Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 170]

Twee landloopers

DAT men op een godenbeeld aan den Nijl, het Erechteion, een mozaiek in Ravenna, op welk ander werk uit vervlogen tijdperken ook, waardoor nog steeds de ziel waarneembaar wordt voor de zintuigen van het lichaam, de woorden ‘kunst’ en ‘schoonheid’ toepast in hun hedendaags pasklaren zin, is van de toenemende verwarring tusschen oorzaken, kenmerken en doeleinden een symptoom te meer, want deze woorden leiden ertoe als geslaagde pogingen te beschouwen wat veeleer van deze werken het wezen zelve is.

Van die verwarring was dit symptoom te verwachten sinds in de kunsten - met hoe goede bedoelingen aanvankelijk ook - wil en brein, na een onzeker geworden zielsverlangen den dienst te hebben opgezegd, zelf bevel gingen voeren. Met hun macht nam ook hun kortzichtigheid toe. Wat eens gelukt was - zoo meenden zij, als ware de tijd een vervoermiddel dat desgewenscht ook terugrijdt - kon weer gelukken, en wij zagen fabrieken en warenhuizen, die onder het schrikbewind van Ramses of Assurbanipal gebouwd schenen, en waar men vermomde hoogepriesters bij ovens of achter toonbanken zou verwachten. De sierkunst bracht er beelden op aan, die het symbool kleineerden tot allegorie en den blik der Sphinx tot een dom staren. Ontrouw, echter, aan wat van geen tijd is, wreekt zich, in den tijd, snel, en zoo was dan deze dynastie maar kort van duur. Bij gebrek aan waar-

[p. 171]

heid herstelde zich althans de feitelijkheid van een wereld, die het er op zet zichzelf te belijden, en die - zonder dit te bedoelen - in wat zij thans bouwt zich bekent als open te staan op een heldere leegte. Zij doet dit veelal hoopvol, want is, voor wie zichzelf belijdt, van de leegte niet slechts de stilte beklemmend? en wat zou dat, zoolang de motoren der energie gonzen?

Het in wezen bovenpersoonlijke zielsverlangen is, voorzoover het nog niet in deze onpersoonlijke energie werd omgezet, een pariah geworden, die eigen lot echter niet als schande voelt, levend als hij doet van de aalmoezen die vereering geeft. En ook het woord des geestes - wars van de macht waartoe het brein kwam, en onbruikbaar in een wereld waarover die macht bewind voert - werd dakloos, een zonderling landlooper, die de groote verkeerswegen mijdt, en geen onderkomen wil dan bij wie afgelegen woont en hem tegemoet treedt als hij, oud en groot, aan komt loopen.

Soms brengt een toeval van avond en gastvrijheid hen samen. Dan zitten zij te praten bij het vuur, dat hun gastheer als een stil dienaar onderhoudt terwijl hij luistert naar hun gesprek, en zich wellicht verwondert hoe zelden en maar terloops voormalige grootheid door hen daarin wordt aangeroerd.