De revolutionaire massa-aktie

[p. 422]

Achtste hoofdstuk
Algemeene konklusies
Vooruitzichten der revolutionaire massa-aktie.

Aan het einde van ons onderzoek gekomen, willen wij de algemeene konklusies waartoe het ons leidde, thans nog kort samenvatten.

Fundamenteele veranderingen in de maatschappelijke orde, zooals het stellen van de eigendoms- en klasseverhoudingen op een nieuwen grondslag dit zijn, worden altijd voorbereid door een lange evolutie in het ekonomische, sociale en geestelijke leven maar kunnen enkel hun beslag krijgen door middel van hevige botsingen tusschen de ondergaande en de opkomende klassen. De beslissingen in deze botsingen vallen door de akties der massa's, die, opgezweept door stoffelijke ellende, aangevuurd door zedelijke verontwaardiging en geleid door historische intuïtie, in bepaalde momenten aan hun elementaire hartstochten den vrijen loop laten en met spontane, scheppende energie in onweerstaanbaren aandrang de oude maatschappijvormen vernietigen en tevens de grondpeilers der nieuwe oprichten. Zoo zijn alle groote politieke en sociale omwentelingen kollektieve scheppingen van de geïnspireerde, tot haar uitersten graad omhoog gevoerde energie der massa's.

De bronnen der inspiratie van revolutionaire massa-akties zijn de sociaal-zedelijke idealen, waartoe de maatschappelijke vooruitzichten en de geestelijke levenswaarden van opkomende klassen in een bepaalde periode zijn samengevloed. Het imperialistische kapitalisme kan zoomin als één vroegere maatschappijvorm ten val gebracht worden en plaats maken voor een hoogere faze van samenleving, anders dan door de elementaire kracht van massale bewegingen. Deze zullen van te onweerstaanbaarder kracht zijn, in hoe hooger mate de socialistische overtuiging tot de alles-beheerschende gedachte der massa's is geworden en de Internationale hun geestelijk vaderland.

De reformistisch-opportunistische richting, door de arbeidersklasse in de laatste twintig jaar ingeslagen, heeft tot gevolg gehad haar vertrouwen in de scheppende intuïtie te verzwakken en de mechanisch-methodische aktiviteit tot de alleen zaligmakende te verheffen. Het diskrediteeren der historische inspiratie was een verlies, dat ook door de groote en waardevolle versterking van kollektieve zelfbeheersching en verantwoordelijkheid niet goed gemaakt werd. Maar de wereldoorlog heeft door zijn geweldige ontketening van elementaire gevoelens en hartstochten, zijn verzwakking, verstoring of vernietiging van de arbeidersorganisaties de muren van het bekrompen-hoogmoedige rationalisme omvergeworpen, dat meende door van boven gereglementeerde, van te voren vastgestelde ‘bewegingen’ een wereld te kunnen winnen, geen rekening hield met

[p. 423]

den hartstocht, de verbeelding verachtte, de geestdrift wilde temmen tot lastdier en de worsteling voor de algeheele vernieuwing der sociale orde doen verloopen langs banen, afgebakend als met passer en liniaal.

De proletarische revolutie, dat is de lange eindstrijd der arbeidende massa's voor de socialistische maatschappij, zal rijk zijn aan rechtstreeksche botsingen tusschen deze massa's en de betaalde of niet-betaalde beschermers van den imperialistischen dwangstaat.

Deze akties zullen zich in gewichtige opzichten van die uit alle vroegere tijdperken onderscheiden.

Zij zullen dit ten eerste door de omstandigheid, dat de massa's in de langdurige oefenschool der organisatie die zij doorliepen en die ook de ongeorganiseerden beïnvloed heeft, zelftucht en zelfbedwang hebben geleerd, wat in géén vroeger tijdperk het geval was. Zonder deze eigenschappen, zonder organisatorischen samenhang en zonder de geestelijke kracht die deze verleent zou elke aanval op die twee geweldige machten: de imperialistische staat en het groote kapitaal, een hopelooze zaak zijn. In de proletarische revolutie zullen de massa-akties doorgaans plaats vinden onder leiding eener in revolutionaire organisaties gegroepeerde voorhoede, en ook dit zal hun karakter, vergeleken bij dat van vroegere perioden, belangrijk wijzigen. In alle vaste politieke of ekonomische verbindingen toch (club, partij, vakorganisatie) overwegen in den regel de bewuste wil en het redeneerende verstand, zooals in de kortstondige verbindingen der saamgestroomde volksmenigte de elementaire aandriften domineeren. Daarom ook kan men verwachten dat de revolutionaire volksbeweging der naaste toekomst (waarin de aanvankelijk nog ongeorganiseerde massa's zich rondom een blijvende kern zullen groepeeren), zich meer dan één vroegere door bewusten redelijken wil zal laten leiden, al zal haar daarom geenszins het element van intuïtie en spontaniteit ontbreken, dat ten allen tijde aan de handelingen van enkelen zoowel als van massa's pas onfeilbare zekerheid en scheppende kracht heeft verleend. In hoe hoogere mate het bewuste, redelijke denken en het zedelijke willen, - dat is het wetenschappelijk-gefundeerde, door sociaal-idealisme geadelde revolutionaire socialisme, - als geestelijk leider der komende massa-bewegingen zal optreden, hoe minder woeste doldriftigheid, toornige wraakzucht en in het algemeen alle onberekenbare en ongetemde impulsies daarbij een rol zullen spelen, hoe gestadiger en vaster hun gang zal zijn.

Ook het feit, dat niet de gewapende opstand, maar de burgerlijke en de militaire arbeidsweigering de voornaamste vorm der revolutionair-proletarische massa-aktie zal zijn, zal er toe bijdragen in haar de lagere, anti-sociale aandriften en impulsies binnen perken te houden. De arbeidersklasse, die in de massale staking een onbloedig machts- of geweldmiddel van enorme kracht bezit, zal zooveel mogelijk elk wapengeweld vermijden, tenzij genoopt door overmachtigen drang tot zelfbehoud, of wanneer revolutionaire intuïtie het

[p. 424]

aanwijst als een toets voor de gezindheid van het leger. En hoe meer de massa werkelijk socialistisch gaat denken en voelen, hoe meer zij voor het aanwenden van geweld zal terugschrikken, zoowel uit besef van de groote nadeelen die daaruit voor haar eigen zaak kunnen volgen als uit weerzin tegen het gebruik der barbaarsche methoden, waarvan zij de scherpe tegenstelling inziet tot haar eigen aspiraties en haar moraal. Daarom zal wapengeweld àl minder voorkomen, hoe dieper de massa's doortrokken worden van socialistische gezindheid. Steeds duidelijker zal de vreedzame, onbloedige, massale dienst- en arbeidsweigering tegenover de imperialistische kultus van het geweld haar volle zedelijke grootheid en sociale macht openbaren. Niet met ‘de wapenen der barbaren’ zal het rijk van vrede en vrijheid gesticht worden; de ketenen zullen eerst afvallen van het lichaam der gemartelde menschheid, wanneer zij in haar overgroote meerderheid bereid is liever te sterven dan verder haar tyrannen te dienen. Dan echter, als de geestelijke eenheid der arbeidende massa's een feit geworden is en hun standvastigheid onwankelbaar bevonden, dan zullen deze ketenen afvallen schier vanzelve, ‘gelijk dauw’.

In den strijd tegen het imperialisme zullen de verschillende deelen der arbeidersklasse de bekrompenheid hunner speciale ideologie overwinnen. De in de sociaaldemokratie en de moderne vakvereenigingen georganiseerden zullen het wachten op het woord der leiders moeten afleeren; zij zullen moeten rijpen tot het besef, dat het socialisme niet veroverd kan worden door samengaan met burgerlijke partijen en deelneming aan burgerlijke regeeringen, zij zullen hun hoogmoedige verachting voor de ‘anarchie’, de ‘wilde stakingen’, de spontane bewegingen der ongeschoolde en ongeorganiseerde, ellendige massa's moeten afleggen. Ondanks alle ruwheden en uitspattingen van deze bewegingen, ja ondanks stuitende, afschrikwekkende bijverschijnselen, die aanvankelijk onvermijdelijk zijn, zullen de georganiseerde arbeiders ze moeten leeren waardeeren als een element onmisbaar voor de vernietiging der imperialistische kapitalistische dwangorde.

Daarentegen zullen de anarchisten en in 't algemeen de anti-parlementair-gezinde socialisten hun klein-burgerlijken waan moeten overwinnen, dat het maatschappelijke bezit en gebruik der huidige produktiemiddelen mogelijk zou zijn zonder algemeene, nationale en internationale organen der gemeenschap. De anarcho-syndikalisten zullen hun strijd moeten leeren begrijpen als datgene wat hij in werkelijkheid is: een strijd zoowel om als tegen de staatsmacht. Zij zullen in dien strijd pas hun volle kracht kunnen inzetten wanneer zij zich bevrijd hebben van de dwaling, die hen thans belet om de politieke gebeurtenissen in en buiten het parlement geregeld als uitgangspunt voor socialistische agitatie en socialistische aktie te gebruiken. Dan pas zullen zij in het stembiljet een strijdmiddel gaan waardeeren, dat revolutionaire afgevaardigden

[p. 425]

in staat stelt tot scherpe ontleding en kritiek, tot onverbiddelijke aanklacht tegen de imperialistische geweldenarij, en dat daardoor van het parlement uit de rechtstreeksche revolutionaire aktiviteit der massa's in oogenblikken van politieke krisis ten zeerste bevordert en ondersteunt. Dan pas zullen zij inzien dat revolutionaire volksbewegingen zich nooit anders ontwikkelen dan in wisselwerking met gebeurtenissen op politiek gebied, bepaalde daden van parlement en regeering.

In het door den wereld-oorlog ontketende tijdperk van algemeene ekonomische, politieke, nationale en sociale beroering, zal de massa-aktie haar karakter van landelijke begrensdheid snel en volkomen verliezen. Niet alsof een of ander revolutionair centraal lichaam, een vernieuwd Internationaal Socialistisch Bureau, het in zijn macht zal hebben om op een gegeven moment het wereld-proletariaat te mobiliseeren en zijn onafzienbare gelederen tegen het wereld-kapitaal in aktie te brengen! Wie dit verwacht, is nog bevangen in de voorstellingen van een vorig tijdperk; evenmin als werkelijke massale strijd toen, in landelijke afmetingen, door bevel van boven ontketend kon worden, evenmin zal dit thans in internationale afmetingen kunnen geschieden. Een internationaal centraal orgaan kan het wachtwoord uitgeven voor een algemeene betooging van het wereld-proletariaat, een algemeene aktie van dit proletariaat ontketenen kan het niet.

Maar door het feit, dat het imperialisme in den loop van den wereld-oorlog de arbeiders-massa's steeds duidelijker internationaal aanvalt en dit zal blijven doen ook na den oorlog - in de bandieten-politiek van Duitschland en niet minder van Japan tegen de russische revolutie openbaart dit feit zich reeds op de meest brute wijze - overschrijdt de aktie der massa's onvermijdelijk alle nationale grenzen en verkrijgt zij een internationaal karakter. Reeds beleven wij den aanvang van den algemeenen strijd van het protelariaat der wereld tegen het wereld-kapitaal, een strijd, die het proletariaat niet planmatig beraamt, maar waarin het noodgedwongen zich te weer stelt.

De nieuwe faze, die de proletarische klassenstrijd thans intreedt, brengt onvermijdelijk haar problemen en gevaren voor de arbeidende massa's mede, gelijk iedere sociale aktiviteit, ieder ingrijpen van enkeling of groep met onverbiddelijke noodzakelijkheid doet. Het treffende woord van Nietzsche over ‘het gevaarlijke leven’ herinnert aan het feit, hoe elk handelen onberekenbare krachten ontketent en onberekenbare gevolgen heeft.

De geschiedenis van den proletarischen klassenstrijd leert, dat de ergste belemmeringen, de grootste hinderpalen voor de zegepraal der arbeidersklasse niet die zijn, welke het geweld der heerschende klasse opricht: het proletariaat eindigt altijd met die hetzij te ontwijken hetzij te verbrijzelen, maar de nieuwe,

[p. 426]

niet vooruitberekende en onberekenbare gevolgen van zijn eigen daden. De taktiek van den geleidelijken vooruitgang, op den staf der wettelijkheid geleund, scheen zoo veilig en onfeilbaar, zij scheen met haast mechanische zekerheid naar de overwinning te moeten voeren. Maar onder de inwerking van de sociaal-psychologische verandering in de arbeidersklasse zelve, door de indirekte aktie teweeggebracht, bleek deze weg uit te loopen op enkel teleurstellingen, afhankelijkheid, verzwakking en onmacht: hij bleek een nieuwe om-weg te zijn.

De nieuwe wegen die het socialisme thans inslaat bieden gevaren van geheel anderen aard.

Elke spontane massabeweging heft uit haar midden plotseling onbekende persoonlijkheden omhoog, die door de kracht van hun wil de massa's in hooge mate beïnvloeden en suggereeren. Gedurende de periode die achter ons ligt werden de leiders regelmatig door de organisaties gekozen, zij waren aan deze verantwoordelijk en bij de leden bekend. Naarmate zich een stand van gekozen leiders vormde, die meer en meer zelfstandig werd van de massa, - en naarmate minder de geschiktheid, dan wel het prestige van een persoon over zijn verkiezing en vooral zijn herkiezing als leider besliste, werden de misbruiken erger, die tot het huidige moreele verval van het leidersschap hebben gevoerd. Maar dit neemt niet weg dat de verantwoordelijkheid der leiders van de organisatie een sterk redelijk en zedelijk element bevat, dat bij de onverantwoordelijke leiders eener ongeorganiseerde massa zoo goed als geheel wegvalt. Hier is het gevaar veel grooter dat avonturiers, lokagenten en verraders de beweging opzettelijk op verderfelijke banen zullen voeren. Rusland, het land waar voor en gedurende den wereldoorlog de geweldigste massa-bewegingen plaats vonden, heeft daarvan vele voorbeelden opgeleverd. Zoo schijnt er b.v. weinig twijfel aan te bestaan, dat duistere handlangers der reaktie zich in Juli 1917 te Petrograd onder de Bolschewiki hebben gemengd en de massa aangestookt tot de gewapende betoogingen die alle bekende revolutionaire leiders op dat oogenblik ontrieden. Dit gevaar kan alleen worden opgeheven, wanneer de enkelingen die de massa vormen, zoo vast van wil en klaar van denken zijn dat zij zich noch door ongeduld, noch door verontwaardiging, noch door overmoed tot een avontuurlijke politiek laten meesleepen, en ook in oogenblikken van de grootste politieke opwinding hun verstand laten spreken.

Dit is hierom zoo moeilijk, omdat veel meer dan de indirekte de direkte massa-aktie aanleiding geeft tot afwisselende stemmingen van overmoed en neerslachtigheid, tot hoogst subjektieve waardeeringen van de algemeene situatie. Elk succes heeft al te licht overschatting van eigen kracht en onderschatting van die der tegenstanders ten gevolge, elke mislukking diepe mismoedigheid en inzinking der strijdkracht. Het besef dat geen op zichzelf staande uitbarsting

[p. 427]

van massale kracht, hoe groot haar resultaten ook schijnen, het kapitalistische systeem in waarheid doodelijk kan treffen, dat de overwinning een lange worsteling vereischt, is voor de zegevierende massa even moeilijk te verwerven als de overtuiging, dat ook een ‘mislukte’ aktie voor de verslagenen tot uitgangspunt kan worden van nieuwen aanval. De massa is geneigd om, na een gelukte aktie, het gevoel van het op dat oogenblik bereikbare te verliezen, koortsachtig vooruit te dringen, zich steeds grootscher omvangrijker doeleinden te stellen, zoolang tot zij door de heerschende klassen, die hun krachten intusschen verzameld en hun vijanden zooveel mogelijk geïsoleerd hebben, gedwongen wordt een beslissenden slag te aanvaarden in voor haar ongunstige omstandigheden. Verloren massa-akties daarentegen leiden doorgaans tot een nasleep van onderlinge verwijten en twisten, tot verzwakking der organisatie, verslapping van den strijdlust en moreele inzinking.

Echter, reeds heeft de zelf-opvoeding der arbeidersklasse in het vorige tijdperk haar in zekere mate geleerd, zich boven deze schommelingen te verheffen. Zij oordeelt nuchterder dan voorheen over de machtsverhoudingen der klassen, zij laat zich minder opwinden door overwinningen en minder terneerslaan door nederlagen, zij herstelt zich spoediger dan voorheen. Zij heeft den evolutionairen inhoud van het marxistische denken tot op zekere hoogte in zich opgenomen en ziet beter dan weleer de noodzakelijkheid van een langdurigen overgangstijd in, zij gelooft minder aan het wonder eener plotselinge bevrijding.

Dit alles echter is heden in hoogere mate van toepassing op de georganiseerde dan op de ongeorganiseerde massa: wat de eerste door de tucht-aankweekende werking der organisatie reeds verwierf, zal de tweede in den strijd zelf door harde ervaring moeten verwerven.

Ondanks alle gevaren die het proletariaat bedreigen moet dit thans den weg der revolutionaire massa-aktie betreden: geen andere staat hem open, geen andere leidt tot het doel. Een onderdrukte klasse kiest haar wapenen niet, zij is niet vrij een bepaalde strijdwijze al of niet toe te passen, integendeel de historisch-sociale omstandigheden dwingen haar. Het proletariaat kan evenmin in de imperialistische aera door het stembiljet en het kollektieve kontrakt aan zijn slavernij een einde maken, als het in de periode van het liberalisme tot revolutionaire massa-akties kon overgaan.

Maar om de sociale oorzakelijkheid die de daden der klassen bepaalt, mogen wij niet de rol van den mensch als aktieve faktor der ontwikkeling voorbij zien; zulk een faktor te zijn, dat is de vrijheid, die de mensch geniet. Het proletariaat is geen machine, in beweging gebracht door een vreemde macht. Het zet zich zelve in beweging, gedreven door wil, gevoel, begeerte en inzicht, - al zijn de richting, het tempo en de vormen waarin het zich beweegt, van maatschappelijke faktoren afhankelijk. In zijn strijd zien wij de manifestatie van een algemeene levens- en ontwikkelingswet, een wet, die de evolutie der

[p. 428]

geheele ons bekende organische natuur beheerscht en die wellicht een universeel karakter draagt. Het willen en begeeren, de levensdrang van alle organismen, de geest, het bewustzijn in den mensch, handelt, treedt op, ontwikkelt zich, weliswaar gebonden aan zijn stoffelijke omgeving en aan stoffelijke omstandigheden, maar terwijl deze omstandigheden de rythmen en vormen van de sociale en sociaal-psychische manifestaties mede bepalen, worden zij tevens door die manifestaties gemodificeerd.

In de massa-aktie werkt geen blinde kracht, door mechanische noodzakelijkheid gedreven. In haar werken willende, voelende en denkende menschen, dat is wezens vatbaar voor opvoeding tot sterker willen, zuiverder voelen en juister denken. Daarom is het wezen der massa-aktie evenmin onveranderlijk, als dat van welke andere sociale kategorie ook. Het verandert zeker met het geheel der omstandigheden, maar ook met de gesteldheid der massa zelve mede, en naarmate deze hooger stijgt in inzicht, in redelijk willen, in overtuiging en in altruïstische gezindheid, zal zij de gevaren meer overwinnen die van alle spontane aktie onafscheidelijk zijn. Tot die stijging mede te werken is de taak der propaganda in de meest uitgebreide beteekenis, der revolutionair-socialistische agitatie, wetenschap en kunst. Wij weten hoe de meest logische argumentatie en het vurigste beroep op de gevoelens der massa deze niet tot handelen brengen, wanneer de ekonomisch-sociale voorwaarden ontbreken, die haar tot aktiviteit prikkelen. Het woord, de gedachte, de wil, zij zijn machteloos tegenover den druk van het geheele maatschappij-komplex waarvan zij maar een onderdeel zijn, een kracht tusschen vele andere krachten. Negentien eeuwen prediking der christelijke moraal hebben dit bewezen. Maar wij weten ook, dat rede, gevoel en wil de krachten zijn die te zamen het algemeen-sociale komplex veranderen, de motoren waardoor de menschenwereld beweegt.

En daarom vertrouwen wij, dat het revolutionaire socialisme op het uitbreken en het karakter der komende massa-akties invloed uitoefenen kan. Zoo het volkomen juist is, dat men een revolutie niet kan ‘maken’, dat is haar door verstandelijk betoog en wilsinwerking teweegbrengen, zoo is het even juist, dat men het rijpingsproces van haar sociaal-psychische voorwaarden stelselmatig vermag te bevorderen of tegen te werken. Wie passief ‘afwachten’ wil, tot de omstandigheden het proletariaat ‘van zelf’ tot massalen strijd brengen, heeft van de lessen der geschiedenis niets begrepen. Aan alle groote revolutionaire beroeringen ging een onvermoeide propaganda, een rusteloos aanroepen der geesten en zielen vooraf. En zoo het proletariaat heden, gaande door de woestijnen der ellende en met den afgrond van nog veel dieper ellende voor oogen, nog niet internationaal tot massale revolutionaire aktie overgaat, dan ligt zeker een der oorzaken zijner vloekwaardige passiviteit in de stelselmatige tegenwerking die de idee der rechtstreeksche, spontane aktie sedert jaren bij de officieele leiders ontmoette.

[p. 429]

Het tijdperk van revolutionaire massa-worstelingen komt zeker, maar het is een groot verschil hoe het komt, of deze uitbreken als elementaire uitbarstingen van wanhoop, elementaire reakties tegen ondragelijke ellende, dan wel door den bewusten wil van massa's die de natuur en de historische noodzakelijkheid van hun eigen optreden hebben leeren begrijpen, van massa's die hun eigen onbegrensde gevoelskrachten, hun vermogen tot zelfopoffering en zelfverzaking, hun energie en hun hartstocht in dienst stellen van hun redelijke overtuiging en hun zedelijken wil.

Slechts in dit geval zal de revolutionaire massa-aktie, wier doel de verovering van het socialisme is, niet lange donkere nachten van verwarring doorstrijden en diepe donkere zeeën van bloed doorwaden moeten, maar haar zuivere, blanke geestdrift, haar orde ook te midden van gewoel, haar grootmoedigheid ook te midden van den felsten strijd, zij zullen inluiden de dagende verlossing, de bevrijding van den mensch uit de banden der ekonomische overmacht en de eenheid der menschheid.