Kultuur en wetenschap in het nieuwe Rusland

[p. 59]

Sociale elementen in het privaatrecht van de U.S.S.R.
J. Valkhoff

Wanneer men de ontwikkeling van de juridiese en de politieke bovenbouw van Sovjet-Rusland in de afgelopen periode van 10 jaren (Nov. '17-Nov. '27) in ogenschouw neemt in verband met de ontwikkeling van het arbeidsproces gedurende die tijd, blijkt deze een volkomen bevestiging van het histories-materialisme te zijn. Volgens de histories-materialistiese beschouwing van het recht zijn de rechtsregelen de juridiese uitdrukking van een deel der talrijke onderlinge sociale betrekkingen, zoals die noodzakelik tussen de leden van een maatschappij ontstaan uit hun samenwerking in het maatschappelik arbeidsproces als grondslag van het maatschappelik leven. Er bestaat een dynamies en dialekties op te vatten kausaal verband tussen het maatschappelik arbeidsproces als ekonomiese onderbouw van de maatschappij en de rechtsordening als juridiese en politieke bovenbouw van deze. In laatste instantie wordt de voortdurende verandering van de rechtsnormen bepaald door de ontwikkeling van de produktiewijze, welke plaats heeft, doordat nieuwe produktiekrachten in het maatschappelik arbeidsproces toepassing vinden. Tenslotte heeft de ekonomiese ontwikkeling de beslissing en moet een politieke en juridiese bovenbouw, welke in wezen al te zeer met de ekonomiese werkelikheid strijdt en daardoor voor de verdere ekonomiese ontwikkeling belemmerend werkt, op den duur wijken. Inderdaad ziet men, hoe sinds de invoering van de N.E.P., waardoor belangrijke veranderingen in het maatschappelik leven in de Sovjet-Unie plaats grepen, ook allerlei korresponderende wijzigingen in de politieke en juridiese bovenbouw aangebracht werden.

Ofschoon ik aan het konkrete verloop van de rechtsontwikkeling in de U.S.S.R. gedurende de laatste 10 jaren in deze bijdrage geen speciale aandacht zal schenken in die zin, dat ik deze bij alle onderdelen van de politieke en juridiese bovenbouw naga, memoreer ik het feit, dat er na 1920 (N.E.P.) grote veranderingen vooral in de juridiese bovenbouw van de Sovjet-Unie plaats grepen, terstond reeds in de aanvang van dit opstel. Want men kan geen juist inzicht krijgen in het tegenwoordig in de U.S.S.R. geldende burgerlik recht, wanneer men het feit van deze ontwikkeling over het hoofd ziet.

De juridiese bovenbouw, welke in Rusland bestond op het moment, waarop de industrie-arbeiders met de boeren onder de

[p. 60]

leiding van de Bolsjewistiese partij de staatsmacht volkomen aan de adel, de grootgrondbeztiters, de grootindustrielen en de officieren ontnamen (Nov. 1917), droeg een primitief kapitalisties karakter. Bovendien bevonden zich daarin nog allerlei rechtsregelen, welke in laatste instantie uit vóórkapitalistiese produktieverhoudingen (feodalisme) gesproten waren en nog in de rechtsregeling waren blijven hangen, toen deze reeds door de ekonomiese veranderingen in modern kapitalistiese richting in vele opzichten gewijzigd was. De groepen, welke na de November-revolutie de leiding kregen, gebruikten de veroverde staatsmacht om zodanige wettelike maatregelen te nemen, dat daardoor de belemmeringen, welke de oude juridiese bovenbouw voor een ontwikkeling van het arbeidsproces tot een kommunisties produktieproces opleverde, werden opgeheven. Een juridiese regeling werd tot stand gebracht, welke voor de overgangstijd naar een klasseloze en staatsloze maatschappij zo min mogelik belemmerend zou werken voor de verdere ontwikkeling van het arbeidsproces.

Bepaald werd, dat de nieuwe rechters bij hun uitspraken de wetten van de Tsaren- en Kerenski-regeringen slechts gebruiken mochten, voor zover deze niet door de revolutie opgeheven en niet met het revolutionaire geweten en het revolutionaire bewustzijn in tegenspraak waren. De privaateigendom aan grond en bodem op het platteland werd opgeheven. De opheffing van de privaateigendom in de steden volgde. Alle rechtshandelingen betreffende grondeigendom en gebouwen werden verboden. Zo was het oude zakenrecht grotendeels uit de weg geruimd. Vrijwel geheel verdween ook het verbintenissenrecht. Pacht en huur van gronden en huizen bestonden niet meer. Ook het erfrecht werd radikaal en snel opgeheven en vervangen door een staatserfrecht. Schenkingen boven 10.000 Roebel werden geheel verboden; andere schenkingen werden slechts beperkt toegelaten. Een nieuw huweliks- en familierecht kwam tot stand. Dit draagt sterk het karakter van een overgangsrecht voor het tijdvak van de ontwikkeling van de kapitalistiese naar de socialistiese maatschappij. Als zodanig houdt het zeer weinig dwingend recht (d.w.z. recht, waarvan het partijen niet vrij staat af te wijken) in. Juist door dit weinig dwingend karakter kon dit brok recht ook nog na de invoering van de N.E.P. blijven gelden. Biezonderheden over dit huweliks- en familierecht kan ook de Nederlandse lezer gemakkelik leren kennen (Cl. Wichmann: ‘Het Russische Huwelijks- en Familierecht’, 1920, ook opgenomen in haar bundel ‘Mensch en Maatschappij’; het vakverenigingsrapport ‘Rusland’, in 1925 uitgegeven door de I.A.H., bl. 107 e.v.).

[p. 61]

Dan komt, eigenlik reeds beginnend met het dekreet op de koncessies (Nov. 1920), de re-oriëntatie van de N.E.P. Door het dekreet op de belasting in natura (Maart 1921) wordt de binnenlandse handel voor een deel ook wettelik weer vrijgelaten. Toegestaan wordt datgene, wat er boven de belasting in natura van de oogst overschiet, in de vrije handel te brengen. Daardoor worden de bestaande wettelike beperkingen voor de vrije handel voor een deel opgeheven. Langzamerhand wordt de binnenlandse handel geheel vrij gegeven. Hetzelfde gebeurt met een deel van de kleine en middelindustrie. Geldhandel ontstaat nu weer en daarmee een krediet- en wisselverkeer.

Bij een dekreet van 22 Mei worden weer burgerlike rechten aan de burgers toegekend. Met een, voor West-Europeese wetgevers ongekende snelheid en energie wordt een Burgerlik Wetboek uitgewerkt. 1 Januari 1923 reeds treedt in de R.S.F.S.R. een geheel nieuw Burgerlik Wetboek in werking, wat door de andere Unie-Staten overgenomen wordt. Dit nieuwe B.W. draagt, als juridiese uitdrukking van de ekonomiese werkelikheid, een kompromiskarakter. Bij de tot standbrenging er van zijn voor een deel West-Europeese wetboeken geïmiteerd (het Duitse bijv.). Dit is echter gebeurd met behoud van zoveel mogelik der rechtsbeginselen uit de eerste tijd van de revolutie. Dit blijkt reeds uit de Invoeringswet. Volgens art. 5 n.l. is extensieve interpretatie (d.i. uitlegging, waardoor de regel een ruimere strekking krijgt, dan hij naar zijn woorden heeft) alleen toegelaten, wanneer daardoor de bescherming van de belangen van de arbeiders- en boerenstaat of van de arbeidende massa's bevorderd wordt.

Art. 6 verbiedt uitlegging op grond van wetsbepalingen, afkomstig van de omvergeworpen regeringen en op grond van de praktijk van de vóór-revolutionaire rechtspraak.

In het Burgerlik Wetboek wordt aan de staat de prioriteit toegekend. Deze is rechtens geprivilegieerd. De vermogensrechten worden slechts schaars aan de individuen toegekend door de staat. Erkend wordt het recht van eigendom van roerende goederen, voor-zover die niet aan het burgerlik verkeer onttrokken zijn. Rechten als oktrooi, auteursrecht, merkenrecht worden erkend. Als koncessie aan de N.E.P. bestaat een erfrecht op grond van wet of testament. Beiden zijn beperkt tot de overlevende echtgenoot, de naaste verwanten in de neerdalende linie en alle behoeftigen, die in het laatste jaar voor de dood van de erflater door deze onderhouden werden. Door een zeer sterk progressief successierecht gaat men te grote omvang van erfenissen tegen. De wet regelt de volgende

[p. 62]

kontrakten: koop, ruil, huur, leen, aanneming, borgtocht, lastgeving, verzekering, wissel en bankzaken. Rechtshandelingen, door welke de staat evident benadeeld wordt, zijn ongeldig (art. 30).

Het individualisties element is in dit B.W. zoveel mogelik op de achtergrond gedrongen. Antiindividualisties is bijv. het chicaneverbod van § 1, luidende: ‘De burgerlike rechten genieten bescherming van de wet, behalve in die gevallen, waarin zij in strijd met hun sociaal-ekonomiese bestemming uitgeoefend worden’. Hier wordt derhalve uitgegaan van het welzijn van de maatschappij. Wanneer men daarnaast leest het chicaneverbod van § 226 van het Duitse Burgerlik Wetboek, blijkt dit juist uit te gaan van het welzijn van de enkeling (in de Nederlandse wetgeving ontbreekt een dergelik algemeen chicaneverbod). Antiindividualisties is ook het verbod van uitsluiting van de rechtsweg, § 2, luidende: ‘Geschillen over een burgerlik recht worden door de rechter beslist. Uitsluiting van de rechtsweg is nietig’. Dit voorschrift berust op de gedachte, dat de wil van de partijen voor de sociale gebondenheid van de enkelingen moeten wijken.

In West-Europa wordt door de juristen meestal uitgegaan van het bestaan van subjektieve rechten van de individuen. Juristen als bijv. de Franse staatsrechtsgeleerde Duguit, die het bestaan van subjektieve rechten der individuen verwerpt en daar tegenover het bestaan van sociale plichten der individuen stelt, vinden betrekkelik weinig aanhang. Op de gedachte van Duguit, dat het recht een sociale funktie is, berusten eigenlik § 4, 5, 6 van het B.W. Daarin toch wordt de rechtsbekwaamheid aan de burgers door de staat verleend tot ontwikkeling der produktieve krachten van het land. De burger wordt daarin niet beschouwd als rechtssubjekt, doch als objekt van staatswerkzaamheid.

Ook het Wetboek vao Burgerlik Procesrecht (1923) draagt een soortgelijk kompromiskarakter als het B.W. Het is veel minder individualisties dan de West-Europeese wetboeken. Het initiatief van de partijen zelf is teruggedrongen. Zo kan. behalve door de partijen, een burgerlik proces ook aanhangig gemaakt worden door de officier van justitie, wanneer deze dit tot bescherming van de belangen van den staat of de arbeiders gewenst acht. De officier van justitie kan verder in iedere fase van het burgerlik proces tussenbeide treden, als ook steeds civiel-rechtelike processtukken ter inzage nemen. Altijd kan hij nog tegen een burgerlik vonnis protest doen in het belang van de staat of de arbeidende bevolking. De rechter heeft, anders dan de Nederlandse, in het burgerlike proces zeer lijdelike, rechter, ver-strekkende bevoegdheden bij de behandeling van civiele procedures.

[p. 63]

Hij is verplicht de arbeiders biezondere hulp te verlenen (met het oog op juridiese onkunde, analfabetisme, enz.). Wanneer een rechtsregel ontbreekt, moet de rechter zich laten leiden door de algemene beginselen van het Sovjetrecht en de algemene politiek van de arbeiders- en boerenregering. De rechter is niet onafzetbaar, zoals in ons land bijvoorbeeld.