Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 140]

De nieuwe weerstanden

EEN jaar of wat geleden ontving ik den catalogus van de boekerij, die Frederik van Eeden naliet en die geveild zou worden. Buitenop was een portret van hem: langs de wanden van de ruime kamer stonden de boeken in dichte rijen, en hij zat gebogen over zijn schrijftafel met de uitdrukking van dat prettig bezig zijn aan de verbetering van de wereld, dat in die voor-oorlogsche jaren voor velen van zekere beteekenis nog zin kon hebben en dat hun leven toen de gestadige warmte van een vervulling gaf.

Sinds 1914 onthulde deze ijver zich als de prettige bezigheid, die hij inderdaad was, en enkel bij half zachten komt zij als teedere of galmende mededeelzaamheid nog wel voor. Maar wie zich rekenschap durft te geven van de wereld heeft er mee afgedaan en geen dichter van eenig formaat laat er zich meer door paaien.

Uit dien ouden droom van een gelukkige gemeenschap, gewiegd in een historisch heimwee van wel edele vezel, hebben de rechts of links klinkende commando's van een collectiviteit, die de macht enkel nog als geluk erkent, de geesten wakker geschrikt. Thans hebben, wie de schoonheid niet alleen naar de ziel maar ook naar den geest willen belijden, op hun hoede te blijven, want zoolang de barsche voormannen der ontelbare ondergeschikten het voor het zeggen hebben, zal de bedreiging niet meer van de lucht zijn. Den

[p. 141]

kunstenaar, die een eigen wereld moet vormen en niet de wereld van zijn tijd moet willen hervormen, is inkeer thans meer geraden dan protest, en inkeer zal hem weldra moeilijk genoeg vallen.

Dit alles, hoe beklemmend en verstorend dan ook, heeft toch iets - en dat van groote beteekenis kan blijken - voor op de milde veiligheid, waarin de geest zich voor 1914 met de wereld bemoeizuchtig kon bezighouden: er is weer spanning; er zijn weer overal, ook al wordt van protest afgezien, de weerstanden die steeds ontstaan als het te keer gaan van uur en feit in vijandige tegenspraak komt met het verlangen naar duur en waarheid. De gemeenschappen, waarin eertijds ziel en geest zich scheppend konden doen gelden, waren noch ooit zonder weerstanden, noch ooit geheel zonder een vanzelf opzijgaan voor den geest als het uur vol was; zij hadden, in de een of de andere verhouding, allen spanning en speling. De wereld voor 1914 liet dat verlangen naar duur en waarheid maar begaan, want veel kwaad kon het niet. Zij had geen of te weinig spanning en de speling was tot spoeling overgeloopen. De wereld zooals zij nu aan het worden is, dreigt geen speling meer te zullen laten, maar de spanning, de weerstanden, die zij te overwinnen stelt, kunnen op den duur in dat verlangen een kracht wekken, een verticale vibratie, die de droom zich weer zal doen verbinden met de straat; niet langs een omweg van overleg en met naslaan van theorie en leuze, zooals dat voor 1914 wel beproefd werd, maar regelrecht of, waar hij den weg vergat, dien vragend aan de menschen.