Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 155]

Onder het schrikbewind van uur en feit

SINDS de duur der sterren in jaren kan worden berekend en waarnemingen het tot een feit maakten, dat het planetenstelsel amper een druppel en elke druppel een wereld is, kwamen het denken en de taal meer en meer onder het schrikbewind van uur en feit, en die willen - hebben zij eenmaal het hoogste woord - het er vanzelf op aan sturen, dat de waarheid niet anders zou zijn dan de som van alle feiten en dat de eeuwigheid in het verlengde ligt der uren. Zij die nog beter weten, kunnen het niet meer zeggen, want waarheid en eeuwigheid werden herleid tot het onmededeelbare: de waarheid tot een innerlijken toestand zonder beroep meer op eenig feit of denkbeeld; de eeuwigheid tot het uitslaan van dien toestand door het lichaam: een oogenblik zonder beroep meer op eenig tijdsverloop; beiden zonder taal dus. Wie dit nog ondergaat, heeft nog wel geloof maar geen godsdienst meer, want is godsdienst niet voor alles mededeelbaar geloof?

Is hij dichter of kunstenaar, dan bleef hij wel nog ongeschikt voor het zoet of bitter tijdverdrijf waartoe de kunst grootendeels verviel, want hij zal, kunstenaar zijnde, zijn geloof toch nog zintuigelijk waarneembaar willen vertolken. Indien afkeer en zwakte hem voor de gevolgtrekkingen van het door uur en feit bepaalde denken doen terugschrikken, dan blijft hij aangewezen op het voormalig grensgebied van het

[p. 156]

denkend bewustzijn: op de bouwvallen waar eens de waarheid en de eeuwigheid mededeelbaar waren; hij kan er heulen met de fantomen, die er nog huizen, en bedwelmd raken waar hij eens vervoerd zou zijn geworden.

Ontwijkt hij die gevolgtrekkingen echter niet, dan wordt hij op de grens, die zij bereikten - thans inderdaad nog maar een rand - aan het ware en het eeuwige blootgesteld in hun onmededeelbaarheid: aan het geheim des levens zonder de betrouwbare genade waardoor het wezen van den mensch weleer een zin scheen te vinden, die de gesternten zou overleven. Voortaan ondergaat hij er zijn behouden geloof niet meer als een geheim gelaat, dat den mensch aanziet, maar als een alom suizende macht, waarin de mensch niet meer is dan de luttele ster waarop hij woont: een geloof zonder belofte, zonder duurzame troost, hetzij dan die bittere van het besef, het eenige wezen hier te zijn, dat in het geheim werd genomen.