Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 159]

De pooltocht der verbeelding

ALS ik na Shakespeare (doch meer nog, wellicht, na Milton) lees in een van die weinige latere dichters, die zich - doch reeds hoeveel eenzamer en onvoorwaardelijker! - prijsgeven aan den wil der scheppende verbeelding, voel ik mij steeds bevangen door een vermoeden, dat wij, levend verschenenen op deze aarde, tegelijk tot een onbenoembaar wezen behooren, een andere verborgen planeet, die wij bewonen en verkennen. In de kunst wordt dit bewonen en dit verkennen zintuigelijk waarneembaar.

En ook op deze andere planeet is er eeuwenlang een verband levend gebleven tusschen hen, die de nieuwe, nog woeste gebieden verkenden, en hen, die het eenmaal verkende ontgonnen en bewoonbaar maakten, want bleef niet ook voor hen dat bewonen zoo vurig bezield, dat de verkenners, die bezetenen der scheppende verbeelding, in plaats van er zich geheel aan te willen onttrekken, integendeel zelf bezield en gedreven werden door de hoop nieuwe wingewesten te kunnen toevoegen aan troon en volk, die zij achterlieten? Waren zij niet, gaande van het haardvuur naar de haven, die hun hart, ook als de wind in hun geheschen zeilen kwam, nog bleven verwarmen, de uitgezonden vermetelen van een imperialisme der ziel? En bewoog de prachtige of strenge rijkdom der lading, waarmee zij de haven weer binnenliepen en die bij de thuisgeblevenen aan het vuur van hand tot hand ging,

[p. 160]

vroeger of later niet de velen met verlangen naar de gebieden waar deze rijkdom bestond en die bewoonbaar bleken te zijn? Maar zooals in het dagelijksch leven de waagzucht der verkenners, zich meer en meer, en ten slotte volkomen, losmaakte van het voornemen de gemeenschap te dienen en hen uitdreef naar de onbewoonbare polen der planeet, wellicht ook omdat die waagzucht, ofschoon niet meer in nut om te zetten, toch bestaan en bezielen bleef, zoo, op die andere planeet, verging het den weinigen, die slechts door de stem der scheppende verbeelding bewogen konden worden.

Die stem riep hen naar waar slechts weinigen hen volgen konden, en naar waar niemand wonen kon. En inderdaad schijnt ook de scheppende verbeelding, die waagdrift van het verborgen leven, in tegenstelling met de fantasie, die altijd nog voor versiering kan dienen, niet meer bruikbaar te zijn voor een algemeen doel, en schijnt zijzelve, nu alle bewoonbare gebieden bevolkt of overbevolkt werden, geen doel meer te willen erkennen dan haar eigen drift, die haar verkorene uit zwaarmoedigheid en wrevel om een menigte, die geen volk meer is, steeds zeldener, doch dan ook met steeds heviger verrukking en die steeds verder vereenzaamt, meesleept. Was het inderdaad niet juist de verbittering, de wanhoop, waartoe het leven temidden der ergerlijke menigte hén bracht, in wien het ruischen van een volk tot hoogste stem had kunnen overslaan, die hen, na het verlies van wortels en nest, soms plotseling en met die wilde hoop, die alleen uit wanhoop haar vlucht kan nemen, het eenige wat hun

[p. 161]

nog bleef, hun vleugels, uit deed slaan, en deed verdwijnen naar het onbewoonbare, zich richtend naar de stralende teekens en beelden van andere, onbereikbare sterren?

Slechts weinige teruggebleven eenzelvigen zien nog uit naar tijdingen, die, naarmate de tocht vordert, korter worden en nog maar zelden doorkomen uit de gebieden van onafzienbare verlatenheid, waarover deze door voortaan doellooze en ontembare vervoeringen bevlogen enkelen zich steeds verder en roekeloozer wagen in dat doodstil rijk van ijs en einde. Een rijk, waar dag en nacht hun snel beurtspel met de uren der ontroering staakten, om, tot meest volstrekten zin van eigen wezen zich bepalend, elk gescheiden van den ander de eigen helft van het jaar des levens voor zich alleen op te eischen. De nog maar zoo schaars doorkomende berichten schijnen ervan te getuigen als van een rijk, waar het leven door wat wij den dood noemen tot het oorspronkelijk en onpeilbaar geheim wordt herleid, niet enkel in dien langen nacht, doch sterker nog, en meer dan ooit mogelijk scheen, als de dag, zooals die daar aanbreekt, dat uiteindelijk rijk voor even langen duur gaat verlichten. Want dan, over de verblindende sneeuw en tusschen de blinkende steilten van het ijs voorttrekkend, een korte zwarte streep leven nog maar, wijd en zijd door het zwijgend schitteren van den dood bedreigd, wordt het hen als brachten zij met hun eigen lichamen, gedreven door ontembaren wil en vermetele vervoering, het wezen zelf dier bonte en bewegelijke narijken van planten en dieren terug tot dat voorrijk der kristallen, waarvan

[p. 162]

zoo ver zij nu kunnen zien de ontzettende pracht der verschijningen in licht en stilte openbaar staat, hen omgevend, hen tot zich nemend - zoo schijnt het wel - met een zwijgend recht na ledige eeuwen van wachten en klaar weten, dat dit eenmaal geschieden zou. Denken zij, bedreigd en in verrukt zwoegen ingaande tot steeds nauwer en schitterender cirkels om het volstrekte midden van dit doodstil rijk, nog aan haven en haardvuur? Wellicht, als wanhoops donkere sneeuwstormen hen tegenvliegen, nog aan die enkele ingekeerden, bij wie zij eens voor hun laatste rust zouden willen terugkeeren; doch, uitgetrokken als verkenners, worden, als betooverden, zij nu aangetrokken, steeds dieper in den al onmiddellijker omtrek van dat geheim, dat wellicht als een eeuwig sneeuwomvlogen gevaarte van ijs, een kristallen Sphinx met wijde ledenlooze oogen, nu weldra door hen gezien zal worden, om hen, geheel sprakeloos dan, zich neer te doen werpen onder die hooge borsten, de meedoogenlooze, blinkend van ontoegankelijk licht.

Er waren er die weerkwamen, en het overschot van hun leven, meest in de verblijven dier ingekeerden, zwijgend sleten. Er waren er van wie, na een laatst kort bericht, niets meer werd gehoord. Want van den dood in dat rijk weet geen dan hij, die er bleef en omkwam.