de aparte analyses van de werken is dat al gebleken: de schrijvers gebruiken dezelfde bouwstoffen om er hun eigen algemeen menselijke inzichten mee te verkondigen, net zoals de Engelstalige Caribische auteurs dat ook doen.

Als Frank Martinus Arion alleen maar Stemmen uit Afrika en Dubbelspel geschreven zou hebben, dan zou er een hemelsbreed verschil tussen hem en de blanke Antilliaanse auteurs bestaan hebben. In beide werken toont Frank Martinus Arion zich een aanhanger van de négritude, zoals ik in de stukken over deze werken uiteengezet heb.

Maar nadien is er een ommekeer in zijn werk gekomen, wat hem dichter bij de blanke auteurs plaatst. In Afscheid van de koningin zien we deze ommekeer; moeder Afrika is ook van zijn oorsprong vervreemd. Sindsdien behoort Frank Martinus Arion niet meer tot een groep die zijn heil bij een bestaande deelgroep zoekt, maar behoort hij tot de schrijvers die de nomen in zichzelf zoeken. Kenmerkend is de opdracht in Nobele wilden: ‘Aan mensen met morele moed’. Frank Martinus Arion roept op te breken met de oude groepsnormen en een nieuwe beschaving te beginnen, waarin niet de oude arroganties, maar de verbeelding en de schoonheid aan de macht zijn. Daarmee is hij gekomen bij wat Gilkes de hoofdstroming van de Caribische literatuur noemt: de groep schrijvers die het psychische integriteitsthema centraal heeft staan. Daarbij spreekt een sterke sociale betrokkenheid en een voorkeur om mensen door redenatie schaakmat te zetten. Het sterke Caribische besef van Frank Martinus Arion hoeft nauwelijks meer onderstreept te worden na Nobele wilden waarin de Nederlandse Antillen geen rol spelen, maar wel het Caribische gebied. Naar mijn gevoel heeft Frank Martinus Arion met Nobele wilden een tegenhanger gemaakt van George Lammings Natives of my person, maar het besef een uitstraling van levensgeluk te kunnen zijn, omdat de band met de natuur nog sterk is, komt natuurlijk in talloze Caribische werken voor.

Het laatste woord over de Antilliaanse literatuur is nog lang niet gezegd. Slechts een aantal prozawerken zijn besproken. Een boek als Nobele wilden vereist heel wat meer studie. Alleen Nederlandstalige werken kwamen aan de orde. Nog helemaal niet is onderzocht of de Antilliaanse literatuur wel Nederlandse invloeden heeft ondergaan, en zo ja: welke dit dan zijn. De poëzie is nog een onbeschreven blad. Een logboek dat de vaart van do Antilliaanse literatuur helemaal zou beschrijven, zal er aanzienlijk dikker moeten uitzien.