Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 215]

Al of geen wezen

IN maar een enkel opzicht stemmen zij, die ik overhoud voor wat ik het eigen verhaal van mijn leven zou willen noemen, overeen: elk van hen kan ik mij voorstellen hetzij liggend als een doode, hetzij geheel met zichzelf alleen en zonder bezigheid.

Want het is nooit het goede of niet goede karakter of de sterke of zwakke wil en zelfs niet de bekoorlijkheid, waardoor dit blijvend mij nabij en eigen zijn ontstaat, maar enkel de zekerheid, dat zulk een mensch een der nog maar weinigen is, die niet enkel feitelijk maar ook wezenlijk zijn, en alleen zij, die - wetens of onwetens - de eenzaamheid en den dood altijd bij zich hebben, zijn dat: levend, inderdaad, als wezens. Een voorafgaand ontledend beschouwen leidt licht tot dwaling, want niet zelden zijn deze wezenlijken, tegen elke verwachting van stilte of afgewendheid in, onstuimig of in het gedrang, of door vreesachtigheid vaak ontrouw aan zichzelven, of verward in het leven der zinnen en de praal of de verdooving daarvan. Maar altijd zijn zij - hevig of droomerig - bezeten: als eilanden: zoowel omgeven als bepaald door wat onheuglijker is dan zijzelven, en aan hun gezichten zal daar altijd iets, zij het dan maar een zweem, van te bespeuren zijn voor wien daar nog oog voor heeft.

Omdat de dood allen, die nooit met hem om wilden gaan, ten slotte toch een ontmoeting afdwingt en er dus geen gelaat is, dat in het geheel geen blijk van hem

[p. 216]

zou kunnen geven, blijft die andere uitdrukking der levende eenzaamheid het meest eigenlijke kenteeken. En waar, als door een hoorbaar suizen omgeven, komt zij anders uit voort dan uit dat zijn als een eiland, en wat wil dat anders zeggen dan een omgaan met den dood?

Voor de meeste gelaten bestaat deze uitdrukking zelfs niet als een mogelijkheid. Want die onwezenlijken - ook al zijn zij krachtig van wil en brein - blijven te allen tijde op elkander aangewezen. Zij leven in reeksen, en dan valt er altijd wel iets te doen in de onderlinge bezigheid, die de wereld is. Zij hebben geen eenzaamheid, maar zij ontwikkelen, in de eerste plaats van de wereld zijnde, vaak veel - al of niet goed - karakter. De wezenlijken daarentegen, die als eilanden zijn, blijven - hoe zwak en weinig bewust vaak ook - in de eerste plaats van het leven en ontwikkelen, voorzoover verkeer met de wereld daartoe noodzaakt, een maar bijkomstig karakter. En zijn zij steil en krachtig en van nature bewust en berekenend heerschzuchtig, dan nog is de wereld hen niet meer dan een middel tot het leven en vormen zij karakter als maar een eeltlaag voor verweer. Maar hun gezichten - hoezeer ook welhaast voortdurend en hevig ingesteld op wat hen, onbewust vaak, maar middel is - blijven binnen bereik van de afzondering die intreedt als dat, wat onheuglijker is en anders dan zijzelven en wat Beethoven en Bonaparte tot eenzelfden archipel deed behooren, zich voor hen doet gelden in die geheimzinnige laag van het bewustzijn, waar niets meer te doen valt.